Morgunblaðið - 02.06.1994, Page 30

30 FIMMTUDAGUR 2. JÚNÍ1994
MORGUNBLAÐIÐ
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Haraldur Sveinsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
MORGUNBLAÐIÐ, Kringlunni 1, 103 Reykjavík. SÍMAR: Skiptiborð: 691100.
Auglýsingar: 691111. Askriftir: 691122. SÍMBRÉF: Ritstjórn 691329, frétt-
ir 691181, íþróttir 691156, sérblöð 691222, auglýsingar 691110, skrif-
stofa 681811, gjaldkeri 691115. Áskriftargjald 1.400 kr. á mánuði innan-
lands. I lausasölu 125 kr. eintakið.
JÁKVÆÐ ÞRÓUN
ÞRÁTT FYRIR niðurskurð á aflakvóta á næsta fiskveiðiári
og umtalsvert atvinnuleysi eru ýmis merki um jákvæða
þróun í efnahagslífi okkar íslendinga. Þannig skýrði Morgun-
blaðið frá því í gær, að viðskiptajöfnuður landsmanna hefði
verið jákvæður um 5 milljarða króna á fyrsta ársfjórðungi
þessa árs. Til samanburðar má geta þess, að á sama tíma í
fyrra var viðskiptajöfnuðurinn óhagstæður um 2,2 milljarða
króna. Þessar tölur sýna, að sem þjóð lifum við ekki lengur
um efni fram.
Þessi jákvæða breyting hefur orðið með ýmsum hætti. Á
sama tíma og við höfum flutt meira út flytjum við minna inn.
Þá hafa vaxtaútgjöld okkar í útlöndum lækkað um tæpan
milljarð. Þessi þróun er mikið fagnaðarefni. Hún sýnir að
smátt og smátt erum við að ná tökum á þeim alvarlegu vanda-
málum, sem við höfum átt við að etja.
Þrátt fyrir mikinn niðurskurð á aflakvóta er enn gert ráð
fyrir hagvexti á næsta ári. Á aðalfundi Vinnuveitendasam-
bands íslands í fyrradag skýrði Davíð Oddsson, forsætisráð-
herra, frá því, að Þjóðhagsstofnun gerði ráð fyrir hálfu til
einu prósenti í hagvöxt á næsta ári. Þegar haft er í huga, að
þorskafli hefur dregizt saman um hvorki meira né minna en
50% frá árinu 1988, þegar kreppan byijaði, sýnir það ótrúleg-
an styrk íslenzks efnahagslífs, að samt sem áður sé gert ráð
fyrir hagvexti á næsta ári, en Davíð Oddsson upplýsti raunar
á fyrrnefndum fundi, að þrátt fyrir þennan mikla aflasam-
drátt hefði aflaverðmæti á föstu verðlagi á sama tíma þó ekki
dregizt saman nema um 15%, sem þjóðin að vísu finnur fyrir.
Þetta tvennt, hagstæður viðskiptajöfnuður og hagvöxtur á
næsta ári þrátt fyrir minnsta þorskafla, sem þekkzt hefur,
sýnir að margvíslegar aðgerðir, sem gripið hefur verið til í
atvinnufyrirtækjunum á undanförnum árum, eru að skila sér
í sterkari efnahagsstöðu þjóðarinnar. Það er gagnlegt fyrir
fólk að átta sig á því, að allt þess erfiði er að skila árangri.
Lífskjör okkar á síðasta áratug voru fölsk. Þau byggðust á
gífurlegri skuldasöfnun innanlands og utan. Það hefur kostað
mikið erfiði og miklar fórnir að snúa þessari stöðu við. Þessum
erfiðleikum er ekki lokið en það má kannski segja, að við sjáum
ljósglætu framundan. íslendingar hafa brugðizt við erfiðleikun-
um af manndómi. Innan nokkurra ára má búast við betri tíð.
Við höfum lært margt á þessum árum, t.d. það að ganga
hægt um gleðinnar dyr. Við megum ekki gleyma þeirri lexíu,
sem við höfum lært á undanförnum árum, þegar að því kemur
að birtir til. Þvert á móti er full ástæða til að við sem þjóð
tileinkum okkur hófsamari lífsmáta en einkenndi íslenzkt sam-
félag á síðasta áratug. Hófsemi, sparnaður og nýtni eru gaml-
ar dyggðir, sem hafa ekki verið í hávegum hafðar um nokk-
urt skeið. En fólk sér þessar gömlu dyggðir í nýju Ijósi á erfið-
um tíma. Þær eru eftirsóknarverðari en margur hefur haldið.
Eitt af því, sem við höfum lært á þessum árum, er að það er
hægt að ganga of langt í skuldasöfnun. Það er engin sanngirni
í því að skila stórskuldugu þjóðarbúi í hendur nýrra kynslóða.
Sá árangur af erfiði okkar, sem birtist í því, að verðbólgan
er nálægt núllpunkti, að vextir hafa lækkað, að viðskiptajöfnuð-
urinn við útlönd er orðinn jákvæður, að nokkur sjávarútvegsfyr-
irtæki skila góðum hagnaði þrátt fyrir takmarkaðan afla-
kvóta, á að verða okkur hvatning til þess að halda áfram á
sömu braut, jafnvel þótt betur ári á næstu árum. Okkur á að
verða það kappsmál að stórlækka skuldir okkar við útlönd,
að halda væntingum fólks um batnandi lífskjör innan hóflegra
marka og styrkja efnahagslegan grundvöll íslenzks samfélags
eins og kostur er til frambúðar.
Lífsreynsla Færeyinga á undanförnum árum sýnir hvað fiski-
mannasamfélag eins og okkar og þeirra getur staðið höllum
fæti, þegar á bjátar. Þess vegna eigum við ekki að láta okkur
nægja að rétta þjóðarskútuna við, heldur eigum við að safna
í sarpinn til þess að eiga upp á eitthvað að hlaupa, þegar erfið-
leikar steðja að á nýjan leik.
Núverandi ríkisstjórn hefur verið gagnrýnd fyrir margt og
það má gagnrýna hana fyrir margt. En það breytir ekki þeirri
staðreynd, að hún tók við á krepputímum, að kreppan hefur
aukizt á valdatíma hennar en jafnframt, að hún hefur haldið
þannig á málum, að þjóðin er augljóslega hægt og bítandi að
ná sér á strik. Það gerist ekki forystulaust. Ríkisstjórnin hef-
ur veitt öfluga forystu á erfiðum tímum og það á að meta við
hana og þá, sem að henni standa.
Jóhanna Lárusdóttir skipuleggjandi hjálpar-
starfs í Júgóslavíu fyrrverandi
Kannski verður
rnaður háður
stemmningunni
Athygli heimsins hefur síðustu misseri beinst að
stríðsátökunum í ríkjum Júgóslavíu fyrrverandi og
hörmungum íbúanna þar. íslenskur læknir, Jóhanna
Lárusdóttir, hefur starfað þar síðastliðna 18 mán-
uði. I viðtali við Helgu Kristínu Einarsdóttur lýsir
hún starfi sínu og ógnvænlegum afleiðingum
stríðsins
Jóhanna Lárus-
dóttir læknir hef-
ur átt heiðurinn
að skipulagn-
ingu hjálparstarfs á veg-
um Alþjóða heilbrigðis-
stofnunarinnar í Júgó-
slavíu fyrrverandi, eink-
um Mið-Bosníu, siðast-
liðna átján mánuði. Hún
þekkir vel til afleiðinga
stríðsátaka enda hefur
hún áður lagt hönd á
plóginn með samtökun-
um Læknar án landa-
mæra í Uganda, Afgan-
istan og Sri Lanka. Að-
spurð hvað greini eitt
hjálparstarf frá _ öðru
segir Jóhanna: „Ég hef alltaf notið
virðingar sem hjálparstarfsmaður
annars staðar, komist ferða minna
óhindrað og ekki lent í skothríð nema
fyrir slysni. Á þessum slóðum er því
ekki að heilsa, þar eru hjálparstarfs-
menn skotmörk."
Jóhanna segist einnig finna mun
á viðhorfi til þessa stríðs borið saman
við stríð í öðrum löndum þar sem
hún hefur sinnt hjálparstarfi. „Mun-
urinn er auðvitað sá að hér er um
að ræða hvítt fólk að drepa hvert
annað. Það var aldrei talað um það
í tengslum við flóttamannahjálp á
Sri Lanka, í Afganistan eða Úganda,
að þyrfti að sinna sálinni í fólki.
Auðvitað er það gott að það skuli
vera gert núna og væntanlega verður
það einnig gert í framtíðinni annars
staðar. En þetta er í fyrsta skipti sem
ég heyri talað um að fólk þurfi eftir-
meðferð vegna sálræns áfalls í kjöl-
far stríðs, nú sé þjóðin sem áður
byggði Júgóslavíu meira og minna í
losti. Þetta er viðhorfsbreyting í öllu
hjálparstarfi," segir hún.
Tímdi ekki að fara
Upphaflega ætlaði Jóhanna aðeins
að vera í þijá mánuði í Júgóslavíu
sem var en sérþekking hennar lýtur
að því hvemig byggja á upp upp
heilsugæslu og halda almenningi
heilbrigðum við tilteknar aðstæður
sem oft er að finna í þróunarlöndum
eða stríðshijáðum. En þegar hún var
búin að koma skipulagi á hlutina
segist hún ekki hafa tímt að fara í
burtu. „Stundum fæ ég mig fullsadda
af öllum hindrununum og segi við
sjálfa mig að nú sé ég bara hætt.
Eg nenni ekki þessu streði lengur
við eitthvað sem gæti verið svo ein-
falt,“ segir hún og lýsir lífi sínu svo
í fyrstu að hún búi í leiguíbúð í borg-
inni Split í Króatíu og vinni frá níu
til fimm. Þegar tiltrú þrýtur í svip
blaðamanns bætir hún við að senni-
lega fari helmingurinn af tíma sínum
í að skipuleggja. Milli þess keyri hún
á milli staða í brynvörð-
um bíl í mesta ofboði,
íklædd skotheldu vesti,
með bláan hjálm á höfði
og gisti gjarnan í svefn-
poka á gólfinu í bækistöð
friðargæsluliða ef með
þurfi.
Jóhanna og starfs-
menn hennar flytja lyf
og önnur hjálpargögn til
sjúkrahúsa í Mið-Bosníu
eftir því sem tök eru á.
Skoðar Jóhanna aðstæð-
ur með eigin augum
ásamt liðsmönnum sín-
um og kemur svo til
baka með það sem til
þarf, ef hún getur. „Oft
er það illmögulegt og reynt að tefja
fyrir okkur á alla lund. Stundum
þarf sérstaka samninga til þess að
það takist,“ segir hún. „Stærsta
vandamálið er það að til þess að
koma hjálpargögnum til Bosníu verð-
ur að fara gegnum Króatíu. Þar er
mikil harka í því að reyna að hægja
á hjálparstarfi með háum tollum og
alls kyns skriffinnsku og ástandið
hefur ekki lagast þrátt fyrir hug-
myndir um sambandsríki Króata og
múslima í Bosníu. Það hefur versn-
að. Þetta er í fyrsta skipti sem ég
lendi í því að þurfa að borga háa
tolla af hjálpargögnum. Mikið þarf
af pappírum og tilskildum leyfum og
það ræðst af ríkjandi dutlungum á
hverri landamærastöð hvernig til
tekst. Stundum þykja þeir ófullnægj-
andi og við snúum við. Svo þegar
lagt er af stað á nýjan leik næsta
dag komast allir í gegn.“
Auk þessa segir Jóhanna að fólk-
inu finnist hjálparstarfsmenn og frið-
argæsluliðar vita gagnslausir. „Það
virtust allir halda að Sameinuðu þjóð-
irnar hefðu skorist í leikinn til þess
að ná til baka landinu sem Serbar
höfðu tekið. Fólk skildi ekki að við
værum ekki komin til þess að beij-
ast. Þess vegna er hatrið á okkur
svona mikið. Það segir bara „þið eruð
gagnslaus og getið farið heim“. Hús-
ið sem ég bý í var grýtt lengi vel og
framrúðan í bílnum mínum brotin
nokkrum sinnurn."
„Það eru um 20.000.000 flótta-
manna í heiminum, sennilega um
fjórar milljónir í Júgóslavíu fyrrver-
andi og um helmingur alls fjár sem
veittur er til hjálparstarfs fer þang-
að. í Ijósi þessa er það ergjandi að
vinna þarna því fólki finnst aldrei
að verið sé að gera nóg. Það er erf-
itt að útskýra þetta en ef ég reyni
er sagt, „það er ekkert að marka við
erum ekki Afríkubúar, þú hefur bara
reynslu af að hjálpa þeim“.
Einnig er hrokinn gagnvart okkur
áberandi í menntastétt. Sagt er við
Jóhanna
Lárusdóttir
okkur „þið kunnið ekkert á þjóðfélag
eins og okkar. Við erum sérstök og
áttum þróað þjóðfélag. Þið komið
hingað með þessar þriðjaheimshug-
myndir og haldið að þið getið haldið
áfram að vinna á þeim forsendum".
Þá segi ég bara. Það eru engar sam-
göngur hérna, enginn póstur, enginn
sími, þið hafi ekki salernisaðstöðu,
ekki rennandi vatn, ekki rafmagn,
þetta minnir mig ansi mikið á hjálp-
arstarf í þróunarlandi.“
Tilskipanir að ofan
„Það sem einnig gerir okkur erfitt
fyrir er sú staðreynd að allar ákvarð-
anir voru teknar ofan frá í fyrri
stjórnskipan. Þess vegna má ekki
breyta reglum sem torvelda hjálpar-
starfið því lagabókstafurinn segir að
gera eigi hlutina svona eða hinsegin.
Framtakið vantar alveg, fólk getur
setið á afturendanum í sinni stofnun
og vantað allt til alls án þess að
gera nokkuð sér til bjargar. Læknar
sitja sumir til dæmis sem fastast á
sinni deild og fara ekki í apótekið til
þess að skoða hvort til sé það sem
þá vantar. Þeir hugsa sem svo að
ef það er ekki á deildinni geti það
ekki verið til í apótekinu. Þeir halda
bara að hlutirnir berist eins og þeir
hafa alltaf gert, að ofan. Það er erf-
itt að fá fólk til þess að breyta þess-
um hugsanagangi að stundum eigi
hugmyndir að koma neðan frá og
berast upp. Hinsvegar held ég að
ástæða þess að sumir eru ósamvinnu-
þýðir við okkur þegar greinir á um
aðferðir í hjálparstarfinu sé sú að
það er búið að taka allt frá þessu
fólki. Það er búið að missa húsin sín,
fjölskylduna, starfið sitt og laun og
það hefur ekkert eftir nema kunnátt-
una sem það býr yfir. Með því að fá
það til að breyta um vinnuaðferð
erum við að taka það eina sem það
á eftir.“
Skattafsláttur
Jóhanna hefur einnig það verk
með höndum að fylgjast með annarri
hjálparstarfsemi svo hægt sé að
gæta þess að hún spanni sem víðast
svið. Stundum sé þess ekki fyllilega
gætt að hún komi að gagni. „Það
er mikið um það að trukkar séu fyllt-
ir með útrunnum lyfjum og ónýtum
tækjum, þvi fyrirtæki sem gefa hjálp-
argögn fyrir tiltekna upphæð fá
skattafslátt. Það er engin aðstaða til
þess að losna við svona drasl þegar
búið er að flytja það á staðinn. Við
hlaupum inn á spítalana og beint út
aftur, stoppum eins stutt og við get-
um og keyrum svo í burtu. Þannig
að við getum ekkert verið að dunda
við það að tæma geymslu fulla af
rusli í einhvern trukk,“ segir hún.
En er Jóhanna aldrei í lífshættu?
„Mér finnst það ekki. Ég er vark-
ár og fylgi mjög ströngum öryggis-
reglum fyrir mig og starfsmennina.
Mér finnst ég líka finna á mér hvað
ég á að gera. Sennilega hef ég lært
• það af þeim stríðsaðstæðum sem ég
hef starfað við. Ef ég fæ hugboð um
að fara ekki á ákveðinn stað fresta
ég því.“
Hún viðurkennir þó að hafa lent
í skothríð tvisvar sinnum. „Eitt sinn
vorum við stödd á vegi nokkrum
þegar drífur að hlaupandi mannverur
í mikilíi angist. Fólk lá í skurðum