Morgunblaðið - 25.04.1993, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. APRIL 1993
B 21
skóla hvíta mannsins í átta ár. Allan
þennan tíma máttu þau ekki sjá eða
hitta foreldra sína. Kenna átti þeim
siði og lífshætti hvítra manna.
í Hollywood hafa verið framleidd-
ar margar kvikmyndir sem fjalla
um villta vestrið og viðureign hvítra
manna og indíána. í þessum mynd-
um var til skamms tíma stunduð
svívirðileg sögufölsun í þeim skiln-
ingi, að indíánum var þar lýst sem
blóðþyrstum villimönnum, óalandi
og ófeijandi. Ekkert er fjær sann-
leikanum því í rauninni var þessu
öfugt farið. f vestrum þessum var
lögð áhersla á að indíánar einir
tækju höfuðleður af hvítum mönn-
um. Þetta er ekki alveg rétt, því
þótt indíánar gerðu sig vissulega
seka um þennan verknað voru hvít-
ir menn iðnari við þessa iðju.
Ennfremur var því haldið fram í
kvikmyndum og vestraskáldsögum
að hinir rauðu villimenn hefðu haft
gaman af því að kvelja hvíta land-
nema og blástakkahermenn, þeir
hefðu murkað úr þeim lífið hægt
og bítandi. Þetta á ekki við rök að
styðjast. Sléttuindíánar höfðu það
fyrir sið að drepa snögglega en ekki
taka fanga, og þeir litu svo á að
hengingar hvíta mannsins væru
grimmúðlegar og viðbjóðslegar.
Sjeyennar
Sjeyennar, (Cheyennes), áttu sér
fyrst heimkynni í skóglendi Minne-
sota og Dakota en fluttu sig á slétt-
urnar eftir að þeir kynntust hesta-
notkun Spánveija á 18. öld. Hestur-
inn var einmitt það sem þá vanhag-
aði um, því nóg var til af vísundum
og auðveldara að veiða þá af hest-
baki. Sjeyennindíánar lögðu af hið
búfasta forna þorpslíf og hófu nú
flökkulíf með búsetu í skinntjöldum,
sem auðvelt var að taka niður, enda
þurftu þeir nú að taka mið af ví-
sundahjörðunum að færa sig um set
eftir árstíðum. Um leið færðu þeir
sig út á sléttumar og teljast orðnir
sléttuindíánar um aldamótin 1800.
Sjeyennar komu á hjá sér flokka-
skiptingu, eða eins konar stéttskipt-
ingu, sem miðaðist við stighækk-
andi hreysti stríðsmanna. Þeir allra
hraustustu tóku jafnan þátt í bar-
dögum gegn óvinveittum indíána-
ættbálkum eða hvítum mönnum.
Aðrir sem ekki vora taldir eins
hraustir tóku þátt í vísundaveiðum
eða tóku að sér að vakta tjaldbúðirn-
ar.
Mannfræðingurinn Peter Farb
telur að Sjeyennar hafi ekki getað
án stríðs verið, vegna þess að stríðs-
iðkun hafí verið hluti af lífsmynstri
þeirra. Hestum þurfti til dæmis að
stela frá öðrum indíánaættbálkum
eða hvítum mönnum, svo hægt
væri að fá byssur hvíta mannsins í
skiptum. Hann vill þó leggja áherslu
á, að hinir hvítu kaupmenn hefðu
ýtt enn frekar undir stríðsvilja Sjey-
enna.
Fyrstu alvarlegu átök Sjeyenna
gegn hvítum mönnum urðu þegar
hópur þjóðvarðliða Colorado réðust
á tjaldbúðir þeirra árið 1864. Þetta
var hin svokallaða Sand Creek-árás.
Þjóðvarðliðamir höfðu fengið þau
fyrirmæli að drepa hvern einasta
rauðskinna sem fyrirfindist í tjald-
búðunum. Um 150 Sjeyennar vora
drepnir. Tveir þriðju hlutar þessara
Sjeyenna vora konur og börn.
Höfuðleður var tekið af 100 indíán-
um og þau höfð til sýnis í leikhléi
í leikhúsi einu í Denver.
Nú var Sjeyennum nóg boðið.
Þeir börðust linnulaust gegn her-
sveitum Bandaríkjastjórnar frá
1864-1879. Þeir börðust ekki bara
vegna Sand Creek-atviksins heldur
líka vegna þess, að þeir voru að
verja vísundalendur sínar gegn
ágangi hvítra manna sem veiddu
vísunda bara skinnanna vegna. En
Sjeyennar og fleiri sléttuindíánar
nýttu allt af dýrunum.
Sameiginlegir indíánaættbálkar
Sjeyenna og Súa unnu glæstan sig-
ur á blástakkahersveit Custers í
júní 1876. Alls létu 264 blástakka-
hermenn lífið í árásinni um Little
Big Horn. En þetta var skammvinn-
ur sigur. Blástakkahersveitir
Bandaríkjastjórnar voru miklu fjöl-
mennari, og árið 1879 gáfust flest-
allir Sjeyennar upp. Leið þeirra lá
síðan til verndarsvæða í Montana.
Heimkynni Sjeyenna voru þar sem
Suður- og Norður-Dakotaríki eru í
dag.
Kíovar og Kómansjar
Á 16. öld voru heimkynni Kíova
og Kómansja austur af Klettafjöll-
um. Síðan kynntust þeir hestanotk-
un Spánveija um 1700 og fluttu sig
til slétta Oklahoma, Colorado, Wy-
oming og Vestur-Kansas. Fengu
þeir viðumefnið „hestaindíánar".
En þeir stöldruðu stutt við, því fljót-
lega á 18. öld sölsuðu þeir undir sig
landsvæðið frá Denver (Colorado)
til Amarillo (Texas). Talið er að
sameinaðir indíánaættflokkar Kíova
og Kómansja hafi verið um 10.000.
Þetta voru frábærir vísundaveiði-
menn. Kíóvar og Kómansjar voru
miklir bandamenn og stóðu þeir því
oft saman gegn öðrum indíánaætt-
bálkum og hvítum mönnum.
Þegar Kíóvar og Kómasjar fóru
að sölsa undir sig landsvæði í Texas
kom til átaka við hvíta landnema.
Texasbúar veittu þeim mikið við-
nám. Bandaríkjastjórn fór ekki að
skipta sér af málefnum Texas fyrr
en eftir mexíkóska stríðið 1848. En
þá misstu Spánveijar Nýju-Mexíkó
og Texas til Bandaríkjanna. Banda-
ríkjastjórn fór að senda blástakka-
liðsveitir til Texas til að liðsinna
þarlendum íbúum í baráttu þeirra
gegn þessum tveimur voldugu ætt-
bálkum. Árið 1874 létu Kíóvar og
Kómansjar undan síga og lögðu nið-
ur vopn. Þar á eftir lá leiðin til
verndarsvæðis í Oklahoma.
Ekki voru þó allir Kíóvaindíánar
fúsir til að fara til þessara vemdar-
svæða. Einn frægasti indíánahöfð-
ingi Kíóva, Satanta, hafði þetta að
segja um yfirgang og ráðríki hvítra
manna:
„Eg hef fregnað að þið ætlið að
setja okkur á verndarsvæði nærri
fjöllunum. Þar vil ég ekki búa. Ég
kýs að flakka um slétturnar. Þar
er ég frjáls og ánægður, en þegar
við setjumst um kyrrt sölnum við
og deyjum. Ég hef lagt spjót mitt,
boga og skjöld til hliðar og samt
finn ég til öryggis í návist ^ykkar.
Ég hef sagt sannleikann. Eg ber
hvergi á mér litlar lygar en ég veit
ekki hvernig því er farið með nefnd-
armennina. Eru þeir jafntærir og
ég? Fyrir löngu var þetta land feðra
vorra, en er ég fer nú upp með
ánni sé ég búðir hermanna á bökk-
um hennar. Þessir hermenn höggva
trén mín, þeir drepa vísundana mína
og þegar ég sé það ætlar hjarta
mitt að bresta. Ég finn til meðaumk-
unar ... Er hvíti maðurinn slíkt
barn að hann drepi miskunnarlaust
og éti ekki? Þegar rauðir menn
drepa bráð er það til að lifa og verða
ekki hungurmorða."
Kíóvar frekar en stríðsbræður
þeirra, Kómansjar, lærðu að skapa
og meta auð. Byssur og hestar voru
þeirra megin fjárfestingar í nútíma-
skilningi. I augum Kíóva var þessi
veraldlegi auður þó ekki talinn
merkilegur, en hann gat orðið tákn-
rænn, þ.e. hann var stöðutákn.
Fjölkvæni viðgekkst hjá Kíóvum
eins og hjá öðrum indíánaættbálk-
um. Þeir þurftu á mörgum konum
að halda tii að verka vísundakjötið.
Hjónaband hafði þvi efnahagslegt
gildi hjá þeim frekar en kynferðis-
legt. Auk þess þótti verkun vísunda-
kjöts kvenmannsverk. Störf indí-
ánakarlmanna fólust í veiðunum
sjálfum og stríðsþátttöku.
Apasjar
Heimkynni Apasja voru þar sem
nú er Nýja-Mexíkó og Árizona.
Ættkvíslir Ápasja vora átta. Tungu-
málið var sviplíkt hjá öllum ættkvísl-
unum. Apasjar vora geysilega fljótir
að tileinka sér skotvopnatækni og
hestanotkun Spánveija um 1650.
Apasjar háðu þegar í stað stríð við
Spánveija þegar þeir síðarnefndu
námu land í Nýju-Mexíkó. Banda-
ríkjamönnum og Apösjum lenti fyrst
saman árið 1864, en þá ákváðu
Mexíkóstjórn og Bandaríkjastjórn
sameiginlega að beijast gegn þess-
um skæða óvini. Þetta hræddi
Apajsa ekki vitund. Eftir 250 ára
baráttu gegn Spánveijum og Mexík-
önum vora þeir ýmsu vanir. Héldu
þeir áfram fyrri iðju sinni til ársins
1873, þegar sameiginlegum herafla
Bandaríkjamanna og Mexíkómanna
tókst að taka 3.000 Apasja til fanga
(en þeir voru taldir vera um 6.000)
og komu þeim fyrir á verndarsvæði.
Nokkur ár liðu og ekkert mark-
vert gerðist í málum Apasja. En
þeir voru ekki búnir að syngja sitt
síðasta. Hópur Aspasja flúði frá
verndarsvæðinu og hóf þegar mik-
inn skæruhernað en fyrir það voru
Apasjar nafntogaðir. Ápasjar sendu
oft út litla árásarhópa en í veiga-
meiri stríðum tók einn höfðingi að
sér sameiginlega stjórn margra indí-
ánahópa. Vora þessir höfðingjar
kallaðir „ríkir menn“ og eiginkonur
þeirra „ríkar konur“.
Frægasti Apasjahöfðinginn var
Geronimo. Hann fæddist árið 1829
í Arizona. Hann barðist við heri
Mexíkós og Bandaríkjastjórnar á
víxl. Árið 1883 tókst blástökkum
að taka hann til fanga og setja á
verndarsvæði. Dugði það ráð
skammt. Hann slapp þaðan skömmu
síðar auk annarra stríðsmanna. Það
þurfti 5.000 blástakka til að halda
í við hann. Árið 1886 gafst Geron-
imo upp af sjálfsdáðum ásamt
nokkrum stríðsmönnum, en þeir
voru alls 36. Nú var honum ekki
sýnd nein linkind. Var hann dæmd-
ur í margra ára hegningarvinnu.
Fyrst var hann sendur til Flórída
og svo Fort Still i Oklahoma. Þó
furðulegt sé, gerðist hann kristinn
árið 1903. Hann dó um áttrætt árið
1909. Hafði hann þá barist í sam-
tals 40 ár ýmist við mexíkanskar
eða bandarískar liðsveitir.
Trúarbrögð Apasja einkenndust
af mikilli hjátrú. Trúðu þeir á fjalla-
anda sem ekki er skrýtið þar sem
þeir bjuggu í harðbýlu klettabelti.
Þeir kölluðu fjallaanda þessa Gans
sem réðu yfir örlögum þeirra með
illu eða góðu afli. Eins og áður sagði
vora Apasjar mjög hjátrúafullir.
Þeir hræddust hina dauðu. Þeir
trúðu því að dauðir risu upp aftur
og gætu síðar heimsótt hina lifandi
og hrellt þá. Þess vegna gripu Apa-
sjar oft til þess ráðs að kveikja í
heimili dauðra til að eyða verksum-
merkjum.
í dag lifa um 10.000 Apasjar í
suðvestur Oklahoma, á verndar-
svæðum í Arizona og Nýju-Mexíkó.
Súar (Sioux)
Ættbálkar Súa vora þeir öflug-
ustu í Norður-Ameríku. Mest hefur
verið skrifað um þá og tvær kvik-
myndir hafa fjallað um Súindíána.
Það era kvikmyndimar Little Big
Man með Dustin Hoffman og Dans-
ar við úlfa með Kevin Costner. Kvik-
myndin Little Big Man greindi ein-
mitt frá glæstum sigri indíána yfir
liðsveitum hvíta mannsins við Little
Big Horn sumarið 1876.
Heimkynni Súa voru þar sem
Norður- og Suður-Dakota og Minn-
esota eru í dag.
Ættbálkar Súa samanstóðu af
mörgum indíánahópum sem höfðu
sína eigin höfðingja. Þessir hóphöfð-
ingjar höfðu mikilvægu hlutverki
að gegna. Þeirra hlutverk var að
vernda ættfiokkinn, halda vörð um
siðvenjur, lífshætti og trúarbrögð.
Súar litu á stríð sem hina æðstu
athöfn. Stríðsþátttaka átti að skera
úr um það, hvort stríðsmenn sýndu
dirfsku og hugprýði. Stríð var próf-
steinn allra Sústríðsmanna. Ef þeir
stóðu sig vel, voru þeir verðlaunaðir
og fyrir þeim borin hin hæsta virð-
ing. Ungum og þróttmiklum stríðs-
manni, sem átti velgengni að fagna
í stríði, voru allir vegir færir. Virð-
ing, auður, metorð og samsöfnun
höfuðleðra voru í augum Súa eins
og heiðursmerki era í augum hvítra
hermanna. Auk þess hrifust Súkon-
ur mjög af Sústríðsmönnunum.
Tilhugalíf Súa var ekki flókið
atferli. Ef stríðsmaður leit indíána-
konu hýru auga gaf hann fjölskyldu
stúlkunnar nokkra hesta. Hann beið
síðan eftir svari frá fjölskyldu stúlk-
unnar. Ef gjöfin þótti verðug fékk
hinn góði þiðill stúlkuna í tjald sitt
og þar með var sambúðin innsigluð.
Engin vígsla, ekkert umstang.
Súar höfðu sína guði eins og aðr-
ir sléttuindíánar. Þeir tilbáðu guði
sína á eftirfarandi hátt: Guðirnir eða
andar voru beðnir um að veita Súum
aukinn styrk. Helsti guð þeirra eða
andi hét Wakan Tanka. Til að skilja .
þennan Súanda var tekið viðtai við
Súindíána að nafni Chased by Bears
(Eltur af björnum) árið 1911 og
útskýrði hann fyrirbærið Wakan
Tanka á eftirfarandi hátt:
„Við tölum við Wakan Tanka
(andann) og við eram viss um að
hann heyri til okkar, og þó er erfitt
að útskýra hvers vegna við trúum
þessu. Það er almenn trú indíána
að eftir að jarðvist þessari lýkur
muni mannsandinn faratil skýjanna
eða sveima um jörðina. Við vitum
ekki nákvæmlega hvar, en við erum
viss um að andinn lifi áfram. Við
trúum að andinn Wakan Tanka tali
við okkur þegar okkur dreymir. Við
trúum að hann sé í raun alstaðar.“
Súar vora frábærir stríðsmenn
og unnu oft sigur á liðsveitum blá-
stakka. Frægasta afrek þeirra er
þó án efa þegar þeir ásamt Arapa-
hó- og Sjeyennaindíánum sigruðu
hershöfðingjann Custer við Little
Big Horn í júní 1876. Lokabardag-
inn, ef um lokabardaga var að ræða,
var háður við Wounded Knee eða
Undað hné síðla desembermánaðar
árið 1890. Blástakkahersveitir
myrtu um 300 Súa, meira en helm-
ingur voru konur og böm.
Súar voru niðurlægðir eins og
aðrir indíánar Norður-Ameríku.
Mörgum höfðingjum gramdist hin
illa meðferð hvítra á indíánum. Við
skulum enda grein þessa á því að
vitna í orð eins frægasta indíána-
höfðingja Norður-Ameríku, sjálfs
Tatanka Yotanka eða Sitjandi tarfs
(Sitting Bull):
„Týni maður einhveiju og snúi
við til að leita þess vandlega mun
hann finna það. Það gera indíánarn-
ir nú er þeir biðja um að fá það sem
þeim var lofað í fortíðinni og ég
álít að það eigi ekki að meðhöndla
þá eins og skepnur. Þessi er ástæð-
an fyrir að ég ólst upp með þær
tilfinningar sem ég ber . .. Mér virð-
ist iand mitt hafa fengið á sig slæmt
orð og ég vil að gott orð fari af
því. Aður fyrr fór af því gott orð
og ég vil að gott orð fari af því .
Stundum sit ég og velti fyrir mér.
hver hefur komið á það slæmu orði.“
Höfundur er sagnfræðingur og
kvikmyndafræðingur.
Stríðsflokkur sléttuindíána búinn til bardaga, með fjaðraskrautið, hinn dæmigerða höfuðbúnað sléttuindí-
ána í vígahug. Ljósmynd eftir Edward Curtis.
Satanta, öðru nafni Sitjandi Tarfur af Geronimo, frægasti
Hvíti Björn, einn ættbálki Súindíána höfðingi Apasjaindí-
þekktasti höfðingi var einn þekktasti ána. Ljósmynd eftir
Kíova-ættbálksins. indíánahöfðingi A. Frank Randall frá
Ljósmynd eftir Will- Norður-Ameríku. árinu 1886.
iam S. Soule um 1870.