Morgunblaðið - 30.11.1993, Side 18

18
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 30. NÓVEMBER 1993
Reykjaveitan 50 ára í dag
eftir Pál Gíslason
Þann 30. nóvember 1943 var
hleypt vatni á fyrsta húsið í Reykja-
vík frá Reykjaveitunni. Það var Hnit-
björg, listasafn Einars Jónssonar,
þess stórbrotna frumherja högg-
myndalistar á íslandi.
Þetta var langþráður dagur, því
að alls konar erfiðleikar höfðu steðj-
að að Hitaveitu Reykjavíkur við
framkvæmdina, að mestu vegna
stríðsástandsins sem þá ríkti. Borg-
arbúar máttu búa við það að götur
voru uppgrafnar svo mánuðum
skipti, því ekki fengust pípur til að
setja í skurði, annað hvort vegna
hráefnisskorts erlendis eða að skip
sem flytja áttu þær til landsins voru
tekin til annarra nota eða þeim
sökkt.
Það má þó segja að með Iagningu
veitu frá Reykjum í Mosfellssveit
hafi hafist ævintýri sem hefur í stór-
um stíl veitt hita 4 hús Reykvíkinga
og nágranna þeirra og sparað þeim
og þjóðinni gífurlega fjármuni og
gjaldeyri.
Eins og flest önnur ævintýri átti
þetta sér nokkra forsögu. Allt frá
upphafi byggðar á Islandi hafa fram-
sýnir menn nýtt jarðhita. Ifyrst um
sinn til þvotta og baða eins og forn-
ar sögur herma og einnig að ein-
hveiju leyti til að sjóða mat í hver-
um. Upp úr síðustu aldamótum fóru
menn í Mosfellssveit og Borgarfirði
að gera tilraunir með að leiða heita
vatnið úr hverum í hlaðvarpanum inn
í hús og hita þau þannig upp.
Á þriðja áratugi aldarinnar hófust
umræður um það að nýta heitt vatn
í bæjarlandi Reykjavíkur til að hita
upp hús í bænum í stórum stíl. Það
var jarðhitinn í Laugardalnum sem
menn horfðu þá helst til, en hann
hafði um Iangan aldur verið nýttur
til þvotta í þvottalaugunum. Það
voru íslenskir verkfræðingar, sem
höfðu forgöngu í þessu máli.
Hér verður þeirra ekki getið ,allra,
en óhætt er að fullyrða að þar ber
nafn eins manns hátt yfir önnur. Það
er nafn Jóns Þorlákssonar. Jón Þor-
Iáksson var verkfræðingur að mennt,
en þekktari sem stjómmálamaður,
því hann varð bæði borgarstjóri og
forsætisráðherra íslands. Hefði at-
orku hans og framsýni ekki notið við
hefði það ævintýri sem ég minntist
á hér áðan hafist fyrr en löngu síð-
ar. Skylt er einnig að geta Rnúts
Ziemsens verkfræðings og bæjar-
stjóra, sem fylgdi þessu mikla framf-
aramáli fast eftir í sinni bæjarstjórat-
íð.
íbúðarhúsin sem hituð voru upp
með þvottalaugaveitunni urðu ekki
mjög mörg, líklega 72. Hins vegar
nutu nokkrar opinberar stofnanir
góðs af henni, svo sem Landsspítal-
inn, Austurbæjarskólinn og síðar
Laugamesskólinn, Stúdentagarður-
inn og síðast en ekki síst hin nýja
Sundhöll Reykjavíkur, sem fékk
heita vatnið án endurgjalds.
Laugaveitan markaði samt tíma-
mót. Hún sýndi mönnum að draum-
urinn gat orðið að vemleika, að það
var bæði hægt og fjárhagslega hag-
kvæmt að nýta heita vatnið til upp-
hitunar. Þess vegna var ákveðið að
halda áfram og þá tóku menn að
horfa til Reykja í Mosfellssveit, þar
sem nægt heitt vatn virtist fyrir
hendi til að hita allan bæinn upp.
Samningur við eigendur jarðanna
Reykja, Reykjahvols og Blómvangs
í Mosfellssveit um heimild til rann-
sókna og forkaupsrétt. á heitu vatni
til handa Reykvíkingum var sam-
þykktur í bæjarstjórn Reykjavikur
6. júlí 1933, og endanlegur samning-
ur um kaup á jarðhitaréttindum var
svo samþykktur 1935.
Þótt menn horfðu vonaraugum til
Reylq'a var samt langt í það að fram-
kvæmdir gætu hafist. Þetta var dýrt
fyrirtæki og það sem meira var:
Ekki var unnt að sækja þekkingu til
annarra þjóða, hitaveita frá Reykjum
til að hita upp heila borg var eins-
dæmi í allri heimsbyggðinni. Því fóm
menn varlega og hófu tilraunaboran-
ir, jafnframt því sem ítarlegar áætl-
anir vom unnar.
Fyrstu tilraunaboranimar að
Reylq'um hófust þegar árið 1933.
Áður en vatn tók að streyma til
bæjarins höfðu verið boraðar 32 hol-
ur, bæði til rannsókna og síðar til
framleiðslu. Sú grynnsta var 135
metrar en sú dýpsta var rúmlega
620 metrar. Samtals vom holur
SIEMENS
Þú gerir ekki betri
kaup en í þessum
frábæra baksturoini fiá
Siemens, hvort heldur
þúert að innrétta nýtt
eldhús eða vilt
endumýja gamalt.
• 5 hitunaraðferðir
• Katalýtísk sjálfhreinsun
• Rafeindaklukka
• ítaiiegur leiðarvísir og matreiðslubók á íslensku
Baksturojn * .
eins. og peir
gerast bestir!
Verð aðeins kr. 59.900,- (afb.verð)
kr. 55.707,- (staðgr.verð)
UMBOÐSMENN OKKAR ERU:
Akranes: BúðanJalur. Húsavík:
Rafþjónusta Sigurdórs Ásubúð öryggi

Borgames:
Glttnir
Borgarfjöröur
Rafstofan Hvítárskála
Hellissandun
Blómsturvellir
Isafíöröur. Þórshöfn:
Póliinn Noröurraf
Blönduós: Neskaupstaöur.
HjÖrlerfur Júllusson Rafalda
Sauöárkrókun
Rafsjá
Siglufíöröur
Torgiö
Akureyit
Ljósgjafinn
Reyöarfjörður
Rafvélaverkst Áma E.
Egilsstaðin
Sveinn Guömundsson
Breiðdabvík:
Stefán N. Stefánsson
Höfn I Homafiröi:
Kristall
Vestmannaeyjan
Tréverk
Hvolsvöllur.
Kaupfélag Rangæinga
Selfoss:
Árvirkinn
Garöur:
Raftækjav. Sig. Ingvarss.
Keflavík:
Ljósboginn
Grundarfjörður.
Guöni Hallgrímsson
Stykkishóbnun
Skipavík
Viljir þú endingu og gæði - velur þú SIEMENS
SMITH & NORLAND
NÓATÚNI 4 • SlMI 628300
þessar um tíu og hálfur kílómetri.
Raunvemlegar framkvæmdir við
hitaveituna hófust 29. júlí árið
1939, þegar byrjað var á lögninni
frá Reykjum til Reykjavíkur.
UpphaJFlega höfðu vonir staðið til
að hitaveitan frá Reykjum tæki til
starfa fyrir árslok 1940. En fram-
kvæmdir gengu hægar en jafnvel
hinir varkámstu höfðu búist við. Til
þess lágu einkum ástæður sem eng-
inn réði við: Evrópa var á barmi styij-
aldar og ríkisstjórnir helstu við-
skiptalanda okkar kusu fremur að
beina fjármagni til undirbúnings
henni en til að lána það til hitaveitu-
framkvæmda í hlutlausu landi. Svo
skall síðari heimsstyijöldin á og hafði
margþætt áhrif. Efni til fram-
kvæmda lokaðist inni í Evrópulönd-
um og skipum sem fluttu annað efni
frá Vesturheimi var sökkt á leiðinni.
Samið hafði verið við danska verk-
takafyrirtækið Höjgárd & Schultz
um að leggja hitaveituna, og það
sendi hingað Kaj Langvad verkfræð-
ing, sem stjómaði verkinu af mikilli
röggsemi. Þrátt fyrir alla erfiðleika
hélt verkið áfram. Aðalleiðslan frá
Reykjum til borgarinnar lengdist
jafnt og þétt, geymar risu á Öskju-
hlíð og lagnir vom grafnar í jörðu
um alla borgina. Það var samt ekki
fyrr en undir árslok 1943, sem unnt
var að hleypa vatni á fyrstu húsin.
Fyrsta húsið sem tengdist hinni
nýju hitaveitu var Hnitbjörg, lista-
safn Einars Jónssonar á Skólavörðu-
holti. Vafalaust var það hvorki tilvilj-
un að þetta hús varð fyrir valinu
né heldur hvaða dagur var valinn
til að hleypa vatninu á. Það var
dagurinn fyrir aldarfjórðungs-
afmæli hins íslenska fullveldis.
Langvad verkfræðingur var orð-
inn örlítið óþolinmóður og taldi
unnt að hleypa vatninu á nokkmm
Páll Gíslason.
„Hitaveita Reykjavíkur
er gróskumikiö fyrir-
tæki sem ekki staðnar,
heldur mun halda
áfram að þróast og
veita aukna og betri
þjónustu. Þess ber að
minnast á þessum tíma-
mótum.“
dögum fyrr, en eftir þessum degi var
beðið. Það var vel við hæfi því með
þessum atburði var að heíjast nýtt
tímabil í sögu þjóðarinnar sem enn
stendur: Nýting jarðhita í stómm
stíl til hagsbóta fyrir land og lýð.
Framkvæmdir héldu áfram og
Vogim vinnur,
vogun tapar
Um vinningshlutfall og vinningslíkur
eftir Eggert Briem
Happdrætti Háskóla íslands er
bráðum 60 ára gamalt. Frá upphafi
hefur það verið megintilgangur
happdrættisins að leggja fram fé til
að reisa byggingar í þágu Háskóla
íslands. Seinna bættist við stuðning-
ur til rannsóknastofnana og til kaupa
á rannsóknatækjum og svo viðhald
bygginga Háskólans. í ljós hefur
komið að steinsteypan er ekki það
varanlega byggingarefni sem vonast
hafði verið eftir og hefur meira að
segja fremur lágt rústagildi. (Hefur
nokkur sé faliega rúst eftir stein-
steypt hús?) Þessi staðreynd ásamt
minnkandi ágóða happdrættisins
verður til þess að sífellt stærri hluti
af tekjum þess fer til viðhalds bygg-
inga skólans. Þetta er mjög bagalegt
þegar stórauka þyrfti fjárframlög til
rannsókna.
Hví skyldi einhveijum detta í hug
að spila í happdrætti? Megin ástæð-
umar em sennilega tvær: Vilji til að
styðja gott málefni og Von um vinn-
ing. Hjá hveijum og einum blandast
líklega ástæðumar tvær saman. Því
þótt stuðningur við gott málefni geti
vegið þungt þá þarf líka einhveija
vinningsvon. Fæstir em tiibúnir að
reiða fram fasta upphæð í hveijum
mánuði án þess að eiga von um
umbun.
Auk þeirra sem spila í happdrætt-
inu og hafa stuðning við vísindi og
þekkingu að leiðarljósi, emm við hin
sem sækjumst einkum eftir skjót-
fengnum gróða. Við leggjum líka
okkar af mörkum þótt markmið okk-
ar séu kannski ekki eins háleit. Happ-
drætti Háskóla íslands höfðaði sér-
staklega til okkar í auglýsingaher-
ferð í sjónvarpinu hér um árið, sem
sýndi fólk er lifði í vellystingum
pragtuglega eftir að hafa unnið þann
stóra. Og mörg keyptum við nokkra
„Á seinasta ári voru
seldir miðar fyrir 1164
milljónir og í vinninga
voru greiddar 809 millj-
ónir, sem gefur 69,5%
vinningshlutfall.“
miða í viðbót til að auka vinningsvon
okkar.
Önnur auglýsingaherferð í sjón-
varpinu fjallaði í fyrirlestraformi um
hugtökin vinningshlutfall og vinning-
slíkur. Spaugstofan hafði einnig sitt
að segja um málið. Vegna þeirra
þátttakenda í Happdrætti Háskóla
Islands sem hafa áhuga á þessum
hugtökum en misstu af umfjölluninni
í sjónvarpinu verður fjallað hér lítil-
lega um þessi hugtök.
Ef stórum hluta af andvirði seldra
miða er varið í vinninga er talað um
hátt vinningshlutfall en lágt ef iitlum
hluta er varið í vinninga. Þannig er
vinningshlutfallið 100% af öllu and-
virði seldra miða er varið í vinninga,
0% ef ekkert fer í vinninga og 50%
ef helmingnum er varið í vinninga.
Vinningshlutfallið upp á 100% verður
að teljast spilurum mjög í hag, en
0% að sama skapi spilurum mjög í
óhag. í Happdrætti Háskóla íslands
er vinningshlutfallið u.þ.b. 70%. Á
seinasta ári voru seldir miðar fyrir
1164 milljónir og í vinninga voru
greiddar 809 milljónir, sem gefur
69,5% vinningshlutfall. (Þegar dreg-
inn hefur verið frá kostnaður og
einkaleyfisgjald voru eftir 250 mi-
ljónir.) Þetta er hæsta vinningshlut-
fall í happdrætti hér á landi.
Við sem spilum í happdrættinu
aðallega vegna gróðavonar höfum
mikinn áhuga á vinningslíkum. Þær
eru mælikvarði á væntingar okkar.
En tengjast vinningslíkur vinnings-
smám saman voru hús borgarinnar
tengd hitaveitunni. Kolareykurinn
sem hafði grúft yfir bænum hvarf,
Reykjavík varð sú höfuðborg heims
sem gat státað af heilnæmasta and-
rúmsloftinu. Þegar erlendir gestir
fóru að heimsækja land okkar að
nýju eftir hinn mikla hildarleik vakti
Hitaveita Reykjavíkur meiri athygli
þeirra en flest annað sem fyrir augu
bar.
Hér er ekki tími til að rekja sög-
una frá þessum tíma til okkar daga.
Það bíður betri tíma enda þekkja
hana flestir. Mikið hefur bæst við
þekkingu okkar og annarra þjóða á
jarðhita og nýtingu hans frá því
ungu verkfræðingamir hófu baráttu
sína á þriðja áratugi aldarinnar. ís-
lendingar eru viðurkenndir braut-
ryðjendur á þessu sviði í heiminum
og Sameinuðu þjóðimar hafa valið
skóla sínum í nýtingu jarðhita stað
á íslandi. Það fræ sem verkfræðing-
amir sáðu upp úr 1920 hefur því
borið ríkulegan ávöxt. Nú njóta
145 þúsund manns á höfuðborgar-
svæðinu heits vatns frá Hitaveitu
Reykjavíkur og orkulindir eru
fleiri en áður. Innan Reykjavíkur
hafa verið boraðar margar holur
og á Nesjavöllum höfum við tekið
í notkun stórt orkuver.
Allt þetta tryggir okkur að Hita-
veita RÍeykjavíkur geti séð íbúunum
fyrir nægri hitaorku, jafnvel í meiri
háttar kuldaköstum.
Gamla leiðslan frá Reykjum, sem
hefur gegnt sínu hlutverki í 50 ár,
fékk á sínum tíma „systur" - aðra
leiðslu til hliðar. Þessar leiðslur hafa
reynst vel, en í nánustu framtíð er
kominn tími til að endurnýja eldri
leiðsluna.
Hitaveita Reykjavíkur er grósku-
mikið fyrirtæki sem ekki staðnar,
heldur mun halda áfram að þróast
og veita aukna og betri þjónustu.
Þess ber að minnast á þessum tíma-
mótum.
Höfundur er borgarfulltrúi og
formaður stjórnar veitustofnana.
Eggert Briem.
hlutfalli? Þótt ótrúlegt kunni að virð-
ast er svarið við þessari spurningu
nei. Hugsum okkur happdrætti þar
sem allt andvirði seldra miða væri
sett á einn vinning. Ef seldir væru
100.000 miðar og (bara dregið úr
seldum miðum) þá væru vinningslík-
ur ekki nema 1 á móti 100.000 en
vinningshlutfallið væri 100%. Hugs-
um okkur síðan annað happdrætti
þar sem seldir væru 100.000 miðar
á 1000 kr. hver og að síðan væru
allir miðarnir dregnir út og fengju
100 kr. vinning hver. Hér væru vinn-
ingslíkur 100% en vinningshlutfallið
bara 10%. í síðara happdrættinu
myndu einungis þeir spila sem hefðu
mjög háleit markmið. Þessi dæmi eru
ekki raunsæ en þau greina á milli
hugtakanna vinningshlutfail og vinn-
ingslíkur.
Happdrætti Háskóla íslands hefur
farið þá leið að hafa fáeina mjög
stóra vinninga, allnokkra miðlungs-
stóra og nú nýverið bætt við mörgum
smærri vinningum sem eru fjórfalt
miðaverð. Þannig hafa vinningslíkur
verið auknar. Nú er að bíða og sjá
hvort Happdrætti Háskóla íslands
heldur velli á markaði þar sem
skyndihappdrætti með lágum vinn-
ingum en miklum vinningslíkum
verða sífellt vinsælli.
Höfundur er prófessor í
stærðfræði við raunvísindadeild
Háskóla íslands.