Morgunblaðið - 10.01.1995, Blaðsíða 24

24 ÞRIÐJUDAGUR 10. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Brautryðj endaverk
Þorleifur Þórir
Hauksson Hauksson
BOKMENNTIR
Bókmcnntafræði
ÍSLENSK STÍLFRÆÐI
eftir Þorleif Hauksson og Þóri Ósk-
arsson. Mál og menning 1995. Filmu-
vinna, prentun og bókband: Oddi hf.
709 síður. 7.900 kr.
ÞESSI BÓK er afrakstur
margra ára rannsókna og yfir-
gripsmikillar vinnu. Hún er unnin
á vegum Styrktarsjóðs Þórbergs
Þórðarsonar og Margrétar Jóns-
dóttur, konu hans. Það var við
hæfi að sjóðsstjórnin skyldi meta
stílrannsóknir verðugastar til að
hljóta styrkinn, enda var Þórberg-
ur sjálfur mikill áhugamaður um
stíl og gerði merkar athuganir á
stíl ólíkra höfunda.
Þegar maður hefur í höndunum
rúmlega 700 blaðsíðna bók sem
heitir einfaldlega íslensk stílfræði
koma skiljanlega upp margar
spurningar. Endurspeglar svo stutt
heiti jafn stórvaxið viðfangsefni
og þessi þykka bók er til vitnis um?
Er til eitthvað sem heitir íslensk
stílfræði? Þótt stíll kunni að vera
misjafn eftir tungumálum er þá
fræðigreinin samt ekki alþjóðleg?
Og hvað er eiginlega stílfræði, eða
öllu heldur: Hvað er íslensk stíl-
fræði?
Bygging bókarinnar er skjótasti
vitnisburðurinn um að stílfræðin
er í senn þjóðleg og alþjóðleg
fræðigrein. Hún er samofín bók-
menntasögunni, þróun tungumáls-
ins og hlutverki þess sem samfé-
lagslegu tæki. Stfll er á öllum tím-
um tæki til að sýna vald, jafnt
veraldlegt og guðlegt. Ólíkt mörg-
um öðrum þjóðum hlýtur stílsaga
hér á landi að vera auðug vegna
bókmenntaarfsins.
Höfundar skipta verkinu í tvo
hluta auk inngangs og ýmissa
skráa. Fyrri hlutinn nefnist „Stíl-
fræði og stílgreining" og hinn
seinni „Islensk stflsaga“.
I „Stílfræði og stílgreiningu",
sem nær yfír 154 blaðsíður, greina
höfundar frá sögu stílfræðinnar,
upphafí hennar í klassískri
mælskufræði og þró-
un hennar. Innan nú-
tímastflfræði eru ýms-
ar stefnur eða skólar,
og allólíkir. Þetta staf-
ar m.a. af því að stíl-
fræðin er á kyndugum
landamærum mál-
fræði og bókmennta.
Höfundar rekja upp-
haf málvísindalegrar
stílfræði, fjalla um
tj áningarstflfræði,
rússnesku formstefn-
una og Mikhaíl Bak-
htín, sem var upp-
runninn í henni. ,Einn-
ig greina þeir frá
Pragarskólanum, ný-
rýninni, kenningum Jakobsons,
Riffaterre, Fish og Halliday. Allt
er þetta ýtarlega og vandlega gert.
Niðurstaða bókarhöfunda er sú að
stílfræði nútímans sé ekki einsleit
fræðigrein heidur innihaldi hún
margar mismunandi stefnur. Enda
er sjálft stílhugtakið hált. Sú stað-
reynd að stílfræði hangir milli bók-
mennta og málfræði gerir að verk-
um að fræðimenn eru margir al-
deilis ósammála um hvert við-
fangsefni fræðigreinarinnar eigi
að vera. Þetta hefur leitt af sér
að fræðimenn hafa eytt miklu
púðri í aðferðafræðina á kostnað
sjálfs viðfangsefnisins, málnotkun-
arinnar. Niðurstaða höfundanna
er sú að stílfræði sé fræðigrein í
óljósri en spennandi þróun, orð-
ræðugreiningar og viðtökurann-
sóknir komi þar jafnt til greina.
Drýgstur hluti fyrri hluta bókar-
innar fer í að skilgreina mismun-
andi stflgerðir. Hér er flest fróðlegt
en brytjað heldur smátt. Lítið ný-
næmi er af því sem sagt er um
stílgildi einstakra orðflokka og
áhrif mismunandi setningaskipun-
ar. Hér hefði verið við hæfi að
stytta og láta nægja að vísa í aðr-
ar ýtarlegri heimildir. A hinn bóg-
inn er fróðlegt að lesa um mismun-
andi tegundir af sk. „sjónarmið-
um“ textans og hvaða áhrif þau
hafa á stflgildið. Um þetta hefur
lítið verið skrifað á íslensku og því
kærkomið.
Seinni hluti bókarinnar fjallar
um sögu íslenskrar stílfræði eins
og áður er sagt. Þessi hluti teygir
sig yfir hátt í 500 blaðsíður og
myndar því stofn þessa verks. Eins
og skilja má af orðanna hljóðan
er hér um sögu að ræða og því
liggur beint við að raða viðfangs-
efninu í krónólógíska röð. Höfund-
ar velja því einfalda og að jafnaði
áhrifaríka leið til að gera íslenskri
stílsögu skil. Þeir virða hefðbundin
viðhorf í bókmenntasögunni, jafn-
vel gagnrýnislítið. í samræmi við
þetta þykir þeim við hæfi að gefa
sérstakt yfirlit í þrem köflum um
íslenskan stíl frá upphafi til 1540,
frá 1540 til 1830 og frá 1830 til
1900. Vel má taka undir það að
nauðsynlegt sé að flokka sögulega
framvindu, jafnt bókmenntasögu
sem aðra tegund sögu, í ákveðin
skeið til þess að auðvelda mönnum
skilning. Hér hefði þó að mínu
mati allt eins komið til greina að
gefa yfirlit um hvernig mismun-
andi stíltegundir kallast á á öllum
tímum í íslenskum bókmenntum.
Fyrst er Qallað um stíl heilagra
manna sagna, sem eru með elstu
söguritum á íslensku. Stíll sagn-
anna fellur illa að hefðbundnum
skilgreiningum á lærdómsstíl.
Kenningar um uppruna hins ein-
falda stfls heilagra manna sagna
falla í stórum dráttum í tvær átt-
ir. Annars vegar eru fræðimenn á
borð við Sverri Tómasson, sem
telja að þýðendur hafi tekið mið
af einföldum predikunar- og fræð-
astíl Iatnesks máls. Hins vegar er
Dietrich Hofmann, sem hefur hug-
að að frávikum norrænna þýðenda
frá frumritum sínum og sem rekja
má til munnlegrar frásagnarlistar
sem mótað hefur stíl elstu sögu-
rita. Samkvæmt þessu eru menn
ekki á eitt sáttir hvert rekja skuli
sérstakan, alþýðlegan, íslenskan
fornstíl.
Fjallað er um stíl fornra laga,
Heimskringlu, riddarasagna og
helgisagna. Fomsagnastíllinn er
oft talinn birtast í sinni glæstustu
mynd í Islendingasögunum. Höf-
undar taka undir þetta viðhorf og
undirbyggja það sannfærandi rök-
um. I Íslendingasagnastílnum
blandast saman alþýðlegur og ein-
faldur stíll og mælskur, lærður
stíll. Tilsvör eru meitluð og eiga
sér oftar fyrirmyndir í erlendum
bókmenntum en menn hafa viljað
viðurkenna, þótt höfundar geri
ekki mikið úr slíku. íslendingasög-
urnar eru gjarnan sveipaðar hlut-
lægni; umhverfis- og persónulýs-
ingar eru kaldhamraðar án þess
þó að tilfinningar séu alls fjarri.
Trúverðugleiki frásagnarinnar
birtist í því sem persónur segja og
gera en sjaldnast í því sem þær
hugsa eða í því sem þeim finnst.
Þótt stfll íslendingasagna sé ein-
faldur á yfirborðinu er hann greini-
lega afsprengi samfélags sem bjó
yfír þroskuðu bókmáli. Þess vegna
hitta höfundar naglann á höfuðið
þegar þeir segja að „hver saga
hefur sín sérkenni í stíl sem verða
tæpast skýrð án tengsla við höf-
undana sem settu þær saman og
tímann sem þær voru ritaðar á“.
Oft er talað um undrið í íslensk-
um stíl sem fylgdi Fjölnismönnum.
Menn verða hástemmdir og tala
um byltingu þegar um þennan tíma
er rætt. En Fjölnismenn áttu sér
auðvitað ákveðnar fyrirmyndir.
Þessar fyrirmyndir taka höfundar
bókarinnar til rækilegrar skoðunar
og þá kemur í ljós að ekki er allt
með þeim hætti sem áður sýndist.
Höfundar eru varkárir í dómum
en komast þó m.a. að þeirri niður-
stöðu að stíllinn í Árbókum Jóns
Espólíns hafi ekki verið Fjölnis-
mönnum sú fyrirmynd sem oft er
talið. Espólín ritaði að vísu gegn
lærðum stfl samtímans, en það var
ekki rómantískur stíll heldur hefð-
bundinn sögustíl. Hins vegar eru
höfundar sammála Einari Ólafi
Sveinssyni, og rökstyðja það, að
Hómersþýðingar Sveinbjarnar Eg-
ilssonar hafi haft ótvíræð áhrif á
Fjölnismenn og kynslóð þeirra.
Höfundar leggja töluverðan
metnað í að fjalla um mismunandi
stíl á 20. öld, enda er af nógu að
taka. Umdeilanlegt hlýtur samt að
teljast hvernig höfundarnir flokka
mismunandi stíl. Þeir fjalla um
menntamannastíl, ungmennastíl,
dagblaðastíl og skáldsagnastíl.
Kaflinn um dagblaðastíl gefur gott
yfirlit um þróun og fjölbreytileika
I íslenskri blaðamennsku frá upp-
hafí til okkar daga. Hins vegar er
kaflinn um menntamannastíl ein-
hæfur og í heild vafasamur. Tekin
eru tilviljanakennd dæmi um
menntamenn og skrif þeirra. Kafl-
anum um skáldsagnastíl á 20. öld
hefði átt að sleppa eða öðrum kosti
að umskrifa kaflann við hæfi.
Áhrif Halldórs Laxness á íslenska
skáldsagnaritun verða seint ofmet-
in og því er ýtarleg umfjöllun um
stíl hans réttmæt. Hins vegar skýt-
ur það óneitanlega skökku við að
minnst er á stíl Torfhildar Hólm
og Jóns Trausta í mýflugumynd
en öðrum höfundum aldarinnar
einfaldlega sleppt. Spurt úr ann-
arri átt: Ef fjalla átti um skáld-
sagnastíl á 20. öld af hveiju þá
ekki líka ljóðastílinn? Þar hefur átt
sér stað síst minni þróun en í skáld-
sögunum.
Að lokum
íslensk stílfræði er brautryðj-
endaverk á sínu sviði og raunar
er hér um að ræða framtak sem
seint verður unnið til hlítar. Höf-
undarnir hafa unnið að þessu verki
í mörg ár og hafa greinilega ekki
misst sjónar af lokamarkinu, þótt
auðveldlega geti margt villt mönn-
um sýn í svo yfirgripsmikilli vinnu.
Verkið talar sínu máli um það.
íslensk stílfræði hlýtur því að vera
mörgum kærkomin, bæði þeim sem
sinna stíllegum rannsóknum á til-
teknum sviðum sem og öðrum sem
vilja lesa sér til ánægju um þróun
stfls í íslenskum bókmenntum.
Ingi Bogi Bogason
Góður
flutningur
TÓNLIST
Listasafn íslands
NÝÁRSTÓNLEIAKAR 8,1
Flytjendur Þóra Einarsdóttir sópran,
Sigrún Eðvaldsdóttir fíðla, Helga
Þórarinsdóttir víóla, Richard
Talkowsky selló, Richard Kom
kontrabassi, Steef van Oosterhout
slagverk og Blásarakvintett Reykja-
vikur: Bemharður Wilkinson flauta,
Daði Kolbeinsson óbó, Einar Jóhann-
esson klarinett, Hafsteinn Guð-
mundsson fagott, Jósef Ognibene
hom og Kristinn Óm Kristinsson
píanó.
ÞVÍ EKKI að fara örlítið fram
yfir þessa sex daga jóla- og nýárs-
stemmningar með tónlist sem
megnar að lýsa örlítið upp myrk-
ustu daga norðursins og þá jafnvel
að fara meira en tvo daga fram
yfír þrettándann? Þetta hafa for-
ráðamenn Listasafns íslands kom-
ið auga á og boða í annað sinn til
nýárstónleika í húsakynnum safns-
ins. Þetta getur orðið skemmtileg
hefð, eini hængur á er að salurinn
takmarkar mjög fjölda áheyrenda
og af sömu ástæðum takmarkast
einnig sá fjöldi tónlistarmanna sem
hægt er að kveðja til hveiju sinni.
Þar sem um nýjung er hér að ræða,
mætti einnig reyna nýjung í fleiru,
t.d. með því að láta hljóðfæra-
leikarana sitja, - eða standa, í
miðjum salnum og raða síðan
áheyrendum í hring um flytjend-
urna. Þetta er aðeins einföld tillaga
og kostar ekki neitt.
Tónleikarnir hófust með Kvint-
ett op 11 nr. 6 fyrir flautu, óbó,
fíðlu, víólu og selló eftir Jóhann
Christian Bach (stundum kallaður
hinn ítalski Bach). Afbrags hljóð-
færaleikarar komu eingöngu við
sögu þessarra tónleika og því ekki
við öðru en góðu spili að búast og
svo var vitanlega hér. Þó kitlaði
mig sú hugsun að síðasti þátturinn
hefði þolað örlítið meiri hraða.
Ung söngkona, sem er, að ég
best veit, í námi erlendis, Þóra
Einarsdóttir, söngþijú lögeftir Jón
Þórarinsson, Fuglinn í íjörunni,
íslenskt vögguljóð á hörpu, sem
hvorutveggja eru perlur meðal ís-
lenskra einsöngslaga, þriðja lagið
sem Þóra söng var Jeg elsker dig
við erindi Magdalene Thoresen, en
það lag Jóns er lítið þekkt. Á þessu
stigi er Þóra „súperetta" og enn í
mótun, en hún er auðheyrilega vel
músíkölsk og gerir þegar margt
mjög vel, sem hún sýndi þó best
í Der Hirt auf dem Felsen op. 129
eftir Fr. Schubert. í þessum þrem
lögum Schuberts, sem eru hlaðin
vandamálum fyrir söngvarann,
sýndi Þóra að mikils má af henni
vænta. Fantasía fyrir klarinett og
píanó um óperu Vedis, La Tra-
viata, passaði vel inn í efnisskrána
og þar fékk Einar að sýna frábæra
hæfni sína á klarinettið. Opus
number Zoo, eftir furðufuglinn L.
Berio, fjallaði ég um þegar þeir
félagar fluttu það í Gerðarsafni og
er engu við það bæta, nema þá
helst að maður sannfærist enn
betur um hæfni þeirra sem leikara
og ættu leikhúsin að standa þeim
opin, ef þeir einhverntíma fengju
leið á hljóðfæraleiknum.
Kvartett í D-dúr fyrir flautu,
fiðlu, víólu og selló var fluttur í
anda Mozarts og þótt stuttur
adagio-þáttur væri kannske aðeins
of hraður og órólegur var það
bætt upp með sprúðlandi spili í
síðasta þætti.
Tónleikunum lauk með Keisara-
valsinum eftir J. Strauss yngri, en
þrátt íýrir ágæta hljóðfæraleikara
nást ekki töframir út úr þesari tón-
list nema með góðum stjómanda
fyrir framan sig. Þetta verða víst
hljóðfæraleikarar að sætt sig við.
Ragnar Björnsson
B