Morgunblaðið - 04.09.1994, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 4. SEPTEMBER1994 21
Aðstoð við þróunarríkin
er langtímaverkefni og menn mega
ekki gera sér óraunhæfar vonir
um skjótan árangur
og góðir veitingastaðir hafa sprott-
ið upp, vöruúrval er svipað því sem
við eigum að venjast, margar gaml-
ar byggingar hafa verið endumýj-
aðar og umhverfið almennt hreins-
að og fegrað."
Árangur í Afríku minni en
vænst var
HELGA, Helgi, Sólveig og Gunnlaugur fyrir framan heimili sitt
í McLean. Eldri heimasætan, Oddný, var í sumarfríi á íslandi
þegar myndin var tekin.
- Þeir sem mæla gegn þróunar-
hjálp segja að lítið sem ekkert hafi
áunnist, mörg ríki í Afríku séu enn
ver á vegi stödd en þau voru á
nýlendutímanum, þróunarhjálp
stuðli að ósjálfstæði, hjálparfé sé
misnotað af misvitmm stjórnar-
herrum og til þess að efla hagvöxt
sé hagkvæmara að iðnríkin kaupi
framleiðsluvömr þróunarlandanna
og hætti að niðurgreiða sínar eigin.
Hvað segir þú um slíkar staðhæf-
ingar?
„Það er margt til í þessu og
árangur, ekki síst í Afríku, er minni
en vænst var. Hitt er annað og það
má ekki gleymast að mikið hefur
áunnist, þó misjafnlega hratt, því
ekki er hægt að setja öll þróunarrík-
in undir sama hatt. Þróunarhjálp
hefur nýst best í löndum þar sem
ríkisstjómir hafa lagt áherslu á
menntun og tekjujöfnuð. Sum Asíu-
lönd, t.d. Japan, sem fékk mikla
fyrirgreiðslu hjá bankanum eftir
heimsstyijöldina síðari, Tailand,
Malasía og S-Kórea hafa náð mjög
góðum árangri.
Hagvöxtur meiri en
í OECD- ríkjunum
Þrátt fyrir örðugleikana sýna
kannanir að meðalaldur í þróunar-
löndunum hefur hækkað um allt
að 17 ár frá 1950, ólæsi minnkað
úr 39% 1970 í 29% 1985, mun fleiri
börn á skólaaldri sækja skóla, fólk
á í auknum mæli aðgang að drykkj-
arhæfu vatni og ungbarnadauði
hefur hraðminnkað. Ennfremur
hefur hagvöxtur í þessum löndum
aukist að meðaltali meira en í
OECD- ríkjunum í heild á síðastliðn-
um 40 árum.
fjöldi ríkja sem notið hafa þróun-
araðstoðar eru nú efnahagslega
sjálfstæð og þurfa ekki á efnahags-
aðstoð bankans að halda.
félagslegu sviði, t.d. varðandi
menntun, heilsugæslu, jafnréttis-
mál o.fl. Vonandi verður það til
þess að stuðla að betri jafnræðisþró-
un, en það má þó aldrei gleymast
að ríkisbúskapurinn verður að vera
á heilbrigðum hagstjórnarnótum.
Enginn vafi leikur á því að í ýmsum
Afríkulöndum hafa mikil miðstýr-
ing og flókin styrkja- og niður-
greiðslukerfí staðið framförum fyrir
þrifum.
Alþjóðabankinn hefur farið inn á
þá braut að aðstoða og lána ríkjum
sem vilja koma hagstjóm á heil-
brigðan grunn og takast á við
skekkjur í hagkerfínu. Þetta felur
t.d. í sér úttekt og endurskoðun á
stjómsýslunni, skattkerfínu, verð-
lagningu opinberrar þjónustu,
gengisskráningu og landbúnaðin-
um, sem víðast er undirstöðu-
atvinnugrein. í upphafí voru deildar
meiningar um þetta og ýmsir héldu
því fram að með þessu væri bank-
inn að seilast til áhrifa á innan-
landsstjómmál, sem honum er ekki
ætlað samkvæmt stofnskrá sinni.
Úr þessari gagnrýni hefur dregið,
enda á því skilningur að ekkert vit
sé í að lána endalaust til ríkja sem
halda uppi óskynsamlegri eyðslu-
stefnu, þar sem engin efni eru til.
Bankinn hefur líka lagt áherslu á
leiðir til þess að draga úr spillingu,
m.a. með því að stuðla að því að
stjómkerfi vinni fyrir opnum tjöld-
um og gerð sé sæmileg grein fyrir
útgjöldum og notkun skattpeninga.
Iðnríkin ekki reiðubúin að
opna markaði sína
Alþjóðabankinn er ekki pólitísk
stofnun heldur efnahagsstofnun.
Hlutverk hans er ekki að græða og
honum er ekki ætlað að hafa áhrif
á pólitískar innanlandsdeilur. Lönd
þar sem stríðsátök og ættbálkaetjur
geysa hafa orðið aftast á merinni
í allri framþróun. Því er oft haldið
fram að aukin viðskipti séu þróun-
arlöndunum meira virði en öll þró-
unaraðstoð. Kannanir benda raunar
til að sú staðhæfíng sé rétt. Ef
markaðir fyrir landbúnaðarfram-
leiðslu væm opnaðir í Vestur-Evr-
ópu og Bandaríkjunum myndi það
Atkvæðaaflið eitt ræður ekki
áhrifum ríkjanna
Stjómarfulltrúamir hafa flestir
náið samráð við yfírvöld í heimaríkj-
unum. Okkar yfírvöld á Norðurlönd-
unum fylgjast grannt með starfsemi
bankans. í hverri viku em síma-
fundir milli norrænu höfuðstaðanna
til að ræða viðfangsefnin, sem
hveiju sinni er til umfjöilunar í
stjórninni, og við fáum síðan leið-
beiningar um afstöðu Norðurland-
anna í einstökum málum. Sem bet-
ur fer er samstarfíð við höfuðborg-
imar gott. Norðurlöndin eru sam-
stiga, og hafa skýra stefnu á flest-
um sviðum þróunarmála, þannig að
okkar rödd í stjóminni hefur verið
sjálfri sér samkvæm og sterk.
Ég hef afskaplega gaman af
þessu öllu saman, bæði formlegu
stjómarfundunum, samráðinu við
yfírvöldin á Norðurlöndunum og
öllu því samráði sem fram fer milli
stjómarmanna við undirbúning
hinna ýmsu mála. Mér fínnst það
mikill styrkleikavottur, að í flestum
tilvikum tekst endanlega að ná sam-
stöðu um afgreiðslu mála, því að
ég er sannfærð um að árangur af
starfmu væri minni, ef atkvæðaafl
réði. Fátækari þjóðimar, sem njóta
fyrirgreiðslu bankans, eru smáir
hluthafar en það er ákaflega mikil-
vægt að taka tillit til sjónarmiða
þeirra. Þetta starf hefur líka kennt
mér, að það er ekki atkvæðaaflið
eitt, sem ræður áhrifum ríkja í fjöl-
þjóðastofnun sem þessari - einstak-
ir stjórnarmenn, sem eru vel undir-
búnir og færa góð rök fyrir máli
sínu geta haft áhrif langt umfram
atkvæðamagnið, sem þeir ráða.“
Mikil hugarfarsbreyting í
Eystrasaltsríkjunum
- Þú minnist lítið á Eystrasalts-
ríkin - hefur skrifstofan engin
tengsl við þau?
„Vissulega, og mér er sagt að
starfíð á skrifstofunni hafí að
mörgu leyti orðið athyglisverðara,
eftir að þau urðu hluti af okkar
FJÓRAR STOFNANIR
► Alþj óðabankinn
samanstendur í raun
af fjórum stofnunum;
IBRD (International
Bank of Reconstructi-
on and Development)
Endurreisnar- og þró-
unarbankinn eða Al-
þjóðabankinn sem var
stofnaður 1944. IBRD
lánar til verkefna í
löndum þar sem þjóð-
artekjur á mann eru
minna en 4.700 banda-
ríkjadalir Lánin eru til
ríkisstjórna, til 17 ára
ef telgur eru undir
2.700 dölum en til 15
ára ef tekjur eru á bil-
inu 2.700 - 4.700 dalir.
►IDA (International
Development Assoc-
iation) eða Alþjóða-
framfarastofnunin,
stofnuð 1960. IDA lán-
ar til ríkja þar sem
árstekjur á mann eru
minna en 1.300 dalir.
Lánin eru til allt að 40
ára, afborgunarlaus
fyrstu 10 árin og
vaxtalaus. Þessi kjör
fá aðeins fátækustu
ríki heims, flest þeirra
eru undir 800 dala
markinu. Stofnunin
stendur ekki undir sér
og því er IDA endurfj-
ármagnað á þriggja
ára fresti með fram-
lögum frá iðnríkjum.
►IFC (The Internat-
ional Finance Corpor-
ation) eða Alþjóðal-
ánastofnunin, stofnuð
1956, hefur það megin-
hlutverk að efla hag-
vöxt i þróunarríkjum
með því að styðja
einkageirann og lána
til hans. IFC á hlut í
mörgum hlutafélögum
í þróunarríkjum, þar
sem stofnunin getur
gegnt lykilhlutverki í
að koma slíkum rekstrí
af stað. Þegar rekstur
er orðinn að raunveru-
leika og henta þykir
fjárhagslega, selur
IFC hlutabréf sín.
►MIGA (Multilateral
Investment Guarantee
Agency), stofnuð 1988,
hefur það hlutverk að
stuðla að fjárfestingu
einkaaðila í þróunar-
ríkjunum með því að
láta þeim í té trygging-
ar gegn áhættu, sem
ekki er viðskiptalegs
eðlis t.d. sljómarbylt-
ingu, lokun gjaldeyri-
sviðskipta og annarra
ófyrirséðra atburða.
kjördæmi. Eystrasaltsríkin eru oft
tekin sem dæmi um iönd, sem vel
hefur tekist við að endurskipuleggja
sig í átt til lýðræðis og markaðshag-
kerfís og vitaskuid er ánægjulegt
að vera fulltrúi slíkra ríkja og fylgj-
ast með þróuninni. Erfíðleikamir,
sem þarf að yfirstíga eru miklir,
t.d. þarf að byggja lagakerfíð, dóm-
stóla og löggæslu upp frá grunni,
bankakerfíð byggðist ekki á við-
skiptasjónarmiðum og rekstur fyrir-
tækja miðaðist hvorki við raunveru-
lega eftirspum né arð af starfsem-
inni. Það er því ekki aðeins hugar-
farsbreyting, sem er að eiga sér
stað heldur miklu fremur hugar-
farsbylting og slíkt kemur ekki
átakalaust. Samstarf stjórnvalda í
Eystrasaltsríkjunum við Alþjóða-
bankann og Alþjóðagjaldeyrissjóð-
inn hefur verið gott. Mér hefur
fundist afar spennandi að fylgjast
með þeim breytingum sem orðið
hafa og það er allt annað yfirbragð
á höfuðborgum ríkjanna nú en fyr-
ir tveimur árum. Nýtísku verslanir
Sú hætta er alltaf fyrir hendi að
ríkisstjómir bruðli með hjálparfé og
nýti það ekki í þágu þeirra fátæku.
Alþjóðabankinn hefur strangar
reglur til þess að fylgja því eftir
að lánsfé sé nýtt til þeirra verkefna
sem lánað er til. Starfslið bankans
fylgist með framkvæmdunum, og
útborganir eru í samræmi við fram-
vindu verkefna. Eftir á er gerð út-
tekt og mat lagt á hvort markmið-
um hefur verið náð. Auðvitað tekst
ekki allt eins og best verður á kos-
ið, enda víða við mjög erfíð skilyrði
að stríða. Alþjóðabankanum hafa
orðið á mistök í þróunarstarfí eins
og öðrum. Ekki síst vegna þess að
á árum áður vógu umhverfissjón-
armið ekki þungt, hagvöxtur var
talinn meginmarkmið sem sjálf-
krafa hlyti að leiða til jöfnunar lífs-
gæða milli ríkra og fátækra og það
var almennt vanmat á hversu flókið
og tímafrekt viðfangsefnið er.
Á síðari árum hefur farið fram
gagnger endurskoðun á stefnu
bankans t.d í umhverfísvernd, og á
leiða til stóraukins hagvaxtar í
ýmsum þróunarlöndum þar sem
skilyrði til ræktunar og búskapar
eru afar hagkvæm. Þetta er hins
vegar stærra skref en iðnríkin hafa
verið reiðubúin til að stíga og land-
búnaðarvöru hefur oftast verið
haldið utan við fríverslunarsamn-
inga.“
Helga hefur svör við hvers kyns
gagnrýni á þróunarhjálp á reiðum
höndum. Hún svarar henni með
alvöruþunga en segir að skilgrein-
ing á því í hveiju þróun felist hafa
breyst og ýmislegt hafi lærst af
reynslunni. Upphaflega hafí Al-
þjóðabankinn aðallega lánað til af-
markaðra verkefna eins og bygg-
ingu orkuvera og vega. Æ ljósara
sé að þróun verður ekki viðvarandi
án þess að tillits sé tekið til um-
hverfís- og mannlífsþátta. Því hafi
bankinn undanfarin ár lánað meira
til félags-, mennta- og heilsumála.
Samfara því hefur hann lánað til
að byggja upp nauðsynlegustu þjóð-
félagsstofnanir.
„Verkefni, sem bankinn lánar til,
eru í mörgum tilvikum afar marg-
þætt, t.d. getur verkefni í mennta-
geiranum falið í sér byggingu skóla-
mannvirkja, útgáfu kennslubóka og
allra námsgagna, menntun kennara
og jafnvel styrkjakerfí til þess að
örva fátæka foreldra til þess að
senda börn sín í skóla. Þegar hank-
inn hefur störf í nýju landi, eins
og t.d. í löndum sem áður voru hluti
af Sovétríkjunum er nauðsynlegt
að byija á að kortleggja þjóðféiags-
gerðina, efnahagsstarfssemina og
þarfimar. Þegar verkefnum er
hmndið í framkvæmd ber ákveðinn
hópur bankastarfsmanna ábyrgð á
framvindunni í samvinnu við ríkis-
stjórn landsins."
Lúxuslíferni
- Er eitthvað hæft í því að hátt-
settir starfsmenn þróunarhjálpar
þ.ám. starfsmenn Alþjóðabankans
séu á gríðarlega háum launum,
ferðist aldrei öðru vísi en á fyrsta
farrými, gisti á rándýrum hótelum
og lifí miklu munaðarlífí?
„Þetta er gagnrýni, sem nokkuð
hefur borið á, og á því leikur eng-
inn vafi að starfsmenn bankans búa
við þokkaleg kjör. Bankinn leitast
við að fá bestu sérfræðinga á sínu
sviði til starfa og honum ber að
hafa starfslið úr öllum heimshlut-
um, þannig að hann verður að vera
samkeppnisháefur einnig í löndum
þar sem kjör eru góð. Raunar bygg-
ist launakerfið á samanburði við
kjör í Bandaríkjunum, Frakklandi
og Þýskalandi. Starfsmenn bankans
þurfa að dvelja langdvölum fjarri
sínu heimalandi, en ég held að sam-
anburður við sendiráðsstarfsmenn
bendi eindregið til þess að kjör í
bankanum séu ekki jafngóð og
sendierindrekar búa við.
Þeir sem ferðast á vegum bank-
ans þurfa oft að dvelja við mjög
erfiðar aðstæður í löndum þar sem
hreinlæti og aðbúnaði er áfátt. Mér
finnst réttlætanlegt að þeir búi við
sæmilegar aðstæður á hótelum og
ferðist á sem þægilegastan hátt
þegar þess er kostur. Ferðalög eru
þó ekki á fyrsta farrými, heldur
„business-class“, og það má ekki
gleymast að jafnvel í flugi eru að-
stæður ósambærilegar við það sem
við eigum að venjast. Það er allt
annað að fljúga stuttar vegalengdir
milli góðra flugvalla eins og tíðkast
í Evrópu og Bandaríkjunum heldur
en langar vegalengdir frá Washing-
ton til fjarlægra Asíu- og Afríku-
landa, þar sem nútímaþægindi eru
af skornum skammti.
Aðhald í rekstri bankans er tví-
mælalaust vaxandi og fjárlög fyrir
árið 1995 eru lítillega lægri en fyr-
ir 1994 og stefnan er sú að útgjöld
vaxi ekki tvö næstu fjárlagaár."
Ríkidæmi og fátækt
Fjölskylda Helgu hefur komið sér
vel fyrir í einbýlishúsahverfí í Mc-
Lean, sem er í Virginíufylki rétt
utan við Washington. Þar eins og
víðast hvar í Bandaríkjunum er bfll
hið mesta þarfaþing. Vegalengdir
eru miklar og Helgi fer ófáar ferð-
imar til að sækja bömin í og úr
skóla, á fótboltaæfírigar, í píanó-
tíma, sund o.fl. o.fl.
„Við búum í vemduðu umhverfi,
dæmigerðu miðstéttarhverfí og hér
eru börnin vonandi örugg. Ég get
ekki sagt að ég hafí kynnst banda-
rísku þjóðlífi mikið, en það sem ég
hef kynnst finnst mér notalegt og
afslappað. Nágrannarnir eru þægi-
legir í viðkynningu og virðast ekki
taka sjálfa sig of hátíðlega. Þegar
við fluttum inn komu allir, kynntu
sig og buðu okkur velkomin nieð
heimabökuðum kökum og blómum.
Það er samt ekki þannig að þeir
séu inn á gafli hvejir hjá öðmm
öllum stundum.
Mér rennur oft til rifja að sjá
hvflíkur munur er milli ríkra og
fátækra. Á morgnana þegar ég fer
í vinnuna keyri ég framhjá íburðar-
miklum glæsihúsum en þegar inn
í borgina kemur sé ég fátæklinga,
illa hirta og vannærða, tína saman
pjönkur sínar eftir að hafa sofið við
útblástur frá loftræstikerfum húsa.
Hér í þessu auðuga landi er líka
fjöldinn allur af bágstöddu fólki
eins og svo víða í veröldinni.“