Morgunblaðið - 07.10.1993, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 7. OKTÓBER 1993
27
ið verða
iimokkar
Davíð Oddson
athygli að íslendingar hafi verið að
safna erlendum skuldum á undan-
förnum árum. Auðvitað er það for-
kastanlegt ef stjómvöld láta það við-
gangast að skuldir þjóðarinnar í út-
löndum vaxi stórkostiega þegar eng-
ar efnahagslegar ástæður eru til
þess, þegar aflabrögð og afurðaverð
er hagstætt, eins og var á tímabilinu
1988-1991. Þá voru ytri skilyrði
hagstæð en stjómmálaforustan
brást. Á undanförnum árum hefur
hins vegar verið tekist á við vandann
en ekki hlaupist undan honum þótt
andróður hafi verið töluverður. Nú
er skuldasöfnun íslendinga erlendis
hætt, þrátt fyrir minnkandi afla og
þrátt fyrir það, að afurðaverð hafi
lækkað á einu ári um 18% í erlendri
mynt. Skuldasöfnun íslensku þjóðar-
innar erlendis hefur verið stöðvuð
og erlendar skuldir þjóðarbúsins
lækka að raungildi milli áranna 1992
og 1993 og munu enn halda áfram
að lækka á næsta ári. Á þremur
árum hefur dregið úr viðskiptahalla
íslendinga um hvorki meira né minna
en 13 milljarða. Þessi árangur er
afskaplega mikilvægur og hefur
náðst þrátt fyrir að erfið ytri skil-
yrði hafi leitt til samdráttar og stöðn-
unar í þjóðarbúskapnum nú um
nokkurra ára skeið. Þegar þannig
áraði áður í íslensku efnahagslífi fór
verðbólga á flugskrið og viðskipta-
halli jókst. Nú hefur hins vegar tek-
ist að hemja bæði verðbólgu og við-
skiptahalla, minnka reyndar hvom
tveggja verulega. Þannig hefur að-
haldssöm hagstjórn og ekki síst
raunsætt mat aðila vinnumarkaðar-
ins nú tryggt þjóðinni stöðugleika.
Umbætur á öðrum sviðum
Mikilvægt er að láta ekki glímuna
við efnahagserfiðleika taka alla at-
hygli frá öðrum framfaramálum og
ríkisstjómin hefur því kappkostað
að vinna ötullega á öðrum sviðum á
sama tíma. Sú umbylting sem komið
var fram á síðasta ári, með aðskiln-
aði dómsvalds og umboðsvalds í hér-
aði og meðfylgjandi aðgerðum, er
mesta breyting á íslensku réttarkerfl
í a.m.k. hálfa öld. Þegar liggur fyrir
að þessi breyting hefur skilað auk-
inni skilvirkni á héraðsdómsstigi, auk
þess að bæta réttaröryggi. Tillögur
liggja fyrir um viðlíka umbætur til
betri og hraðari meðferðar mála fyr-
ir Hæstarétti.
Þá liggja nú fyrir umfangsmiklar
tillögur um sameiningu sveitarfé-
laga. Ríkisstjórnin telur mikilvægt
að sveitarfélög styrkist frá því sem
nú er, og geti þannig tekið við veiga-
miklum verkefnum frá ríkisvaldinu,
m.a. á sviði skólamála, heilbrigðis-
mála og félagsmála. Hinn 20. nóv-
ember nk. verður kosið um tillögur
umdæmanefnda en þær fela í sér
fækkun sveitarfélaga úr 196 í 43.
Vonandi er að mál þróist á þann veg
að sveitarfélög eflist og geti þannig
haft meiri áhrif á þá málaflokka sem
íbúar þeirra telja mikilvæga.
í menntamálum hefur verið unnið
öflugt starf sem lýtur að uppbygg-
ingu og stefnumörkun til lengri tíma.
Ríkisstjórnin samþykkti nýlega til-
lögur að stefnu í vísinda- og tækni-
málum en á henni Verður hægt að
byggja starfsemi komandi ára í þess-
um málaflokki. Þá hafa tillögur um
Listaháskóla verið lagðar fram, og
þannig mætti lengi telja.
Ríkisstjómin vill setja umhverfis-
mál í öndvegi en á þeim vettvangi
hefur ísland öll skilyrði til að vera
fordæmisgefandi fyrir aðrar þjóðir.
Þessir þættir ásamt einhveiju mesta
samgönguátaki sem Islendingar hafa
gert á fáum árum, munu ásamt öðru
stuðla að því að ferðamannaþjónusta
eflist enn sem helsti vaxtarbroddur
íslensks atvinnulífs.
Siglum senn lygnan sjó
Við íslendingar horfum mjög til
stöðu sjávarútvegsins í landinu og
við höfum öll þungar áhyggjur þegar
illa gengur þar og erfiðleikar magn-
ast og hriktir í þessari undirstöðu-
grein. Sjávarútvegurinn hefur ekki
í áratugi þurft að beijast í gegnum
aðra eins boða og hann hefur orðið
að gera á undanförnum misserum.
Við þekkjum öll hinn mikla samdrátt
í afla og hið óvenjulega hefur gerst,
að um leið og afli dregst saman hríð-
lækkar afurðaverð. Verð sjávaraf-
urða er með því lægsta sem þekkist
í sögulegu samhengi á sama tíma
og þorskafli er minni en við höfum
áður þurft að búa við. En það er
engin ástæða til að örvænta, og for-
ráðamenn í sjávarútvegi, hvort sem
þeir fara með stjórn einstaka fyrir-
tækja, skipa eða vinnslustöðva eða
heildarsamtaka, hafa aldrei misst
von. Við sjáum nú að ástæða er til
að ætla að við siglum senn lygnari
sjó í þessum efnum. Skilyrði í haflnu
hafa batnað og seiðamælingar vís-
indamanna gefa tilefni til nokkurrar
bjartsýni. Halli í sjávarútvegi er um
2% um þessar mundir þrátt fyrir að
greiðslur úr Verðjöfnunarsjóði komi
ekki lengur til eins og á síðasta ári.
Framreiknaðar tölur miðað við afla-
samdrátt benda til þess að halli á
næsta ári í sjávarútvegi gæti orðið
4,5%. Auðvitað er þetta töluverður
halli. En þá er rétt að hafa í huga
að þessar hallatölur byggja á því að
engin hagræðing eigi sér stað í grein-
inni, og að afurðaverð fari ekki
hækkandi. Ýtrasta varkárni segir
okkur þó, að miðað við reynslu á
þessu ári sé ástæða til þess að ætla
að hagræðing muni skila nokkru til
greinarinnar, ekki síst eftir að Þró-
unarsjóður sjávarútvegs hefur tekið
til starfa. Líkur benda einnig fremur
til þess að verðlag afurða okkar fari
nokkuð hækkandi á næsta ári.
Varanlegur árangmr I
landbúnaðarmálum
Landbúnaðurinn hefur ekki síður
en sjávarútvegur átt við erfíðleika
að glíma á undanfömum árum.
Dregið hefur verið úr framleiðslu
mjólkur og sauðfjárafurða í sam-
ræmi við búvörusamninga. Jafnvægi
hefur náðst í mjólkurframleiðslu, en
minnkandi neysla kindakjöts veldur
því að enn þarf að draga saman í
þeirri grein. Þar er framleiðsluskerð-
ingin orðin mjög mikil og fyrirsjáan-
legir erfiðleikar á næstu árum.
Með fjárlagafrumvarpi fyrir árið
1994 hafa útgjöld til landbúnaðar-
mála verið dregin saman um tæplega
fjóra og hálfan milljarð á ári eða um
40% miðað við meðalútgjöld á síð-
asta kjörtímabili. Um er að ræða
varanlegan árangur en ekki tíma-
bundinn frest.
Með gildistöku EES-samninganna
og þó einkum með væntanlegri nið-
urstöðu í Úrúgvæ-lotunni hjá GATT
opnast fyrir innflutning á flestum
unnum búvörum með heimild til að
leggja á stiglækkandi jöfnunartolla.
Ríkisstjórnin hefur mótað ákveðna
stefnu í þessum efnum og leggur
áherslu á að framkvæmdin verði
skipuleg og landbúnaðinunr gefist
möguleiki á að aðlagast þessum
breyttu aðstæðum. Nauðsynlegt er
að endurmeta ýmsar álögur á land-
búnaðinn og rekstrarskilyrði hans
að öðru leyti í því skyni að styrkja
samkeppnisstöðu innlendrar fram-
leiðslu. Að því er nú unnið. .
Vaxtamálin
Verðbólgan minnkar nú ört og
nafnvextir munu lækka að sama
skapi. Nýgerður samningur Seðla-
bankans og hins almenna bankakerf-
is mun stuðla að hraðri nafnvaxta-
lækkun. Bankarnir hafa á síðustu
árum þurft að hafa mikinn vaxtamun
til þess að bæta sér upp útlánatap.
Þetta er ekkert einstakt fyrir ís-
lenskt bankakerfi. Útlánagleðin var
mikil um allan hinn vestræna heim
á liðnum áratug. Ekki er vafi á því,
að hagsmunaaðilar í löndunum og
stjórnvöldin sjálf ýttu mjög undir þá
útgjaldagleði og fjárfestingaröldu
sem þá reis. Hér á landi gengu
stjórnvöld á undan með vondu for-
dæmi er fé var ausið á báða bóga
af miklu kappi en að sama skapi af
lítilli forsjá. Menn þekkja dæmin úr
fiskeldi, loðdýrarækt og geðþóttast-
uðningi við einstök atvinnufyrirtæki.
Þessar óreiðuskuldir erum við nú að
borga, m.a. í miklum vaxtamun
bankanna. Þessar skuldir getur eng-
inn borgað nema við, íslenskir laun-
þegar og íslenskt atvinnulíf. Við
getum ekki vísað þeim neitt annað
þótt við fegin vildum og þótt við
séum saklaus af þeim. Meðan bank-
amir eru að komast fyrir vind í þess-
um efnum munu þessar skuldir
vissulega gera okkur erfitt um vik
að lækka raunvexti svo sem nauð-
synlegt væri á samdráttarskeiði. Því
hefur hins vegar verið haldið fram
að ríkisvaldið hafi forgöngu um há-
vaxtastefnu. Þær tölur sem nýjastar
eru benda ekki til þess. Raunávöxt-
unarkrafa spariskírteina ríkissjóðs á
verðbréfaþingi er nú 6,89% en var
þegar ríkisstjórnin tók við 8,42% og
hefur því lækkað umtalsvert á þess-
um tíma. Ríkið hefur dregið úr út-
gjöldum sínum ár frá ári, þótt ríkis-
sjóðshalli hljóti enn að vera nokkur
vegna minnkandi tekna. Frá árinu
1991 hafa heildarútgjöld ríkisins
lækkað um 10 milljarða króna, ef
miðað er við það frumvarp að íjárlög-
um sem lagt hefur verið fram á Al-
þingi. Þessi árangur er einstakur í
íslensku efnahagslífi og íslenskri
efnahagsstjóm. Við skulum skoða
aðrar tölur til samanburðar. Á því
tuttugu ára tímabili sem sumir
kenndu við Framsóknarflokkinn, frá
1970-1991, jukust heildarútgjöld
ríkissjóðs um 243% að raungildi. Á
sama tíma jukust þjóðartekjur um
140%. Á þessum tuttugu árum juk-
ust útgjöld ríkissjóðs um 3,6 millj-
arða á hveiju ári að raungildi eða
5,8%. Augljóst mátti vera, að þannig
gat það ekki gengið, að útgjöld ríkis-
sjóðs voru aukin langt umfram tekj-
ur þjóðarinnar. Menn flutu kannski
ekki sofandi að feigðarósi en fráleitt
hafa þeir verið vakandi fyrir þeim
vandræðum sem þeir vom að skenkja
komandi kynslóðum.
Minnkandi lánsfjárþörf
í tíð núverandi ríkisstjórnar hafa
verið tekin upp ný vinnubrögð. Það
má nefna nokkur dæmi um varanleg-
an spamað, sparnað sem þó breytir
engu um það að Island er og verður
í fremstu röð velferðarríkja. Við höf-
um þannig sparað rúmlega milljarð
króna árlega á fjárveitingum til
Lánasjóðs íslenskra námsmanna ein-
göngu og veitir hann þó eftir sem
áður námsmönnum öflugri stuðning
en víðast hvar þekkist.
Á árinu 1994 verða framlög til
landbúnaðarmála og stofnana land-
búnaðarins 4,5 milljörðum króna
lægri að raungildi en á árinu 1991.
Þétta jafngildir því að á fjórum árum,
einu kjörtímabili, drægi úr þessum
útgjöldum um 18 milljarða króna,
hvorki meira né minna.
Framlög almannatrygginga
hækkuðu að jafnaði um 4% á ári og
ljóst var að þessi stóri málaflokkur
stefndi í hreint óefni, óefni sem
myndi fyrr en síðar ríða fjárhag rík-
isins að fullu eða framkvæma glóru-
lausa skattasprengingu. Þar hefur
verið tekið á af mikilli festu en um
leið varkárni. Ef horft er til annarra
bóta almannatrygginga en atvinnu-
leysisbóta hafa þær lækkað um 2%
á ári frá 1991, miðað við fjárlaga-
frumvarp næsta árs. Þetta eru nokk-
ur dæmi um sparnað í stórum liðum,
en ráðuneytin hafa öll í smáu sem
stóru sparað verulega í útgjöldum
sínum. Stjórnarandstaðan hefur am-
ast mjög við allri þessari sparnað-
arviðleitni og reynt að koma í veg
fyrir að hún næði fram að ganga
hér á þinginu. Það segir miklu skýr-
ara frá því hvers af henni væri að
vænta heldur en fagurgali og yfirboð
hennar.
Lánsíjárþörf hins opinbera var 40
milljarðar árið 1991. Gert er ráð
fyrir að hún verði 26 milljarðar á
þessu ári og lækki í 23 milljarða á
næsta ári. Það er lækkun um 17
milljarða frá 1991. Sparnaður í ríkis-
útgjöldum og minnkandi lánsfjárþörf
hins opinbera stuðla að því að raun-
vextir fari lækkandi í landinu.
Breyting á liðsskipan í
varnarliði
Virðulegi forseti,
við lifum á tímum sem sífellt virð-
ast geta komið á óvart. Skammt er
síðan menn urðu vitni að skyndileg-
um og stórkostlegum breytingum í
Austur-Evrópu og hruni Sovétríkj-
anna. Enn hafa ótrúlegir hlutir gerst
með samkomulagi fornra fjenda fyr-
ir botni Miðjarðarhafs. Þótt eftir séu
flóknir samningar er þetta engu að
síður fyrsta og stærsta skrefið í átt
til varanlegrar og réttlátrar lausnar
fyrir alla aðila í þessum heimshluta.
Líkt og svo margir aðrir vonum við
og trúum að þarna hafi reyndar ver-
ið stigið svo stórt skref að ekki verði
aftur snúið.
Þegar Shimon Peres, utanríkisráð-
herra ísraels, hafði í heimsókn sinni
hingað í ágúst gert grein fyrir aðalat-
riðum samkomulagsins, sem hann
var sannfærður um þá að yrði að
veruleika innan örfárra vikna, lagði
hann áherslu á að því yrði fylgt eft-
ir með bættum lífskjörum Palestínu-
manna á sjálfstjórnarsvæðunum.
Undir það var tekið af minni hálfu
og lofað að kanna hvort íslensk
stjórnvöld gætu orðið við beiðni ísra-
elsmanna um fjárframlag í þessu
skyni. Ríkisstjórnin ákvað síðan að
íslendingar legðu sitt af mörkum til
samnorrænnar áætlunar um efna-
hagsaðstoð við Palestínumenn.
Við megum einnig eiga von á að
kallað verði eftir stuðningi okkar sem
annarra vegna átakanna í fyrrver-
andi Júgóslavíu. Þau eru skýrasta
dæmið og hið hræðilegasta um nýjar
hættur, sem steðja að stöðugleika í
Evrópu eftir þær stórstígu breyting-
ar sem fólust í lokum kalda stríðs-
ins. Serbar, og reyndar Króatar einn-
ig, hafa með framferði sínu í Bosníu
fótum troðið alþjóðalög og mannrétt-
indi. Grundvallargildi eru því í húfi.
Finna verður réttláta lausn í Bosníu
til að tryggja frið og stöðugleika í
Evrópu.
Frá lokum kalda stríðsins hafa
NATO-ríkin unnið að því að draga
úr hernaðarlegum viðbúnaði og út-
gjöldum til landvarna með tilliti til
breyttra aðstæðna. Um leið reyna
menn að átta sig á hverjir séu varan-
legir öryggishagsmunir bandalags-
ríkjanna óháð þeim breytingum sem
orðið hafa, og vegna þeirrar óvissu
sem áfram ríkir og þeirra nýju
vandamála sem við hafa tekið. Ríkis-
stjórnin kom í fyrra á fót nefnd til
að leggja sjálfstætt mat á öryggis-
hagsmuni íslendinga eftir kalda
stríðið og ræða niðurstöðumar við
helstu bandamenn. Nefndin gaf út
skýrslu í marsmánuði síðastliðnum,
þar sem öryggishagsmunir þjóðar-
innar eru skýrt skilgreindir. Þá hafa
verið í gangi viðræður milli Íslands
og Bandaríkjanna um hugsanlegar
frekari breytingar á varnarliðinu en
lær sem þegar eru orðnar. Staðfest
er af hálfu bandarískra stjórrivalda,
iar á meðal á fundi sem ég átti með
varaforseta Bandaríkjanna í Was-
hington í ágúst síðastliðnum og á
fundi sem utanríkisráðherrar land-
anna áttu í síðustu viku, að breyting-
ar verði ekki gerðar nema í samráði
og' með samkomulagi beggja ríkj-
anna. Báðir aðilar hafa ítrekað nauð-
syn þess að halda áfram nánu varn-
arsamstarfi og ítrekað skuldbinding-
ar sínar í varnarsamningnum frá
1951. Það undirstrikar að þótt vænta
megi einhverra breytinga á liðsskip-
an í varnarliðinu byggist varnarsam-
starfið á varanlegum öryggishags-
munum íslands, Bandaríkjanna og
NATO á Atlantshafi og innan og
utan varnarsvæðis bandalagsins f-
Evrópu.
ísland hefur ætíð áskilið sér rétt
til að nýta þá hvalastofna við landið
sem ekki væru í hættu. Næstu skref
okkar í því máli eru nú undirbúin
og hlýtur ákvarðanataka í því efni
að koma mjög til kasta Alþingis,
enda var það ákvörðun þess að mót-
mæla ekki banni Alþjóðahvalveiðir-
áðsins á sínum tíma. Framangreind
tvö mál snerta Joæði efnahagslega
afkomu okkar. Ég hygg að það sé
sæmileg sátt um að efnahagsleg
sjónarmið eigi ekki að ráða neinum
úrslitum um vamarmálin. Nýting
hvalastofna er á hinn bóginn tengd
lífríki hafsins og allra nytjastofna
þess og er því þýðingarmikill hluti
af lífsafkomu þessarar þjóðar sem á
allt sitt undir því að jafnvægi í haf-
inu sé ekki raskað.
Líkt og mörg önnur strandríki
liafa íslendingar mikilla hagsmuna
að gæta utan 200 mílna efnahags-
lögsögunnar. Það á ekki síst við í
ljósi þess að búast má við að sam-
keppni um matvælaöflun á hafinu
aukist í framtíðinni. Ná þarf sam-
komulagi við Norðmenn um veiðar
í Smugunni svonefndu og veiðar
þeirra utan 200 mílna við Island.
þeim samningi þarf í senn að tryggja
réttindi á alþjóðlegu hafsvæði, hags-
muni strandríkis og sameiginlega
hagsmuni íslands og Noregs á al-
þjóðavettvangi, sem lúta að rétti
strandríkja varðandi verndun fiski-
stofna utan 200 mílna. Slíkt sam-
komulag hlýtur að vera mögulegt
ef vilji er fyrir hendi og að því ber
að vinna.
Horfum vonglöð til framtíðar
Virðulegi forseti, góðir íslending-
ar.
Orðið vonleysi hefur aldrei verið
fyrirferðarmikið í íslenskum tals-
máta og í raun hafa aðstæður á ís-
landi verið þannig að ekki hefur ver*'
ið rúm fyrir það orð í hugsun eða
tungutaki þeirra sem barist hafa
fyrir tilveru sinni og þjóðar sinnar í
þessu landi. Þvert á móti hafa íslend-
ingar ætíð haft trú á landinu og trú
á getu sinni til þess að vinna sig út
úr hveijum vanda. Sagan sýnir að
gildar ástæður hafa búið að baki
þessu lífsviðhorfi.
Ég hef leitast við að færa rök
fyrir því að erfíðar efnahagsaðgerðir
á undanfömum misserum séu að
skila verulegum árangri - árangri
sem gefur okkur ærið tilefni til bjart-
sýni ef við látum ekki hrekjast af
leið. Ég sagði fyrr í ræðu minni, að
í tíð síðustu ríkisstjórnar hefðu yty
aðstæður verið hagfelldar en stjórn-
völd hefðu bmgðist. Í tíð þessarar
ríkisstjórnar hefur allt þetta verið
með gagnstæðum hætti. Aðstæður
hafa verið erfiðar en stjórnvöld hafa
ekki bmgðist. Auðvelt er að ímynda
sér hvernig staðan væri, ef nú hefðu
farið saman erfiðar ytri aðstæður
og menn við stjórnvölinn sem heykt-
ust á að takast á við vandann, menn
sem brygðust líkt og þeir sem við
völd voru fyrir þremur áram.
Fjárlagafmmvarpið, og öll stefnu-
mörkun af hálfu ríkisstjómarinnar
mun miða að því á þessum vetri acT
treysta þann árangur sem náðst hef-
ur og tryggja að hann skili okkur
öllum miklu þegar ytri skilyrði batna,
en flest bendir til að þau verði okkur
hagfelldari á næstu misserum en þau
hafa verið nú um skeið. Við höfum
því öll efni til þess að horfa vonglöð
til framtíðar með ást á landinu og
óbilandi trausti á því dugandi fólki
sem það byggir.