Morgunblaðið - 30.04.1993, Blaðsíða 10

Þýskaland, gamla eplatré
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
TÍMARITIÐ Bjartur og frú
Emilía (nr. 11, 2. h. 1993) er að
mestu helgað þýðingum á Ijóðum
eftir sjö þýsk skáld. Þessi skáld
komu hingað til lands nýlega og
lásu úr verkum sínum. Þýðend-
urnir eru íslensk skáld sem gefin
hafa verið út á þýsku í Ijóða-
safni sem sömu þýsku skáld tóku
þátt í að slípa. Ljóðskáld þýða
Ijóðskáld, segir Franz Gíslason
að þetta sé kallað í Þýskalandi,
en hann er einn helsti forystu-
maður íslensk-þýskrar bók-
menntasamvinnu og hefur skilað
gagnkvæmu þýðingastarfí í því
sambandi.
Tiltæki sem þetta hlýtur að telj-
ast afar jákvætt og benda má á
að ekki var vanþörf á. Helstu þýð-
endur okkar hafa að vísu glímt við
þýsk skáld og Þjóðverjar hafa sýnt
nokkrum íslenskum skáldum áhuga
(fyrir skömmu kom til dæmis út í
Þýskalandi safn Ijóða eftir Stefán
Hörð Grímsson).
Kjafta-
gangur
frumsýndur
GAMANLEIKRITIÐ Kjaftagang-
ur eftir Neil Simon verður frum-
sýnt í kvöld, föstudag, á stóra sviði
Þjóðleikhússins. Þýðing og stað-
færsla verksins er í höndum Þór-
arins Eldjárn en Asko Sarkola
leikstýrir. Lýsingu annast Ás-
mundur Karlsson, Hlín Gunnars-
dóttir sér um leikmynd og einnig
búninga ásamt Þórunni Maríu
Jónsdóttur.
Höfundur lætur verkið gerast í
New York en sýningin hér gerist á
fallegu heimili ungs manns á Sel-
tjamarnesi sem ráðherra er búin að
skipa í hátt embætti. Veisla stendur
fyrir dyrum en þegar fyrstu gestim-
ir mæta á staðinn er greinilegt að
ekki er allt með felldu. Húsráðandinn
virðist flæktur í mál sem verra væri
að fréttist víða. Þá getur verið gott
að grípa til lyginnar og vona að allt
fari á besta veg. En lygi kallar á
nýja lygi og þegar loks hver einasti
gestur í veislunni er flæktur í sinn
eigin lygavef fer að verða tvísýnt
um hvernig hægt verður að greiða
úr flækjunni án þess að starfsferillinn
Það verður aftur á móti að telj-
ast ofrausn að birta sama ljóðið í
þýðingu tveggja skálda (jafnvel
fleiri). Að vísu fæst samanburður
ekki ófróðlegur fyrir þá sem vilja
stunda hann eða gera fræðilega
úttekt á ljóðaþýðingum. Stundum,
en ekki alltaf, má greina ákveðin
höfundareinkenni á þýðingunum,
til að mynda vissa upphafningu hjá
Hannesi Sigfússyni og Baldri Ósk-
arssyni og fágað tungutak daglegs
máls hjá þeim Matthíasi Johannes-
sen og Ingibjörgu Haraldsdóttur.
Aðrir þýðendur eru Franz Gíslason,
Gyrðir Elíasson og Linda Vilhjálms-
dóttir.
Myndmál þýsku skáldanna er
yfírleitt óvæntara en hjá íslending-
unum. Þau em mótaðri af borgar-
samfélagi þótt nokkur þeirra hafí
kosið kyrrð landsbyggðarinnar.
Þegar þýða skal Ijóð sem á sér litla
sem enga sambærilega hefð á ís-
landi kemst þýðandi í vanda. Á
hann að líkja sem mest eftir frum-
textanum eða fella hann inn í kunn-
uglegt andrúm heimalandsins?
Hér fer líklega best á eins konar
málamiðlun. Tungumálið sjálft
Morgunblaðið/Sverrir
Í kvöld verður frumsýnt gaman-
leikritið Kjaftagangur á stóra
sviði Þjóðleikhússins.
og ríkisstjórnin hljóti skaða af.
Leikendur eru Orn Árnason, Sig-
urður Siguijónsson, Tinna Gunn-
laugsdóttir, Lilja Guðrún Þorvalds-
dóttir, Pálmi Gestsson, Ólafía Hrönn
Jónsdóttir, Ingvar E. Sigurðsson,
Halldóra Bjömsdóttir, Randver Þor-
láksson og Þórey Sigþórsdóttir.
Leikstjórinn, Ásko Sarkola, er einn
af þekktustu Jeikhúsmönnum Norð-
urlanda og íslendingum að góðu
kunnur því hann hefur tvívegis kom-
ið hingað og leikið á listahátíð. Asko
lék hlutverk Jenna, sem Sigurður
Siguijónsson leikur nú, í geysivin-
sælli uppfærslu Lilla Teatem á
Kjaftagangi.
krefst aðlögunar, en myndsköpun,
myndhverfíngar þess að þurrkast
ekki út og verða aðeins sléttar og
felldar og án þess að vekja lesand-
ann til umhugsunar.
Sumar þýðinganna eru að vonum
eilítið stirðlegar, aðrar líkt og frum-
ort ljóð á íslensku. Hinar siðar-
nefndu em að vísu fáar.
Kito Lorenc (f. 1938 og því elsta
skáldið) er meðal þeirra skálda sem
vekja sérstaka forvitni. Hann hefur
ort á sorbísku, tungu fámenns slav-
nesks þjóðarbrots. í ljóðinu um
sorbísku hljómplötuna er í senn
sársauki og von því að dauða rödd-
in lifír enn. Uppruninn, minningin
um hið liðna eru áberandi í ljóðum
skáldsins, til dæmis tveimur
hljómmiklum ljóðum, Orðinu og
Sögunni um föður minn.
Þessi tvö ljóð eru myndrík. Orð-
inu er líkt við jámhnetu milli tann-
anna. Eftirfarandi erindi sýnir
hvemig náttúran fær sitt eigið mál
í ljóðinu:
Þama flýja froskamir, gegnumstungnir,
nýskorinn komvöllinn
Krabbamir steypast til baka
úr leðurblökufluginu
Titra ei lengur
hjörtu steinanna
Myrkrið sem hún leyndist í
missir öxina
Jafnvel raunsæisleg mynd af
föðurnum við veiðar, lýsing þess
hvemig hann kastar fyrir físk
krefst myndsköpunar: „...kastar
snúmnni í nýtt/ spurningarmerki
situr enn þegar sagar-/ blað sólar-
innar heldur til viðar þegar/
stjömuspænirnir tvístrast situr
skuggi/ yfír vatninu með árhringi
umhverfís/ hvítan mánavið..."
Johann P. Tammen (f. 1944) er
líka skáld myndrænu. í Jörðin,
syngjandi brauð yrkir hann: „Tákn-
unum fjölgar: fyrst hríslan/ skugg-
sælt skot fyrir sprota/ á skorpn-
aðri jörð“. Hann persónugerir
steina líkt og Kito Lorenc, talar
um „harmakvein steinanna".
Tammen getur í senn ort hnit-
miðuð ljóð og mælsk. Riddararnir,
ágiskun er eitt þeirra ljóða, mynd-
ríkt og einkennilegt ljóð. Smámun-
ir eða Dagarnir góðu við sjóinn er
eiginlega opið ljóð, hvarflar milli
hversdagslegra hluta, smámuna
sem þó em ekki smámunir.
Ralf Thenior (f. 1945) er meðal
aðgengilegri skáldanna í hópnum.
Þmmuveður í San Blas, um það
hvemig regnguðinn Tlaloc eys
vatni yfir þök og götur, er lifandi
ljóð sem kemur til skila stemmn-
Kito Lorenc
Johann P. Tammen
Uwe Kolbe
Barbara Köhler
Wolfgang Schiffer Gregor Laschen
Ralf Thenior
ingu regntímans. Styttri ljóðin,
Kónguló og Klettaströnd, em ekki
síðri. Hið fyrmefnda er gott and-
svar margkveðinna tilvistarlegra
spurninga:
í hnífaparaskúffunni býr kónguló. Hún hefur aðsetur
undir salatskeið úr plasti. Stundufn lætur hún sjá
sig og athugar hvað ég sé að sælqa. Ég er ekki að
hugsa um hana þegar ég tykld fram skúffunni. Þá hef
ég ónáðað hana, hún kemur fóthvöt og gerir mér
bilt við. Þá segi ég Kónguló - hér átt þú heima
og hér á ég heima, við höfum þetta af
Uwe Kolbe (f. 1957) er eitt
þeirra skálda sem hafa tileinkað
sér einfaldan ljóðstíl. Þýskalands-
ljóð hans, Gönguferð í Túbingen,
er meðal athyglisverðari ljóða hans.
Forvitnilegt er að bera saman þýð-
ingar Ijóðsins. Báðar em þær full-
gildar, en sýna mismunandi aðferð-
ir. Fyrri þýðingin er að hluta hátt-
bundin, hin síðari nútímalegri.
Ekki er alveg ljóst hvernig á að
skilja þetta ljóð um föðurlandið sem
líkt er við gamalt eplatré „niður-
hoggins stofns"; skírskotar það til
skiptingar Þýskalands í austur og
vestur eða örlaga þjóðarinnar yfir-
leitt?
Barbara Köhler (f. 1959), eina
konan í hópnum, yrkir á einföldu
máli og er beinskeytt í ljóðum sín-
um. Bláa undrið hennar er dæmi
um vel heppnaða stöku, mynd sem
gengur upp. Efasemdir um mann-
lega tilveru og umbúðir samfélags-
ins sækja að henni og hún speglar
þankagang sinn á skorinorðan nú-
tímalegan hátt.
Ljóð Wolfgangs Schiffers (f.
1946) þykja mér læsileg og geð-
þekk. Schiffer stefnir hinu undur-
samlega, óvænta gegn hversdags-
leika (eða öfugt) sem ekki verður
þó þrúgandi í Ijóðum hans. Atvik
daglega lífsins kalla fram viðbrögð
sem tjáð eru í skáldskap, yfírleitt
af hófsemi.
Gregor Laschen (f. 1941) er líka
skáld stemmninga þar sem náttúr-
an leikur stórt hlutverk. Tré,
strendur og árstíðir öðlast líf í ljóð-
unum. Nokkur þeirra sækja yrkis-
efni til Skagen, landslags og mann-
lífs þar. í ljóðum Laschens er frá-
sögn, en ekki á kostnað ljóðrænna
eiginleika.
Niðurstaðan hlýtur að verða sú
að kynning þessara þýsku skálda
auki bókmenntatengsl landanna,
víkki sjónhring lesenda og skálda.
Ritgerð Einars Heimissonar, Um
raunsæi og ýkjur í þýskum bók-
menntum aldamótaáranna, gerir
ágætlega grein fyrir lítt kunnum
þáttum þýska bókmennta. Hjálmar
Sveinsson setur lesendur inn í
þýska bókmenntaumræðu sam-
tímans með In memoriam - vestur-
þýskar bókmenntir sem alveg eins
hefði mátt kalla minningu austur-
þýskra bókmennta.
Aftast í Bjarti og frú Emilíu er
höfundatal. Það flokkast víst undir
smámunasemi að fetta fíngur út í
slíka upplýsingamiðlun. En svo
dæmi séu tekin er það að mínum
dómi furðulega komist að orði,
jafnvel móðgandi fyrir Ralf Theni-
or, að segja að allt frá árinu 1977
hafi hann verið duglegur við að
senda frá sér skáldverk. Um Hann-
es Sigfússon segir að hann sé eitt
af atómskáldunum „sem komu
fram í upphafí sjötta áratugarins".
Það er rétt að þetta gildir um flest
atómskáldanna, en Hannes Sigfús-
son kom eins og fleiri atómskáld
fram á fímmta áratugnum og gaf
út fyrstu bók sína, Dymbilvöku,
1949.
Sagt er að Baldur Óskarsson
hafí fæðst í Hafnarfírði og Matthí-
as Johannessen í Reykjavík. Hvar
hin íslensku skáldin eru fædd
stendur ekkert um svo að þau hljóta
að hafa fæðst á mjög óvissum stöð-
um eða vera mótfallin því að láta
átthagabinda sig.
Eitt verka Helga Þorgils Friðjónssonar.
Listkynning Pennans
Myndlist
Bragi Asgeirsson
Allir myndlistarmenn vita að rit-
fangaverslunin Penninn hefur
lengi selt listmálaravörur í miklu
úrvali og hafa notfært sér þá þjón-
ustu í dijúgum mæli.
í sambandi við 60 ára afmæli
fyrirtækisins, hafa núverandi eig-
endur þess viljað koma til móts við
þennan hóp viðskiptavina sinna,
og í þeim tilgangi stofnuðu þeir
Listasjóð Pennans á sl. ári og veittu
sérstök verðlaun í desember síðast-
liðnum. Og nú hafa þeir bætt um
betur og eru komnir með listkynn-
ingu á jarðhæð bækistöðvanna í
Hallarmúla 2, þar sem húsgagna-
deildin hefur aðsetur.
Hvort tveggja er lofsvert fram-
tak og tíðkast víða ytra ásamt
dijúgri fyrirgreiðslu til handa
gömlum og grónum viðskiptavin-
um. Minnist ég þess, er ég bjó í
Róm fyrir margt löngu, að ég versl-
aði í listavörubúð sem eldri kona
átti og var hún stöðugt að bjóða
mér fleiri og meiri afslátt á litum
og lérefti og allt upp í 30%, og
mun það ekki óalgengt þar suð-
urfrá, gott ef fólkið býður manni
ekki í mat eða út fyrir borgina um
helgar!
Slíkar listkynningar eru á þann
veg til fyrirmyndar, að þær standa
yfír í heilan mánuð og það er prýði-
lega staðið að þessari.
Geta forvitnir viðskiptavinir
allra deilda verslunarinnar, svo og
gestir og gangandi gert sér ferð
niður í kjallara, hvílt augun og
gert sálinni gott við skoðun lista-
verka í framtíðinni ef verkast vill.
Það er Helgi Þorgils Friðjónsson
sem sýnir þarna fyrstur manna,
en hann er einn af nafnkenndustu
málurum yngri kynslóðarinnar, og
var m.a. valinn sem fulltrúi íslands
á Tvíæringinn í Feneyjum 1990.
Helgi er líka einn af þeim dug-
mestu við að markaðssetja list sína
hérlendis, sem er ekkert verra og
ill nauðsyn á seinni tímum.
Rýmið, sem er innst í kjallaran-
um, er hæfílega stórt og þannig
sýnir Helgi 8 málverk og þar af
nokkur stór.
Helgi er dijúgur málari, en að
þessu sinni þykja mér hin minni
verk sæta mestum tíðindum og
hann virðist vera að vinna sig að
einhveiju leyti burt frá þeim ein-
kennilega stíl sem hann hefur til-
einkað sér. Stfl sem einkennist af
goðsagnakenndri tákn- og dul-
hyggju og furðulegri blöndu af
sakleysi og holdlegri skírskotun.
Það er eins og annars heims verur
séu stignar niður úr sölum himin-
ranns til að gamna sér við jarð-
nesk fyrirbæri. Að sumu leyti geta
þessar fígurur draumaheima minnt
á belgíska málarann Paul Delvaux
(f. 1897), en mun frekar á nær
óþekktan amerískan málara Jared
French að nafni (1905-1988).
French þessi málaði á árunum
1941-42 myndir sem minna slá-
andi á hina starandi líkamninga
Helga Þorgils í dag, en annars eru
þeir um margt ólíkir málarar, en
fagleg skilgreiningin á inntaki list-
ar þeirra er mjög svipuð sbr. grein
eftir málarann og lausblaðamann-
inn Nancy Grimes, „French’s Sym-
bolic Figuration", American Art,
nóvember 1992.
Þannig endurtekur listasagan
sig.
FÓLK OG
LAND
Listakonan Sigrún Eldjám hefur
víða komið við, því hún málar,
myndlýsir, vinnur í grafík, teiknar,
hefur skrifað tólf bamabækur Og
myndskreytt um leið.
Sigrún hefur haldið bæði smáár
sem stórar einkasýningar og nú
er ein hinna stærri í gangi í Lista-
skála alþýðu, auk þess sem sér-
staklega er lögð áhersla á mynd-
verk hennar í listhúsinu Fold við
Austurstræti.
Allt em þetta nýjar og nýlegar
myndir, sú elsta er máluð 1991,
en hinar nýjustu á þessu ári.
Það er hið jákvæða og bemska
við tilveruna sem er viðfangsefni
Sigrúnar, þannig þætti manni frá-
leitt að hún færi að mála jarðarfar-
ir eða fólk við dánarbeðinn. Einnig
er hún blessunarlega laus við að
velta hlutunum of mikið fyrir sér,
en vill heldur koma fólki á óvart
með einhveiju undirfurðulegu í
mannheimi og í bland við þjóðsög-
urnar. Að því leyti er hún skáld,
að hún ýkir og umbreytir og býr