Morgunblaðið - 10.02.1993, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 10. FEBRÚAR 1993
17
Er heilbrigð sál í
horuðum líkama?
eftir Sæunni
Kjartansdóttur
Ef barn væri spurt hvaða ráð
væri til við svengd myndi líklega
ekki standa á svarinu: Að fá sér að
borða. Þessi augljósu sannindi
breyta ekki því að hjá aragrúa
kvenna stendur át ekki í neinu sam-
bandi við þörf líkamans fyrir nær-
ingu. Þær eiga í stöðugri baráttu
við að hemja matarlyst sína og mitt-
ismál og nú er svo komið að það
þykir jafn sjálfsagt að kona sé að
„passa línurnar" og að hún hafí bíl-
próf; hvort tveggja er eðlilegur hlut-
ur-.
Eg held að allar konur hafí ein-
hverntíma haft áhyggjur af þyngd
sinni og lögun, en hjá mörgum er
þetta viðvarandi ástand. Þær trúa
því að ef þær væru með aðeins
minni bijóst, ekki svona útstandandi
maga, með mjórri læri eða beinna
bak þá væru þær færar í flestan
sjó. Þær verði að taka sér tak eftir
jólin og losa sig við 5 kíló. Þessi
viðhorf eru svo algeng og þykja svo
sjálfsögð að mörgum kann að
finnast að verið sé að búa til vanda-
mál úr eðlilegu ástandi ef rýnt er í
megrunaráráttu kvenna.
En hvað með konur sem láta víra
saman á sér tennurnar, gangast
undir skurðaðgerð til að minnka
magaopið, kasta upp að lokinni
máltíð eða jafnvel svelta sig. Er
þetta megrun sem er komin úr bönd-
unum? Er jafnvel um alvarlegan
sjúkdóm að ræða? Snýst málið ef
til vill ekki um magurt útlit?
Það gefur augaleið að ekki eru
allir á eitt sáttir um svör við þessum
spurningum. Skilningur minn á át-
vandamálum kvenna byggir að stór-
um hluta á kenningum sálgreiningar
og þá sérstaklega framlagi þeirra
sem standa að The Women’s
Therapy Centre í London. Þær hafa
kannað annars vegar hvernig af-
staða kvenna til eigin líkama er
mótuð af þjóðfélaginu, en hins veg-
ar skyggnast þær inn í hugskot ein-
stakra kvenna til að komast að hver
séu hin raunverulegu vandamál sem
konur kljást við í baráttunni við
„aukakílóin". Þær halda því fram
að vandamál eins og áráttuát (comp-
ulsive eating), sjálfsvelti (anorexia)
og uppköst í kjölfar ofáts (bulimia)
séu hvorki óskiljanlegir né dularfull-
ir sjúkdómar, heldur örvæntingar-
fullar leiðir konunnar til að ná stjórn
á eigin lífi. En þrátt fyrir að þessar
konur eigi ýmislegt sameiginlegt,
þá er ekki hægt að setja allar undir
sama hatt. Hver kona hefur sína
sögu að segja.
Fegurð og heilbrigði
Herferðin gegn fitu hefur undan-
farin ár verið háð í nafni „fagurs"
útlits annars vegar og aukins heil-
brigðis hins vegar. Það er að vísu
f síðasta tölublaði Kaþólsku
kirkjublaðsins kemur fram í fréttatil-
kynningu frá biskupstofu að: „Með
hliðsjón af samhljóða áliti ráðgjafa
biskupsdæmisins og fjármálanefnd-
arinnar hefur verið ákveðið að leggja
niður starfsemi kaþólsku prentsmiðj-
unnar í Stykkishólmi hin 30. júní
1993.“ í frétt biskupstofu kemur
fram að Kaþólska kirkjublaðið og
Merki krossins verða áfram gefin út.
í fréttatilkynningunni segir að
þótt ákvörðunin eigi sér að hluta til
ekki nýtt viðhorf til kvenlíkamans
að hann skuli lúta fagurfræðilegum
lögmálum og vera öðrum augna-
yndi. Það sem hefur hins vegar
breyst síðustu áratugi er skilgrein-
ing kvenlegrar fegurðar. Marilyn
Monroe ætti ekki upp á pallborðið
í fegurðarsamkeppnum nútímans
með sinn bústna kropp, ávölu
mjaðmir og þrýstinn barm; hún
þætti einfaldlega feit. Ríkjandi
ímynd um kvenlega fegurð hefur
verið að breytast úr þroskaðri konu
í vannærðan ungling; án bijósta og
mjaðma, með innfallinn maga og
beinabera útlimi.
Heilbrigðisrökin sem heyrast
jafnt frá leikum sem lærðum- eru
þau að í dag vitum við að umfram-
þyngd er skaðleg heilsunni. Sem
dæmi er nefnd hættan á hjartasjúk-
dómum, of hárri blóðfitu, sykursýki
og liðagigt.
Það vill hins vegar gleymast að
há blóðfita er alls óháð þyngd og
hættan á áðurnefndum sjúkdómum
er nær eingöngu til staðar hjá ak-
feitu fólki, sem er aðeins örlítið brot
af þeim konum sem eru í enda-
lausri megrun. Þybbnar konur eru
mögrum systrum sínum síður en svo
heilsutæpari. Hin raunverulega
hætta sem steðjar að þeim, og
minna er talað um, eru síendurtekn-
ar, oft heilsuspillandi og næstum
því árangurslausir megrunarkúrar.
Getur það verið að fordómar
gagnvart fitu ráði meiru en vísinda-
leg rök? Heilsurækt og hollt matar-
æði eru góðra gjalda verð, en Iiggur
leiðin að vellíðan og heilbrigði endi-
lega í gegnum grennra útlit? Eða
eru konur kannski þrælar þess
blómlega iðnaðar sem lifir á fitu-
hræðslunni? Hvert sem við lít'um
má sjá kvennablöð sem hafa að
uppistöðu drauminn um grannt út-
lit, auglýsingar um megrunar-met-
sölubækur, megrunarmyndbönd,
„fitubrennslukúra", megrunar-
klúbba og líkamsræktarstöðvar,
hitaeiningasnauð matvæli og loks
skurðlækningar, svo eitthvað sé
nefnt.
Hvers vegna nú?
Hin stigvaxandi aukning át-
vandamála undanfarin 30 ár hefur
orðið á sama tíma og konur hafa
staðið frammi fyrir gríðarlegum
þjóðfélagslegum breytingum. Hlut-
verk þeirra er í óvissu þar sem ekki
er lengur gefið að æðsti draumur
hverrar konu sé að giftast og eign-
ast börn eins og mæður margra
gerðu, þær hafa mun fjölbreyttari
möguleika. En þrátt fyrir að mikið
hafi áunnist og konur hafi óbilandi
trú á réttmæti krafna sinna, hefur
hugsunarháttur þeirra ekki endilega
breyst að sama skapi. Það þarf
meira til en rök og skynsemi til að
vega upp á móti þeirri ljósu og
leyndu innrætingu að konur séu
annars flokks fólk, sem finni lífs-
fjárhagslegar skýringar þá byggðist
hún að mestu á því hve miklar tækni-
legar framfarir hefðu orðið sem
dregið hefðu úr notagildi prentsmiðj-
unnar. í tilkynningu biskupsstofu
er öllum þeim þakkað sem í trú-
mennsku hafa unnið og lagt hart
að sér í prentsmiðjunni og fyrir
prentsmiðjuna. „A vissan hátt er
prentsmiðjan fórnarlamb tækni-
framfara og smæðar okkar (Smæðar
markaðarins sem gefið er út fyr-
ir.),“ segir í lokaorðum tilkynmngar-
hamingjuna í umönnun annarra.
Frá fæðingu liggur leið barnsins
úr faðmi einnar konu til annarrar.
Þannig lærir það frá fyrstu hendi
að það eru konur sem hlúa að öðr-
um; börnum, eiginmanni, foreldrum,
sjúklingum og annarra manna börn-
um, á meðan karlmenn hafa öðrum
„mikilvægari" hnöppum að hneppa.
Skilaboð til stúlkna eru að þær eiga
að þóknast öðrum, þær skuli ekki
búast við of miklu í lífinu, þær eigi
að standa sig vel í skóla og á vinnu-
stað, en ekki of vel. Umfram allt
eigi þær að vera konur, tilbúnar til
að fórna vinnu og áhugamálum þeg-
ar kallið kemur frá börnum eða
heimili. Hugmyndir kvenna um
kvenleika eru enn í dag litaðar af
undirgefni, máttleysi, sjálfsafneitun
og þeirri ímynd að eitthvað sé at-
hugavert við konur.
Þar sem þessi viðhorf bijóta svo
stórkostlega í bága við kvenfrelsis-
hugmyndir nútímans hljóta þau
sömu meðferð og óhreinu börnin
hennar Evu, þeim er afneitað. Þau
eru þó lífseig og eftirsókn eftir lík-
amlegri fullkomnun.
Þegar konur finna fyrir magn-
leysi gagnvart aðstæðum sínum, líta
margar í spegil og fá hroll. Þær
telja víst að leið þeirra úr erfiðleik-
unum liggi í gegnum litgreiningu,
þrekleikfimi og megrunarkúra. Það
má segja að gamla slagorðið „aðlað-
andi er konan ánægð" sé ekki eins
úrelt og margar vildu, en þó væri
of mikil einföldun að halda því fram
að hér sé eingöngu um fegrunarað-
gerðir að ræða. Það sem skiptir
meira máli er að þegar konan stend-
ur frammi fyrir óyfirstíganlegum
erfiðleikum, leggur hún til atlögu
við eigin líkama.
En það eru ekki konur, heldur
þjóðfélagið í heild sem virðist vilja
hafa þær máttlitlar, meðfærilegar,
ósjálfstæðar og gagnteknar af eigin
útliti. Er það ekki umhugsunarvert
að eftir því sem frelsi kvenna eykst,
magnast kröfurnar um að þær skil-
greini sig með útliti líkamans? Lík-
amsræktin er nýjasta viðbótin; nú
er ekki lengur nóg að konan sé
grönn, hún þarf að vera stælt. Eru
hugsanlega tengsl á milli aukinna
réttinda og frelsis kvenna í dag og
þeirrar þráhyggju að láta lítið fýrir
sér fara í orðsins fyllstu merkingu?
Er það hugsanlegt að karlmönnum
standi ógn af stórum og miklum
konum? Þessar spurningar kunna
að hljóma ankannalega, en undar-
legri er þó raunveruieikinn; konur
á öllum aldri eiga að líta út eins og
ungar óþroskaðar stúlkur.
Að neyta eða neita
En þrátt fyrir að þjóðfélagslegur
áróður sé gríðarlegur, skýrir hann
ekki einn sér af hveiju sumar konur
sleppa með að neita sér um ábót,
en hjá öðrum skapast lífshættulegt
ástand. Hvað er að gérast innra
mnar.
Prentsmiðja St. Fransiskusar-
systra hóf starfsemi um miðjan
sjötta áratuginn. Að sögn systur
Petru prentsmiðjustjóra var blý-
prentun hætt fyrir tveimur árum en
síðan hefði einungs lítil ofsetprent-
vél auk Heidelberg-prentvélar með
hæðaprenti. Systir Petra sagði að
síðustu árin hefði meir verið prentað
að blöðum heldur en bókum en þar
hefði upplagið verið minna og erfið-
ara í sölu. Systir Petra vildi ekki
láta hafa neitt eftir sér um ákvörðun
biskupstofu annað en: „þannig er
þetta nú.“
Sæunn Kjartansdóttir
„Ef þú ert svöng, því
skyldirðu ekki borða
fylli þína? Ef þú ert hins
vegar ekki svöng, af
hverju færðu þér þá að
borða? í stað þess að
fylla munninn af mat
gæti reynst farsælla að
nota hann til að orða
það sem þú ert að reyna
að kyngja.“
með þessum konum?
Að borða eða borða ekki getur
verið leið konunnar til að fullnægja
ólíkum þörfum, kæfa sársauka þeg-
ar þeim verður ekki svalað og af-
neita vöntun. í stuttu máli má segja
að um sé að ræða viðleitni hennar
til að hafa stjórn á lífi sínu.
Þetta kunna að þykja langsóttar
skýringar, ekki síst í ljósi þess að
þegar konur eru spurðar hverjar séu
þarfir þeirra, skilja margar ekki
spurninguna. Þeim fmnst fáránlegt
að ímynda sér að þær þarfnist
umönnunar, að þær hafi kynhvöt
sem ekki sé fullnægt, að þær hafi
langanir sem ekki samræmast því
lífi sem þær hafa skapað sér, að
þær séu jafnvel öskureiðar. Hvar
kemur maturinn inn í myndina?
Átvandamál standa í beinu sam-
bandi við tilfinningalegar þarfir.
Þegar móðir gefur komabarni bijóst
eða pela er hún ekki eingöngu að
seðja líkamlegt hungur barnsins.
Hún heldur á barninu svo að með
mjólkinni fær það hlýju, öryggi og
tilfinningalegt samband, sem er for-
senda fyrir vexti og þroska. Þannig
eru okkar fyrstu kynni af fæðu sem
eru greypt í vitund okkar; sársauki
vegna hungurs og fullnægja að lok-
inni máltíð eru óaðskiljanleg frá til-
finningalegri umönnun móður (eða
staðgengils hennar).
Ég held að forsenda skilnings á
átvandamálum sé að líta í eigin
barm og horfast í augu við að hug-
myndir okkar um mat og líkams-
ímynd eru ekki sérlega rökrænar.
Til dæmis vitum við að ein kókos-
bolla breytir engu til eða frá um
útlit okkar, en þó getur okkur fund-
ist við tútna út. Við vitum líka að
lágt sjálfsmat er ekki staðsett í fítu-
forða líkamans. Samt sem áður get-
ur megrunarkúr virst nærtækasta
leiðin til að losna við það.
Þijár heistu tegundir átvanda-
mála eru áráttuát (compulsive eat-
ing), sjálfsvelti (anorexia) og upp-
köst í kjölfar ofáts (bulimia). Hvert
svo sem vandamálið er, þá finnst
konunni hún ekki eiga neitt val; það
er sem neysla hennar stjórnist af
einhveiju sem hún ræður ekki við.
Hún er gjarnan með mat á heilanum
og á erfitt með að greina svengd
frá öðrum líkamlegum eða andleg-
um þörfum, t.d. eru fyrstu viðbrögð
hennar við hvers kyns erfiðleikum
að vilja borða.
Kona sem borðar án þess að vera
svöng og er stöðugt að hugsa um
mat er vissulega meðvituð um vönt-
un og tómleikatilfinningu. En í stað
þess að uppgötva hver raunverulega
löngunin er, opnar hún eldhússkáp-
inn og finnur kexpakkann.
Kona sem sveltir sig afneitar öll-
um þörfum og löngunum. Hún leit-
ast við að koma sjálfri sér og öðrum
í skilning um að hún hafi hvorki
þörf fyrir annað fólk né mat, hún
hafi allt í hendi sinni. Hún segir
háum rómi: Ég er svo sterk og mik-
ils megnug að ég þarf ekki einu
sinni líkamlega nænngu! Bergmálið
segir hins vegar: Ég er svo lítil og
hjáiparvana að ég get alls ekki séð
um mig sjálf.
Uppköst eftir ofát geta verið til
vitnis um tvíbendni konunnar til
þarfa sinna. Eina stundina er hún
gagntekin vöntun sem hún skilur
ekki. Hún getur ekki staldrað við
og hugsað um hvað það er sem hún
raunverulega þarfnast, það eina sem
kemst að er hugsunin um mat, og
nóg af honum. Um leið og hún hef-
ur rennt niður síðasta bitanum fyll-
ist hún skelfingu. Það sem fáeinum
mínútum áður veitti fróun hefur
snúist upp í andstæðu sína og hún
verður að losa sig við þennan óhugn-
að, hvað sem það kostar.
Þörfum svarað með
mat og megrun
Þó að konur eigi erfitt með að
greina eigin þarfir, eru þær iðulega
næmar á þarfir annarra og velja sér
gjarnan störf þar sem þær veita þá
umhyggju sem þær þarfnast sjálfar,
enda fá þær frá blautu bamsbeini
mun betri þjálfun í að veita en að
njóta. Þar með er ekki sagt að kon-
ur séu vænna fólk en karlar, heldur
að leit þeirra að lífsfyllingu birtist
oft á langsóttan og torskilin hátt
og færir þeim ekki endilega þá full-
nægju sem þær vænta.
Þegar konur eru uppgefnar á að
hugsa um aðra, hvað gera þær? Þær
fara til dæmis í líkamsrækt. Þar
finnst þeim þær loksins vera að
gera eitthvað fyrir sig sjálfar, auk
þess sem þær geta gælt við tálmynd
af kroppi sem ekki er aðeins grann-
ur, heldur stæltur og spengilegur.
Hvaða skilaboð gefur kona með
grönnum og vel þjálfuðum líkama?
Að hún hafi hemil á hvötum sínum,
stjórn á tilfinningum sínum og
þarfnist aðeins hlýju eigin svita í
tækjasalnum. Þessi kona er auð-
fundin í heimi auglýsinga, en ekki
í hversdagslegum raunveruleikan-
um.
Ef sporna á gegn þessari bjöguðu
kvenímynd þurfa stúlkur fyrirmynd-
ir sem eru sáttar við eigin líkama
og hafa þarfir, óskir og langanir sem
koma „réttri" lögun hans ekki við.
Konur þurfa að uppgötva að matur
er oft á tíðum staðgengill sem gegni
hlutverki sínu slæglega og að megr-
unarkúrar eru eins og hver önnur
patentlausn; freistandi, en gagns-
laus. Því held ég að fyrsta skrefið
gæti verið að gefa því gaum sem
líkaminn er að reyna að segja. Ef
þú ert svöng, því skyldirðu ekki
borða fylli þína? Ef þú ert hins veg-
ar ekki svöng, af hveiju færðu þér
þá að borða? í stað þess að fylla
munninn af mat gæti reynst far-
sælla nota hann til að orða það sem
þú ert að reyna að kyngja.
Höfundur er þjúkrunarfræðingur
og hefur lokið sérnámi í Bretlandi
í sálgreiningarmeðferð
(psychoanalytic psychotherapy).
Starfar sjálfstætt ogá Dagdeild
Geðdeildar Borgarspítalans.
HEIMILISIÐNAÐARSKÓLINN
Laufásvegi 2 - simi 17800
V
ALMENNUR VEFNAÐUR A
Kennari: Herborg Sigtryggsdóttir.
22. feb. - 5. apríl mánudaga og fimmtudaga kl.
19.30 - 22.30. Skráning fer fram á skrifstofu skól-
ans mánud. - fimmtud. kl. 14-16 í síma 17800.
Prentsmiðja St. Fransiskus-
systra í Stykkishólmi hættir
PRENTSMIÐJA St. Fransiskussystra í Stykkishólmi verður lögð niður
hinn 30. júní næstkomandi. Þessi ráðstöfnun er að tillögu ráðgjafa
og fjármálanefndar kaþólsku kirkjunnar á íslandi.