Morgunblaðið - 23.12.1994, Blaðsíða 28

28 FÖSTUDAGUR 23. DESEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Jóhanna braut
stjórnarskrána
HÆSTIRÉTTUR hefur nú dæmt,
að úrskurður Jóhönnu Sigurðardótt-
ur, þáverandi félagsmálaráðherra,
um kosningamar í Helgafellssveit
16. apríl sl. var rangur. Eg er þeirr-
ar skoðunar, að Jóhanna hafi kveðið
þennan úrskurð upp gegn betri vit-
und, einungis til þess að ná fram
pólitískum markmiðum sínum. Úr-
. skurður Jóhönnu stangast á við
stjórnarskrá íslands, - og þessi gjörð
hennar er ekki sú eina í sveitarstjóm-
armálum, sem stangast á við stjórn-
arskrána. Þegar liggur fyrir, að
vegna hennar athafna voru ólöglegar
kosningar haldnar í fimm sveitarfé-
lögum sl. vor, þ.e. í Stykkishólmi,
Hólmavík, Dalabyggð, Isafirði og
Höfn í Homafirði. I dag er einungis
löglega kjörin sveitarstjórn á Hólma-
vík. Jóhanna Sigurðardóttir hefði
orðið að segja af sér vegna þessa
dóms, sæti hún enn í embætti.
Stjórnmálamaður, sem vísvitandi
brýtur stjórnarskrá landins til þess
eins að svala metnaði sínum, getur
ekki setið í ráðherraembætti, - og
það er heldur ekki hægt að treysta
' honum til þess að fara með slíkt vald
í framtíðinni.
Aðdragandinn
Samstarfsnefnd um sameiningu
Stykkishólmsbæjar og Helgafells-
sveitar lét kjósa um sameiningu þess-
ara sveitarfélaga 16. apríi 1994.
Almennur framboðsfrestur rann
út 30. apríl sl. vor. Til þess að kjósa
mætti í nýju sameinuðu sveitarfélagi
varð því að sameina sveitarfélögin
fyrir 30. apríl og birta þá auglýsingu
í B-deild stjómartíðinda, sbr. 118.
gr. sveitarstjómarlaga. Var Jóhönnu
ljóst, „að eigi yrði hjá því komist að
undirbúningur að kosningum til
sveitarstjómar hins nýja sameinaða
sveitarfélags hæfist áður en búið var
að birta augiýsingu um staðfestingu
á sameiningu sveitarfélaganna."
(Tilvitnun í bréf félagsmálaráðuneyt-
isins til ríkislögmanns dags. 23. nóv-
ember 1994, og lagt var fram í
Hæstarétti við flutning Jóhönnu-
mála.)
Hér er einfaldlega staðfest, að
Jóhanna Sigurðardóttir ákvað að
fara ekki eftir fyrirmælum 27. gr.
stjórnarskrárinnar, þar sem segir að
birta eigi lög.
Kosningin var kærð 18. apríl. Hinn
23. apríl var félagsmálaráðuneytinu
kunnugt um, að kosningin hafði ver-
ið kærð. Þar með var hveijum manni
ljóst, að sameining gat ekki átt sér
stað fyrr en eftir almennar sveitar-
stjórnarkosningar, því að útilokað
var að afgreiða þessa kæru fyrir lok
framboðsfrests. Þá þegar átti ráðu-
neytið að tilkynna, að ekki yrði kos-
ið sameiginlega í sveitarfélögunum.
Þar fyrir utan mátti hver maður sjá,
að gegnsæir kjörseðlar hlutu að leiða
til ógildingar kosninganna, og lá fyr-
ir Hæstaréttardómur frá 1982 um
slíkt efni. En þessu vildi Jóhanna
Sigurðardóttir ekki una. Og raunar
gerði hún grín að þessu á flokkþingi
krata, þegar hún tapaði kosningu
fyrir Jóni Baldvini Hannibalssyni.
Það sáu landsmenn í sjónvarpi.
I fyrrnefndu bréfi félagsmálaráðu-
neytisins frá 23. nóvember 1994 seg-
ir um þetta efni: „Með hliðsjón af
upplýsingum sem ráðuneytinu (þ.e.
Jóhönnu) bárust um niðurstöður at-
kvæðagreiðslunnar hinn 16. apríl
1994 strax að þeim loknum .... taldi
ráðuneytið (Jóhanna) ekki ástæðu til
að leggjast gegn því að kosið yrði í
almennum sveitarstjórnarkosningum
til sveitarstjórnar í sameinuðu sveit-
arfélagi.“ Hins vegar ákvað Jóhanna
Jóhanna var ákveðin í
að sameina sveitar-
félögin, hvað sem taut-
aði og raulaði, segir
Haraldur Blöndal.
Hana varðaði ekkert
um lög og rétt.
að „fresta því að staðfesta formlega
sameiningu sveitarfélagannatveggja
þar til niðurstaða í því kærumáli
lægi fyrir“.
Með öðrum orðum: Það átti að
sameina, sbr. orðið „fresta", og búið
var að ákveða niðurstöðuna án þess
að sjá gögn og rökstuðning. Og seg-
ir enda í bréfinu: „Ráðuneytið (Jó-
hanna) taldi ennfremur, að þegar því
bárust upplýsingar um að atkvæða-
greiðslan hinn 16. apríl 1994 hefði
verið kærð, þ.e. hinn 25. (sic) apríl
1994, hefði verið of seint að stöðva
undirbúning að kosningum til sveit-
arstjómar hins nýja sameinaða sveit-
arfélags, því hann var vel kominn á
veg og m.a. má nefna að framboðs-
frestur vegna almennra sveitar-
stjórnarkosninga vorið 1994 rann út
hinn 30. apríl 1994. Þar af leiðandi
hefði verið of seint að hefja undirbún-
ing að kosningum til sveitarstjóma
í hvora sveitarfélagi fyrir sig þar sem
aðeins 5 dagar vora eftir af fram-
boðsfresti.“
En: „Ráðuneytinu (Jóhönnu) var
þó ljóst að réttarstaðan var ekki að
öllu leyti skýr hvað þetta varðar."!!
Nú er komið í ljós, að allt sem ráðu-
neyt.ið gerði var rangt. Og Jóhanna
Sigurðardóttir fylgdist ineð öllu og
ber stjórnskipulega
ábyrgð á þessu öllu
saman.
Kosningin
Kjörstjóm Helgafells-
sveitar lýsir því svo í
gerðabók, að kjörseðlar
hafi verið „ ... úr svo
þunnum pappír að sjá
mátti í gegnum hann
..." Kosning fór þannig
fram: „Tveir kjósendur
neituðu að setja at-
kvæðaseðil sinn í kjör-
kassann nema hann
væri hulinn og aðrir
tveir hikuðu við, kjör-
stjóm varð góðfúslega
við því að skýla hjá við op kassans
með kjörskrám sínum."
Úrslit voru þau, að með tillögu
um sameiningu vora 24, á móti voru
22,_en einn seðill var auður.
Akváð kjörstjóm 18. apríl 1994,
að kæra kosninguna. Úrskurður
nefndar skv. 37. gr. sveitarstjórnar-
laga, og í sátu þrír lögfræðingar, var
kveðinn upp 5. maí 1994, og voru
kosningamar felldar úr gildi. Þessi
úrskurður var kærður til félagsmála-
ráðuneytisins hinn 9. maí 1994. Efn-
islega var hér um að ræða svipað
sakarefni og Hæstaréttur hafði
dæmt um árið 1982, en þá taldi
Hæstiréttur það leiða til ógildingar
kosninga, að kjörseðlar væru gegn-
sæir.
Hinn 13. maí 1994 kvað Jóhanna
Sigurðardóttir þáv. félagsmálaráð-
herra upp úrskurð sinn. Hún lýsir
kjörseðlunum þannig: „ ... er það
niðurstaða ráðuneytisins að of þunn-
ur pappír hafi verið í atkvæðaseðlum
..." Hún bætir svo við, að hennar
mat sé, að „sá galli sé þó ekki slíkur
að ætla megi að hann hafi haft áhrif
á úrslit atkvæðagreiðslunnar." Hún
skrifar sjálf undir úrskurðinn.
Niðurstaða Jóhönnu var þessi:
„Úrskurður úrskurðamefndar,
sem upp var kveðinn 5. maí 1994,
er úr gildi felldur. Atkvæðagreiðsla
sú sem fram fór í Helgafellssveit
hinn 16. apríl 1994 um sameiningu
Stykkishólmsbæjar og Helgafells-
sveitar er gild.“
í framhaldi af þessu
sameinaði Jóhanna
sveitarfélögin og fór
fram kosning 28. maí
1994. Sú kosning--var
kærð 3. júní, m.a. af
Hólmfríði Hauksdóttur,
fomianni kjörstjómar
Helgafellssveitar. Kæru-
nefnd skv. 37. gr. sveit-
arstjómarlaga úrskurð-
aði kosningamar ógildar
28. júní 1994 og sú nið-
urstaða var staðfest með
úrskurði félagsmála-
ráðuneytisins 2. ágúst
1994. Niðurstaðan var
byggð á því, að aðgerðir
ráðuneytisins um sam-
einingu hefðu verið ólögmætar. Jó-
hanna Sigurðardóttir var ekki lengur
félagsmálaráðherra, þegar þessi úr-
skurður var kveðinn upp.
Dómur Hæstaréttar
Hólmfríður Hauksdóttir skaut úr-
skurði Jóhönnu Sigurðardóttur til
dómstóla, og var honum hnekkt með
dómi Héraðsdóms Vesturlands 6.
október 1994 og 8. desember stað-
festi Hæstiréttur þann dóm að niður-
stöðu til. I dómi Hæstaréttar segir:
„Eins og greinir í héraðsdómi var
kjörseðilinn þannig úr garði gerður,
að skrift sést í gegnum hann, þótt
hann sé brotinn saman. Hann full-
nægir ekki áskilnaði 2. mgr. 26. gr.
laga nr. 8/1986, (Sveitarstjórn-
arlaga, innsk.) sbr. 50. gr. laga nr.
80/1987. (Laga um kosningar til
Alþingis, innsk.) Kjörseðillinn tryggir
því ekki, að kosningin hafi verið
leynileg skv. 14. gr. laga nr. 8/1986,
sem er meðal grandvallarákvæða í
íslenskum lögum um opinberar kosn-
ingar, sbr. 87. gr. og 91. gr. laga
nr. 80/1987 og 31. gr. stjórnarskrár-
innar. Brestur í þessu efni er í eðli
sínu til þess fallinn að hafa áhrif á
úrslit kosningar ..."
Þarf frekari orð um, að Jóhanna
var ákveðin í að sameina sveitarfé-
lögin, hvað sem tautaði og raulaði?
Hana varðaði ekkert um lög og rétt.
Höfundur er
hæstaréttarlögmaður.
Haraldur
Blöndal
Gjallvínnsla
og náttúruvemd
AÐ UNDANFÖRNU hafa fjöl-
miðlar fj'allað á gagnrýnin hátt um
gjallvinnslu og skemmdir á gjallgíg-
um og hólum í kjölfarið. Það er e.t.v.
tímanna tákn að fjallað er eins ítar-
lega um þetta málefni og raun ber
vitni og vonandi endurspeglar um-
fjöllunin almenna viðhorfsbreytingu
fólks í garð umhverfis- og náttúru-
verndarmála. Á sl. tveimur árum hef
ég í umboði Náttúruverndarráðs
sinnt eftirliti með mannvirkjagerð á
SV-landi og þekki til efnistöku á
svæðinu. Að mínu mati er skipulag
efnistöku og umhverfiseftirlits í
ólestri og löngu tímabært að hreyfa
við málinu. Það er hins vegar ekki
sama hvernig vakið er máls á efn-
inu. í frásögn DV af gjalltöku úr
Eldborg við Trölladyngju á Reykja-
nesi er málum stillt upp í æsifrétta-
stíl, þannig að ætla má að um
óspjallaða náttúruperlu hafi verið
að ræða og að eftirlitsmaður hafi
haft vald til að leyfa efnistökuna.
Þetta er fjarri sanni. Þar sem DV
hefur ekki leiðrétt þennan misskiln-
ing á viðunandi hátt sný ég mér til
Morgunblaðsins til að bera hönd
fyrir höfuð mér.
Eftirlit
Náttúruverndaráð er hinn lög-
bundni aðili sem á að standa vörð
um að náttúruverndarlögin séu höfð
í heiðri. í þeim tilgangi hefur Nátt-
úruvemdarráð m.a. eftirlitsmenn á
sínum snæram, en þeir eru verktak-
ar í umboði ráðsins. Eftirlitið snýst
fyrst og fremst um að meta áhrif
mannvirkjagerðar á náttúruna og
*er stuðst við viðkomandi lög í þeim
efnum. Eftirlitið er byggt þannig upp
að , framkvæmdaaðilinn á að hafa
samband við Náttúruverndarráð og
boða eftirlitsmann á vettvang, áður
en framkvæmdir hefjast, til að meta
áhrif framkvæmda á umhverfið.
Þegar eftirlitsmaður hefur lokið
vettvangsskoðun, sendir hann skrif-
lega umsögn um framkvæmdina inn-
an viku til Náttúruverndarráðs og
framkvæmdaaðila. Ef Náttúru-
verndarráð gerir ekki athugasemd
innan þriggja vikna frá vettvangs-
ferð, gildir álit eftirlitsmannsins um
framkvæmdina. Ekki á að fara á
milli mála að valdið er í höndum
Náttúruverndarráðs, en ekki eftir-
litsmanns. Jafnframt er augljóst að
ef Náttúruverndarráð gerir ekki at-
hugasemd við umsögn eftirlits-
manns, þá er Náttúruverndarráð
sammála eftirlitsmanni.
Eldborg við Trölladyngju:
fortíðarvandi
Á Reykjanesi eru gjallgígar og
gjallhólar tiltölulega algengir og hef-
ur gjall verið tekið úr þeim um ára-
tugaskeið, einkum til vega- og bygg-
ingaframkvæmda. Á sjöunda ára-
tugnum var þegar búið höggva stór
skörð í marga gjallstaðina og þar á
meðal í Eldborg við Trölladyngju.
Árið 1968 var Eldborgin orðin það
illa útleikin að þáv. form. Náttúru-
verndarráðs, Eysteinn Jónsson ráð-
herra, hafði á orði að of seint væri
að bjarga henni.
Síðla í maí 1993 fór ég í vettvangs-
ferð að Eldborg við Trölladyngju
vegna áhuga íslandsnámu hf. á gjall-
töku þar. Rétt eins og Eysteini Jóns-
syni, þá blöskraði mér útgangur Eld-
borgarinnar; á brott var horfin öll
Eftirlit með mannvirkja-
gerð, segir Hilmar J.
Malmquist, hefur ekki
reynzt nægilega vel.
austurhliðin, alveg inn að gígbarmi,
en eftir stóðu um % gígsins með
þverhníptu þili og hrúgöldum hér og
þar á jafnsléttu. Það var álit mitt að
það þjónaði málstað umhverfisvemd-
ar betur að fjarlægja þennan ljóta
blett og ganga snyrtilega frá, en að
láta gígleifarnar standa áfram í þá-
verandi ástandi. Af þessum ástæðum
lagðist ég ekki gegn gjalltöku. Frá
þessu öllu greindi ég í umsagnar-
bréfí til Náttúravemdarráðs og ís-
Iandsnámu hf. sem sent var sama
dag og ég skoðaði Eldborgina. í
umsögninni var jafnframt að finna
tilmæli um vinnutilhögun og frágang
á svæðinu.
Of langt mál yrði að rekja hér
málsatvik eftir að ég sendi umsögn
mína, enda þótt þau séu farsakennd
á kötlum. Ég vil þó koma þrennu að.
í fyrsta lagi þá gerði Náttúruvemdar-
ráð enga athugasemd við umsögn
mína innan tilskilinna tímamarka. í
öðru lagi, hafi aðilar ekki verið sam-
mála áliti mínu, þá gafst þeim nægur
tími til að gera ráðstafanir, því ís-
landsnáma hf. aðhafðist ekkert í
gjalltöku í hálft ár frá dags. umsagn-
ar minnar. I þriðja lagi þá harma ég
að íslandsnáma hf. stóð ekki við
gefín loforð um að ræða um verká-
ætlun við Náttúraverndarráð, um-
hverfisráðuneytið og iðnaðarráðu-
neytið áður en efnistakan byijaði.
Björgum því sem
vert er að bjarga
Þrátt fyrir að víða
hafi verið unnin spjöll
á eldgígum á Reykja-
nesi í gegnum tíðina,
og ekki aftur snúið í
mörgum tilvikum, þá
eru enn til staðar
ósnortnar og lítið
skemmdar eldstöðvar,
sem gosið hafa á nú-
tíma. Einungis tvær
slíkar nútímaeldstöðv-
ar hafa verið friðlýstar
fram til þessa, þ.e. Eld-
borg við Drottningu í
Bláfjöllum og Stóra-
Eldborg undir Geitahlíð í Krýsuvík.
Fleiri nútímaeldstöðvar á Reykjanes-
inu, s.s. Eldborg milli Meitla í
Þrengslunum og Nyrðri- og Syðri-
Eldborg í Svínahrauni, eru því miður
ekki friðaðar. Mikið ríður á að frið-
lýsa þessa þrjá gíga o.fl., því að
þrátt fyrir að þeir séu skráðir sem
náttúruminjar, þá er engin trygging
fyrir því að ekki verði ráðist í gjall-
töku úr þeim. Til þess eru fjárhags-
öflin of sterk og náttúruverndarlögin
of veik. Ef þjóðinni er annt um fyrr-
greindar jarðmyndanir ætti háttvirt-
ur umhverfisráðherra að drífa í því
að friðlýsa þær. í tengslum við frið-
lýsinguna ætti jafnframt að huga
að möguleikum á að lagfæra
skemmdir sem unnar hafa verið í
tveimur gíganna, t.d. með því að
bera gjall í sár og e.t.v. dreifa mosa
þar sem við á ofan á hraungrýtið,
líkt og gert var við Ráðhús Reykja-
víkur. Slíkar framkvæmdir yrði að
sjálfsögðu að vinna í nánu samstarfi
við Náttúruverndarráð og kalla til
sérfræðinga.
Lögum lögún
Það fyrirkomulag sem er við lýði
á eftirliti með mannvirkjagerð hefur
ekki reynst nægjanlega vel. Reynsl-
an staðfestir að framkvæmdaaðilar
hafa oft ekki samband áður en fram-
kvæmdir hefjast, með þeim afleið-
ingum að umhverfinu
hefur verið spillt. Á
meðan slíkt óvirkt eftir-
liti er við lýði, þ.e.a.s.
að umhverfismatið sé
háð framtaki fram-
kvæmdaaðila sem jafn-
framt borgar fyrir mat-
ið, þá er ég hræddur
um að óþarfa náttúru-
spjöll eigi enn eftir að
viðgangast í landinu. í
stað þessa fyrirkomu-
lags ætti Náttúru-
verndarráð að hafa fólk
á launum við virkt eftir-
lit. Ný lög um mat á
umhverfisáhrifum
breyta þessu því miður
ekki í meginatriðum. Lögin ná ein-
ungis á skýran hátt til hinna um-
fangsmeiri framkvæmda. Til dæmis
er allt malarnám sem er undir 150
þús. rúmm. eða 50 þús. ferm. ekki
háð mati skv. lögunum. Gjalltakan
í Eldborg við Trölladyngju, þar sem
áætlað var að vinna tæplega 150
þús. rúmm., hefði líklega sloppið við
mat skv. nýju lögunum. Við þetta
má bæta að í nýju lögunum er það
framkvæmdaaðilinn, sem á fjár-
hagslegra hagsmuna að gæta, sem
metur umhverfisáhrifin, en Náttúru-
vemdarráð, „vörður náttúrunnar",
er hvergi nefnt á nafn. Þá er það
einnig áhyggjuefni, að einungis einn
fastráðinn starfsmaður Náttúru-
verndarráðs skuli hafa á sinni könnu
öll mannvirkja- og skipulagsmál
landsins. Hér þarf að bæta lögin og
starfstilhögun.
Að endingu vil ég hrósa DV fyrir
að vekja athygli á málefninu. Á hinn
bóginn harma ég hvernig blaðamað-
urinn „rt“ reyndi að gera þátt minn
tortryggilegan, ekki síst þar sem
hann hafði í höndunum gögn til að
forðast það. Ég get a.m.k. ekki séð
hvað slík blaðamennska hefur með
umhverfisvernd að gera.
Höfundur er forstöðumnður
Náttúrufrœðistofu Kópnvogs og
eftirlitsmnður
Náttúruverndnrrnðs á SV-lnndi.
Hilmar J.
Malmquist