Morgunblaðið - 19.04.1994, Blaðsíða 16

íé
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 19. APRÍL 1994
Samkeppnishindran-
ir skapa atvinnuleysi
eftir Jóhann Rúnar
Björgvinsson
Á allra síðustu árum hefur við-
skiptafrelsið aukist mjög milli þjóða.
Evrópubandalagið hefur fengið víð-
tækara hlutverk. Viðskiptabandalagi
var komið á milli Bandaríkjanna,
Kanada og Mexíkó. EES- og GATT-
samningar hafa verið gerðir sem
auka viðskiptafrelsið og múrar Aust-
ur-Evrópu hafa hrunið sem leitt hef-
ur til aukinna viðskipta við þær þjóð-
ir. Þá hafa þjóðir eins og Kínveijar
lagt sig fram um að efla til muna
viðskipti og samstarf við aðrar þjóð-
ir. Þessi þróun á alþjóðavettvangi í
fijálsræðisátt snertir því flesta.
Röksemdin hefur verið að við-
skiptafrelsinu fylgir aukinn hagvöxt-
ur og meiri velsæld fyrir jarðarbúa
séð til lengri tíma. Ein meginhugsun-
in að baki þessari viðleitni er að allt
skuli vera fijálst og leyfílegt nema
það sem er bannað, en fyrir slíku
banni skuli færa réttmæt rök. Eldri
hugsunarháttur hjá mörgum þjóðum
var að flest skuli vera bannað nema
það sem er leyfilegt og að færa skuli
rök fyrir hinu leyfilega.
Þjóðir eru að sjálfsögðu mjög mis-
vel staddar hvað varðar að tileinka
sér þessa nýju hugsun, þetta aukna
viðskiptafrelsi, bæði í orði og á borði.
Hjá sumum þeirra er meginhvatinn
að auknu samstarfí við aðrar þjóðir
hræðslan við að einangrast að öðrum
kosti. Aðrar taka þátt í samstarfínu
af heilum og opnum hug með viljann
um að hafa áhrif á þróunina. Milli
þessara tveggja póla „frelsis" og
„banns“ sem hins almenna ástands
er heilmikil gjá. í rauninni speglast
munurinn milli austurs og vesturs
eða milli forræðis- og fijálsræðis-
hyggju í þessari hugsun. Á ríkisvald-
ið að hafa auga og stjóm á sem flestu
eða aðeins að vera þjónustuaðili við
hina annars fijálsu þegna?
Samkeppnisskilyrði
Miklu skiptir fyrir þjóðir um
hvernig þeim reiðir af við aukið við-
skiptafrelsi að þær hugi að sam-
keppnisskilyrðum hagkerfísins sem
heildar. Að skilyrðin sem efnahags-
lífíð býr við séu sambærileg þeim
skilyrðum sem samkeppnisþjóðirnar
búa við. í þessu samhengi skipta
eftirfarandi atriði mestu:
1. Skattaálögur og opinber þjón-
usta úr hófí geta gert samkeppnis-
stöðuna mjög óhagstæða. Til að
draga úr slíkum áhrifum hefur
skattalöggjöf milli landa verið sam-
ræmd. Sömuleiðis hefur verið dregið
úr opinberri þjónustu þar sem hún
hefur verið hvað mest.
2. Mismunandi lýðréttindi og gæð-
akröfur milli landa geta einnig
skekkt samkeppnisstöðuna. Löggjöf-
in hefur því einnig verið samræmd
þar. Margvíslegar gæðakröfur hafa
til dæmis verið settar varðandi vörur
og þjónustu sem gera samkeppnis-
skilyrðin svipuð.
3. Við aukið viðskiptafrelsi er mjög
mikilvægt að hagstjóm einstakra
landa sé í samræmi við meginhag-
stjórnarstefnu heildarinnar. Því þarf
bæði peningastefnan og fjármála-
stefna hins opinbera að taka mið af
þessu.
4. Þá skiptir miklu fyrir þjóðir sem
eru að opna landamærin fyrir aukn-
um viðskiptum að huga að þáttum
eins og vinnumóral, viðskiptasiðferði
og framleiðni hagkerfisins. Getur
verið að hið verndaða umhverfi hafí
skapað skilyrði fyrir starfshætti sem
ekki munu ganga í frjálsri sam-
keppni við aðrar þjóðir og þurfa leið-
réttingar við?
5. Að síðustu er mjög mikilvægt
að gera sér grein fyrir að hagkerfíð,
sem samanstendur af fjölda mark-
aða, starfar sem ein heild. Og því
að samkeppnishindranir á vissum
mörkuðum skekkja samkeppnisstöðu
alls hagkerfisins.
Markaðslögmál og
samkeppnishindranir
í hagkerfi þar sem markaðslög-
málin fá ráðið ferðinni verður nýting
vinnuafls og fjármagns með bestum
hætti. Verðlagning vöru og þjónustu
verður bæði eðlilegri og réttari miðað
við nýtingu framleiðsluþátta og
landsframleiðslan því mest á mann.
Jóhann Rúnar Björgvinsson
„Víðtækt viðskipta-
frelsi og heilbrigð sam-
keppni leiðir til réttlát-
ari verðlagningar og
góðrar nýtingar vinnti-
afls og fjármagns.“
Með öðrum orðum víðtækt viðskipta-
frelsi og heilbrigð samkeppni ieiðir
til réttlátari verðlagningar og góðrar
liýtingar vinnuafls og fjármagns.
í hagkerfi okkar höfum við því
miður ótal samkeppnishindranir sem
koma í veg fyrir að ýmsir markaðir
innan hagkerfísins starfi fijálst og
eðlilega og nýti vinnuafl og fjármagn
til fulls og myndi hið rétta markaðs-
verð. Landbúnaðurinn er gott dæmi
í því samhengi. Einnig hið mikla
samráð sem ráðandi er við verðlagn-
ingu á margs konar þjónustustarf-
semi og sérfræði- og iðnþjónustu
(hátt einingarverð). Þá er samkeppni
á mörgum mörkuðum verulega áfátt
vegna viðskiptahindrana; bæði sam-
keppni milli innlendra aðila og við
erlenda aðila.
Afleiðing viðskiptahindrana er að
einingarverð þeirra vara og þjónustu
sem njóta verndar verður of hátt
miðað við hvað væri eðlilegt við rétt-
ar markaðsaðstæður. Vinnuaflið
verður verr nýtt og framleiðnin slök.
Hátt einingarverð er að sjálfsögðu
hluti af verðlaginu og framfærslu-
kostnaðinum og þar með hluti af
kaupmætti launa. í hagkerfi okkar
taka launasamningar yfírleitt ekki
mið af afkomu einstakra atvinnufyr-
irtækja eða atvinnugreina. Heldur
er oftast um samflot stórra laun-
þegasamtaka að ræða við launa-
samninga. Við gerð slíkra samninga
ræður framfærslukostnaðurinn og
kaupmátturinn miklu. Launþegar
þurfa jú að eiga fyrir lífsnauðsynjum.
En það er einmitt hér sem sam-
keppnishindranirnar hafa sín áhrif
því hátt einingarverð á vöru og þjón-
ustu í vernduðum greinum heldur
uppi háu verðlagi og því hærra launa-
stigi en ella miðað við óbreyttan
kaupmátt. Flestar samkeppnisgrein-
ar, þ.e. greinar í samkeppni við er-
lendar afurðir, þurfa því að bera
hærri launakostnað en þær þyrftu
ef markaðslögmálin réðu ferðinni á
sem flestum mörkuðum. Þær greinar
bera m.ö.o. óhagkvæmnina, dulda
atvinnuleysið og slöku framleiðnina
í hinum vernuðu atvinnugreinum.
Samkeppnisgreinar standa því mun
verr að vígi en erlendir samkeppnis-
aðilar þeirra. Enda hefur innlend iðn-
aðarframleiðsla stórlega dregist
saman undanfarin ár og verslun flust
að hluta úr landi. Lægra launastig
við óbreyttan kaupmátt myndi bæta
verulega samkeppnisstöðu þessara
atvinnugreina.
Raunsæ atvinnustefna
Mjög mikilvægt er að gera sér vel
grein fyrir þessu efnahagslega sam-
hengi. Ef ætlunin hér á landi er að
taka þátt í auknu viðskiptafrelsi
umheimsins þá er ekki hægt til lengri
tíma litið að hafa verulegar við-
skiptahindranir á vissum mörkuðum
hagkerfísins nema það leiði til verri
samkeppnisskilyrða hinna fijálsu at-
vinnugreina. Vernduðu störfin skapa
með öðrum orðum atvinnuleysi í sam-
keppnisgreinunum. Slík verndar-
stefna gengur aðeins upp í tiltöiulega
lokuðu hagkerfí og mun því fyrr eða
síðar leiða til skipbrots í auknu við-
skiptafrelsi. Hér þarf því lífsnauðsyn-
lega raunsætt og kalt mat. Það er
auðvitað hægt að þráast við og sjá
samkeppnisgreinarnar hægt og bít-
andi fara halloka fyrir erlendum sam-
keppnisaðilum. Sjá verkefnin tapast
úr landi og atvinnuleysið aukast í
þeim greinum. Úrræðin eru hins veg-
ar aðeins tvö. Annars vegar að taka
ekki þátt í auknu viðskiptafrelsi og
hafa hér tiltölulega lokað hagkerfi.
Atvinnuleysið myndi verða minna en
séð til lengri tíma myndu lífskjörin
hér á landi dragast verulega aftur
úr lífskjörum annarra þjóða.
Hin leiðin er að gera sér grein
fyrir þessu efnahagslega samhengi
og afnema viðskiptahindranir hægt
og bítandi með sem minnstum kostn-
aði fyrir samfélagið. Það er auðvitað
ljóst að fyrst í stað myndi atvinnu-
leysið aukast meðan hið dulda at-
vinnuleysi í vernduðu greinunum
kæmi í ljós. En til lengri tíma litið
myndi atvinnuástandið batna um-
talsvert þar sem staða samkeppnis-
greinanna batnaði verulega. Tíma-
bundnar stuðningsaðgerðir vegna
aukins atvinnuleysis eru því nauð-
synlegar, en þær geta t.d. verið í
formi aukins framlags til endur-
menntunar, samgönguúrbóta, stuðn-
ingsverkefna, virkari húsa- og jarða-
kaupamarkaða, flutningsbóta vegna
aðsetursbreytinga og svo framvegis.
Með aukinni samkeppni ávinnst
aukin framleiðni. Verðlag verður
lægra og sambærilegra við önnur
lönd. Launajöfnuður verður meiri
miðað við vinnuframlag. Iðngreinar
og verslun verða samkeppnishæfari.
Hagvöxturinn eykst og því lands-
framleiðslan og atvinnuleysið minnk-
ar til lengri tíma litið. Tekjur ríkis-
sjóðs verða meiri og jafnvægið betra
í ríkisbúskapnum. Og að síðustu má
búast við að þjóðin verði agaðri,
vinnusvikin minni og viðskiptasið-
ferðið stórum betra.
Það er svo annað mál hvort hið
íslenska stjómmálakerfi geti tekið á
þessum vanda. Hvort það geti horft
það langt fram í tímann og litið fram-
hjá skammtímavöldum og lýðhylli.
Hvort það geti kynnt og barist fyrir
þjóðþrifamálum sem þjóna hagsmun-
um þjóðarinnar til lengri tíma. Hvort
það sé ekki dæmt til að fara hina
færeysku leið þar sem vandinn er
ekki ræddur af raunsæi, ekki nógu
opinskátt og málefnalega. Þar sem
pólitíkin er látin lönd og leið en
ábyrgðarleysið, þjónkun við hags-
munasamtök og löngunin til að sitja
við völd yfirstígur langtímahagsmuni
þjóðarinnar.
Höfundur er þjóðhagfræðingur.
í minningu tann-
læknatrygginga
eftir Sigurjón
Benediktsson
Móðir hringir í mig og biður um
viðtal. Vandamál hennar er að hún
á tvö börn sem fara til tannlæknis.
Börnin eru ekkert vandamál. Þau eru
indæl og vel gerð. Vandamálið er ég,
tannlæknirinn. Ég skrifaði heim með
börnunum að þau þyrftu að fara í
tannréttingu. Eg skrifa slíka seðla
iðulega og hef gert undanfarin ár.
Móðirin tjáir mér að hún hafi hlýtt
ábendingu minni og farið til tannrétt-
ingasérfræðings og nú þurfi hún að
velja. Annað barnið geti farið í tann-
réttingu en hitt verði að sleppa því.
Kostnaðurinn sem henni var gefinn
upp var tvö til þijúhundruð þúsund
krónur á hvort barn. Hún og maður
hennar hafi 200.000 krónur í laun
sameiginlega á mánuði og þau eigi
annað barn til. Dæmið gangi ekki
upp. Ég sem tannlæknir verði að
segja henni hvort bamið hafí meiri
þörf fyrir tannréttingu.
Kerfið hrynur
Þetta atvik átti sér stað fyrir um
það bil einu ári og er að verða fastur
liður í mínu starfí. Frekar er það
ókræsileg iðja að dæma í slíkum til-
fellum. Og ég fór að hugleiða: Hvers
vegna? Hvað fór úrskeiðis? Hvað kom
eiginlega fyrir?
Tannlæknatryggingar voru settar
hér í gang fyrir tuttugu árum. Eng-
inn hafði rænu á að kanna áður tann-
heilsu þjóðarinnar, svo rennt var blint
í sjóinn hvað ætti að gera, og hvern-
ig. Stjórnmála- og embættismenn
héldu að því meiri peningum sem
ausið væri í kerfíð, því betri væri
árangurinn. Tékkinn hjá Trygginga-
stofnun var óútfylltur og það var
eins og það væri sjálfsagt að tann-
læknakostnaðurinn hækkaði og
hækkaði. Enginn hafði áhuga á
árangri eða stefnu. Enginn horfði
gagnrýnum augum á hvað væri að
gerast. TR óx og bólgnaði, lækning-
amar urðu aukaatriði. Og þetta end-
aði með ósköpum. Tékkinn óútfyllti
reyndist innistæðulaus og var raunar
búinn að vera það lengi. Kerfið
hmndi.
Nú er svo komið að margir treysta
sér ekki til að greiða þau 25% sem
sjúklingar eiga að greiða fyrir tann-
læknaþjónustu tryggðra eintaklinga
á aldrinum 0 til 16 ára. Við erum
að súpa seyðið af margra ára rugli
og sóun í tannlækningatfyggingum
og afleiðingin er sú að sá árangur
sem kostaði alla þessa fjármuni, tutt-
ugu milljarða á tuttugu árum, er að
renna út í sandinn.
Ekkert eftirlit
Tryggingastofnunar ríkisins
Allan tímann hefur kerfið verið
eftirlitslítið eða alveg laust við slíka
hnýsni. Rjóminn af kerfispeningun-
um hefur runnið viðstöðulítið til hóps
tannlækna í skjóli einhverrar sér-
kunnáttu. Enginn virðist hafa gert
sér grein fyrir í hvað megnið af pen-
ingunum raunverulega fór. Trygg-
ingastofnun ríkisins gat ekki einu
sinni vitað hveijum var greitt hvað,
fyrstu nítján ár þessa kerfis, hvað
þá að eftirlitsskyldu hafi verið full-
nægj;. Hvers vegna í ósköpunum var
t.d. samningum ekki sagt upp við
þá tannlækna sem greinilega misnot-
uðu tryggingakerfíð?
Sérfræðingar: Sjöfaldar tekjur
Fyrir skömmu barst mér til eyrna
að nú væri loksins til listi þar sem
tannlæknum væri raðað eftir því
hversu háa reikninga þeir hefðu sent
Sigurjón Benediktsson
„Hvers vegna í ósköp-
unum var t.d. samning-
um ekki sagt upp við
þá tannlækna sem
greinilega misnotuðu
tryggingakerfið?“
TR á tólf mánaða tímabili. Vongóður
um hátt sæti á iistanum (ég sinni
um það bil 400 tryggingaþegum ár-
lega) aflaði mér upplýsinga um þenn-
an lista. En undrún mín varð mikil.
í ljós kom að ég var í 32. sæti list-
ans með rúmlega fímm milljóna
króna reikninga til TR fyrir vinnu
mína (35%) og efni og rekstur (65%).
Sá hæsti á listanum var með þijátíu
og tveggja milljóna króna reikninga
til TR, sá næsti með 30.000.000 og
sá þriðji með 20 milljóna króna reikn-
ing. Engin ástæða er til að ætla að
þetta sé eitthvað nýtt, svona hefur
þetta verið frá árinu 1974.
Vitað er að sérfræðingum er heim-
ilt að taka 28--32% hærri greiðslur
fyrir sín verk en almennur tannlækn-
ir. Það sem undrar mig er sú stað-
reynd að u.þ.b. 30% álag á taxta
gefí vissum hópi tannlækna sjöfaldar
tekjur venjulegs tannlæknis! Eða
700% hærri!! Er furða að eitthvað
láti undan?
Það er leitt að innan lítillar stéttar
eins og tannlæknastéttarinnar skuli
hafa þrifist þvílíkt rugl og dóm-
greindarleysi í tuttugu ár. Á hinn
bóginn er getuleysi Tryggingastofn-
unar ámælisvert. Þar virðist fag-
mennska vera óþekkt hugtak.
Ekki er ég með þessu að öfundast
út í sérfræðinga, starfsbræður mína.
Ég vil að þeim vegni sem best. Ég
hef raunar sérmenntun á hinu fræði-
lega sviði tannlækninga sjálfur svo
ég veit nákvæmlega hvað býr að
baki sérmenntunar.
Að lokum
Að sjá árangur starfs síns og svita
verða að engu er ömurlegt hlutskipti
tannlækna í dag. TR og ráðuneyti
heilbrigðismála bera ábyrgð á glóru-
lausri nýtingu Ijármuna til tannlækn-
inga á Islandi í tuttugu ár. Þessar
opinberu stofnanir eru ekki starfi
sínu vaxnar. Þær vilja fúsk og fúsk-
ið er þeirra. Já, ömurlegur er minnis-
varði tuttugu ára tannlæknatrygg-
inga á íslandi.
Höfundur er tannlæknir á
Húsnvík.