Morgunblaðið - 25.04.1993, Blaðsíða 20

20
B■ MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. APRÍL 1993
Á ÁRIFRUMBYGGJANS
Sléttuindíáni á vísundaveiðum. Olíumálverk eftir C.M. Russel frá 1894.
DRJUKIN SEM DO
Þættir úr sögu sléttuindiána Noróur-Amerílcu
eftir Christof Wehmeier
Kvikmyndin „Dansar við
úlfa“ sem Kevin Costner
leikstýrði og sópaði að sér
fjölmörgum Óskarsverð-
launum, sýndi okkur frum-
byggja Norður-Ameríku í
öðru ljósi en við eigum að
venjast. Kvikmyndin sýndi
okkur villta vestrið út frá
sjónarhóli Súindíána og er
raunar ekki eina kvikmynd-
in sem framleidd hefur verið
á undanförnum árum, sem
vekur menn til umhugsunar
um meðferð hvítra manna á
frumbyggjum Ameríku.
Sameinuðu þjóðirnar hafa
tileinkað árið 1993 málefn-
um frumbyggja og því er
ekki úr vegi að rifja örlítið
upp sögu sléttuindíána í
Norður -Ameríku, sem eins
og margir aðrir ættbálkar
indíána, hafa mátt þola illa
meðferð og niðurlægingu af
hálfu hvítra manna, en
margir telja meðferðina á
indíánum í Ameríku ein-
hvern svartasta blett í sögu
vestrænnar menningar.
Hveijir voru þessir sléttu-
indíánar? Hvaða þættir ein-
kenndu flestalla ættflokka
sléttuindíána? Hverjir voru
helstu ættflokkarnir? Hvar
voru heimkynni þeirra? Hvað með
sérkenni, búskaparhætti, stríð og
hörmuleg endalok? Eða eins og einn
Súhöfðinginn sagði: „Vinir, það hef-
ur verið ógæfa okkar að taka á
móti hvíta manninum méð opnum
örmum. Við höfum verið sviknir."
Aldrei lengi á sama stað
Það sem einkenndi sléttuindíána
var einkum að þeir stunduðu al-
mennt ekki jarðyrku eða akuryrkju
eins og forfeður þeirra á austur-
strönd Norður-Ameríku. Þeir voru
aldrei lengi á sama stað. Þess vegna
bjuggu þeir í tjöldum sem auðvelt
var að slá upp og taka niður. Ástæð-
an fyrir þessu var, að þeir fylgdu
vísundunum en þeir fluttu sig um
set eftir árstíðum jrétt eins og
myndin „Dansar við Ulfa“ sýnir svo
glöggt); Það voru vísundaveiðar sem
héldu lífínu í sléttuindíánum framan
af þar til hvíti maðurinn útrýmdi
dýrunum með öllu um 1885.
Sléttuindíánar voru miklir veiði-
menn. Þeir veiddu eins og áður seg-
ir aðallega vísunda en auk þess
antilópur, dádýr og villilömb. Veiði
villidýra var mikilvæg iðja og þarf-
leg í hugum sléttuindíána. Þeir borð-
uðu ekki bara kjötið af veiðidýrun-
um, heldur bjuggu þeir líka til klæði
úr skinnum þeirra. Bein veiðidýr-
anna notuðu þeir í verkfæri.
Áður en þeir lærðu að fara með
byssu hvíta mannsins höfðu þeir
eingöngu hnífa, spjót, boga og örvar
til veiðanna. Þeir beittu ýmsum að-
ferðum til að veiða dýr. Þeir ráku
veiðdýrin annaðhvort út í djúpar ár
eða vötn og náðu þeim þannig, eða
dulbjuggu sig sem dýr og komust
þannig í námunda við bráðina.
Sléttuindíánar lærðu síðan af
hvítum mönnum að nota hesta. Með
tilkomu hestsins var auðveldara fyr-
ir þá að veiða sér til matar. Þeir
veiddu fleiri dýr og voru fljótari að
afla sér matar en á tveimur jafnfljót-
um. Þeir gátu líka ferðast fljótar
og meira milli svæða en áður.,
Góðir stríðsmenn
Sléttuindíánar voru góðir stríðs-
menn. Þeir litu þó öðruvísi á stríð
en við gerum í dag. Eða eins og
sagnfræðingurinn William T. Hagan
orðaði það: „Stríð var meira hugsað
sem Ieikur en tækni til að útrýma
öðru fólki.“
Sléttuindíánar litu sem sagt á
stríð sem íþrótt. Helsta íþróttin hjá
þeim var að snerta óvin með sér-
stöku priki án þess þó að meiða
hann. Þeir urðu miklar hetjur ef
þeim tókst þetta. Þeir fóru líka í
stríð af öðrum ástæðum, til dæmis
til að vinna ný veiðilönd. Þeir fóru
ennfremur í stríð til að leita hefnda.
Sléttuindíánar voru skyldugir að
hefna sín ef óvinir höfðu drepið ein-
hvern úr fjölskyldu þeirra eða ætt-
bálki.
Sléttuindíánar voru hugmynda-
ríkir og þeir fundu til dæmis upp á
því að senda reykmerki þegar þeir
vildu senda öðrum indíánaættbálk-
um boð um langan veg.
Samhjálp og samvinna
Sléttuindíánar voru framagjarnir
og stundum dálítið hégómlegir.
Þeim þótti gaman að klæða sig upp
og stæra sig af hestaeign sinni. En
þeir voru ekki eigingjarnir. Þeir
trúðu á samvinnu og sameign. Þeir
deildu mat og hjálpuðu hver öðrum.
Allir höfðu sama rétt til að yrkja
jörðina. Og þegar enginh matur var
til, sultu þeir saman. Þegar nógur
matur var til, neyttu þeir hans sam-
eiginlega. Þeir voru ánægðir ef þeir
gátu veitt sér til matar og séð fjöl-
skyldu sinni farboða. En þá kom
hvíti maðurinn.
Á nítjándu öld fjölgaði hvítum
landnemum mjög í Norður-Amer-
íku. Landnemar þessir ágimdust
lönd indíána. Þeir ráku indíána í
burtu og fóru ennfremur að veiða
vísunda sem indíánar höfðu einir
gert fram að þeim tíma. Landnem-
arnir veiddu mun fleiri vísunda en
þeir þurftu, unz þeir höfðu útrýmt
þeim með öllu. Auk þess báru þess-
ir landnemar með sér sjúkdóma sem
frumbyggjar þoldu illa. Frumbyggj-
ar höfðu aldrei kynnst þessum sjúk-
dómum áður og því voru þeir mjög
næmir og viðkvæmir gagnvart þeim.
Indíánastríðin
Loks var sléttuindíánum nóg boð-
ið. Þeim gramdist yfirgangur hinna
hvítu. Margir voru bardagamir gegn
blástakkahermönnum amerísku rík-
isstjórnarinnar, sem ekki verða tí-
undaðir hér.; Sigursælasta orrasta
frambyggjanna var þegar sameigin-
legir indíánaættbálkar Arapahóa,
Sjeyenna og Súa sigraðu blástakka-
hersveit Custers hershöfðingja við
Little Big Hom í júní árið 1876.
Um 264 blástakkar lágu í valnum.
En eftir þennan glæsta sigur rauð-
skinna var sótt að þeim úr öllum
áttum. Little Big Horn var þeirra
eftirminnilegasti bardagi.
Sléttuindíánar gerðu þó eina úr-
slitatilraun árið 1890 til að losna
undan valdi hvíta mannsins. Indíán-
aspámann einn hafði dreymt eða séð
fyrir að allir indíánar sem drepnir
höfðu verið af hvíta manninum
myndu rísa upp frá dauðum. Með
hjálp þessara kvikdauðu indíána og
sérstakra „draugatreyja“ sem
byssukúlur hvíta mannsins gætu
ekki unnið á (áttu að vera einhvers-
konar skotvesti í nútímaskilningi)
myndi þeim takast að hrekja hvíta
menn úr löndum sínum. En draum-
sýn þessi varð að engu, þegar her-
sveitir blástakka sölluðu niður um
300 indíána sem gripið höfðu til
vopna vegna þess að þeir lögðu trún-
að á draumsýn spámannsins. Þetta
var lokakaflinn í baráttu indíána.
Verndarsvæði
Sléttuindíánum var komið fyrir á
verndarsvæðum. Vemdarsvæði
vora sérstök landsvæði sem indíán-
um var úthlutað af ríkisstjórn
Bandaríkjanna. Börn sléttuindíána
fóra þó ekki með foreldram sínum
á verndarsvæðin. Þau vora tekin af
foreldrunum og send í heimavistar-