Morgunblaðið - 26.04.1995, Page 25

24 MIÐVIKUDAGUR 26. APRÍL 1995
MORGUNBLAÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 26. APRÍL 1995 25
JRtrgttiiWbifeii
STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
HALLAREKSTUR
SVEITARFÉLAGA
RÍKISBÚSKAPURINN hefur um langt árabil verið rekinn
með gífurlegum halla - ogtilheyrandi áhrifum á skulda-
stöðu ríkisins og vaxtastig í landinu. Öðru máli gegndi um
sveitarfélögin. A heildina litið var rekstur þeirra í jafnvægi
fram á tíunda áratuginn. Síðan hefur sigið verulega á ógæfu-
hliðina. í ræðu Birgis ísleifs Gunnarssonar, formanns banka-
stjórnar Seðlabankans, á ársfundi bankans í fyrradag kom
fram, að halli sveitarfélaga á árinu 1994 nam um fimm
milljörðum króna - um 15% af tekjum. Það er hlutfallslega
meira en halli ríkissjóðs hefur mestur orðið.
Tekjur sveitarfélaga voru milli 6,5-7% af landsfram-
leiðslu á árunum 1980-1988. Þær jukust í 7,5-8% þegar
staðgreiðslan var tekin upp. Síðan hafa þær ekki aukizt,
m.a. vegna samdráttar í þjóðarbúskapnum. Útgjöldin hafa
hins vegar vaxið jafnt og þétt, eða úr 7,5% af landsfram-
leiðslu fyrir 1988 í rúm 9% á síðustu tveimur árum. Út-
gjöld til æskulýðs-, íþrótta- og menningarmála annars veg-
ar og velferðarmála hins vegar skýra nær allan útgjaldauk-
ann. Þessir útgjaldaflokkar hafa vaxið úr 1,6% af landsfram-
leiðslu 1980 í 3,4% á árinu 1993. Heildarskuldir sveitarfé-
laga hafa hækkað frá árinu 1980 úr 8,5 milljörðum í 29,6
milljarða króna á verðlagi 1994. Á sama tíma hafa hreinar
skuldir sveitarfélaga vaxið úr engu í um 18 milljarða króna.
Aukin útgjöld sveitarfélaga tengjast meðal annars at-
vinnuleysi liðinna ára. Framlög sveitarfélaga í atvinnuleysis-
sjóð námu hátt í tvo milljarða króna 1992-94. Svokölluð
átaksverkefni til að fjölga störfum tímabundið kölluðu og
á töluverð fjárframlög. Félagsleg þjónusta jókst einnig í
kjölfar atvinnuleysisins. Þannig hækkaði fjárhagsleg aðstoð
þeirra um tæp 100% milli áranna 1992-94. Ljóst er engu
að síður, að versnandi fjárhagsstaða sveitarfélaga, einkum
hinna stærri, rekur ekki sízt rætur til framkvæmdagleði
langt umfram það sem tekjur þeirra stóðu undir.
Halli sveitarfélaga hefur að sjálfsögðu sömu áhrif á opin-
bera skuldastöðu og lánsfjármarkaðinn og halli ríkissjóðs.
Halli sveitarfélaganna á m.a. þátt í því, að vextir eru að
hækka, sem getur leitt til þess að hefta efnahagsbatann
og draga úr fjárfestingum atvinnufyrirtækjanna. Það er því
mikilvægt, að sveitarfélögin bregðist þegar við vandanum
og dragi saman segl um sinn, einkum í framkvæmdum en
ekki síður í rekstrarútgjöldum. í stefnuyfirlýsingu nýrrar
ríkisstjórnar er því og heitið að taka upp viðræður við sveit-
arstjórnir um hallarekstur þeirra og leiðir til að bregðast
við vandanum. Ríki og sveitarfélög verða að taka á honum
stóra sínum í þessum efnum.
HVAÐ VARÐ UM
VESTFIRÐINGA?
Fyrir allmörgum vikum kynntu frambjóðendur Sjálfstæð-
isflokksins í Vestfjarðakjördæmi hugmyndir sínar um
breytta fiskveiðistefnu. Morgunblaðið fagnaði þessum tillög-
um mjög, ekki vegna þess, að blaðið væri efnislega sam-
mála þeim í einu og öllu, heldur vegna hins, að þær voru
fyrsta merki um, að sjávarútvegsstefnan yrði tekin til um-
ræðu á vettvangi Sjálfstæðisflokksins.
Þegar leið á kosningabaráttuna lýstu frambjóðendur Sjálf-
stæðisflokksins í Vestfjarðakjördæmi því yfir, að þeir mundu
ekki styðja ríkisstjórn, sem hefði ekki á stefnuskrá sinni
umtalsverðar breytingar á fiskveiðistefnunni.
Nú hefur ný ríkisstjórn tekið við völdum með aðild Sjálf-
stæðisflokksins. Ekki er annað vitað en þingmenn Sjálfstæð-
isflokksins úr Vestfjarðakjördæmi hafi lýst stuðningi við
myndun hennar á þingflokksfundum Sjálfstæðisflokksins.
Annað hefur ekki komið fram. Það er heldur ekki kunnugt
að þeir hafi hreyft andmælum á flokksráðsfundi Sjálfstæðis-
flokksins á dögunum.
í stjórnarsáttmála Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks
er hins vegar ekki að finna nokkur þau ákvæði um breyting-
ar á fiskveiðistefnu, sem uppfyllt geta þær kröfur, sem fram-
bjóðendur Sjálfstæðisflokksins í Vestfjarðakjördæmi gerðu
í þessum efnum fyrir kosningar. Voru þetta einungis innan-
tóm orð fyrir kosningar? Er ekki kominn tími til, að fram-
bjóðendur Sjálfstæðisflokksins í Vestfjarðakjördæmi geri
kjósendum sínum grein fyrir því, hvers vegna þeir stóðu
ekki við stóru orðin?
Tekjuhalli sveitarfélaga nam tæpum 5 milljörðum í fyrra
og lánsfjárþörfin hefur stöðugt vaxið
Skuldasöfnun
á markaði
þrýstir á vexti
Búskapur sveitarfélaga hefur hríðversnað á
undanfömum misserum og tekjuhalli þeirra í
fyrra nam tæpum 5 milljörðum króna. Versn-
andi afkoma hefur í auknum mæli þrengt að
lánsfjármarkaði. í samantekt Ómars Fríð-
rikssonar kemur fram að forstjóri Þjóðhags-
stofnunar telur að ef afkoma ríkis og sveitarfé-
laga batnar ekki sé hætta á að vextir fari
smám saman upp úr öllu valdi.
Fjármál sveitarfélaga 1990-1994
Afkoma sveitarfélaga 1983-1994

^ % fy
tsÉV * 4^
af
INNLENDUM
VETTVANGI
MIKIL umskipti hafa orðið
á fjárhagsstöðu sveitar-
félaga á undanfömum
árum og hefur hún
versnað verulega á seinustu misser-
um. Árið 1993 varð samanlagður
tekjuhalli sveitarfélaganna 4,7 millj-
arðar króna eða sem svarar til 14,5%
af tekjum þeirra og samkvæmt áætl-
un Þjóðhagsstofnunar jókst halla-
rekstur þeirra lítillega á seinasta ári
og nam um 4,9 milljörðum króna
eða sem svarar til 15% af tekjum
þeirra. Til samanburðar má benda á
að árið 1990 skiluðu sveitarfélögin
tæplega 200 millj. króna tekjuaf-
gangi, sem snerist í 614 millj. kr.
tekjuhalla á árinu 1991.
Tekjuhalli ríkissjóðs 8-12% af
tekjum síðustu sex ár
Miðað við umfang sveitarfélag-
anna er vandi þeirra öllu meiri en
afkomuvandi ríkisjóðs en tekjuhalli
ríkissjóðs hefur mælst á bilinu
8-12% af tekjum undanfarin sex ár.
Samkvæmt yfirliti sem Jóhann
Rúnar Björgvinsson, hagfræðingur
hjá Þjóðhagsstofnun, hefur tekið
saman hafa raunútgjöld sveitarfé-
laga á mann vaxið um 15% frá ár-
inu 1990 á sama tíma og tekjur á
mann hafa dregist lítillega saman.
Árið 1991 var þriðji hver kaupstað-
ur á landinu rekinn með tekjuhalla
en á árinu 1993 voru tveir _______
af hveijum þremur kaup-
stöðum reknir með halla.
í nýrri spá Þjóðhags-
stofnunar er gert ráð fyr-
ir að aðhaldsamari fjár-
hagsáætlanir og auknar
tekjur sveitarfélaga í ljósi betri
efnahagshorfa dragi nokkuð úr
tekjuhalla þeirra, þótt íjárhagur
sveitarfélaga í heild verði áfram
erfiður á þessu ári. Áætlanir benda
til að tekjuhallinn gæti orðið um
12% af tekjum eða sem svarar til
0,9% af landsframleiðslu.
Halli ríkis og sveitarfélaga 17
milljarðar í fyrra
Mikilvægt er að horfa á halla-
rekstur og skuldasöfnun hins opin-
bera í heild sinni, þ.e. bæði ríkis-
1,5 milljarða
lántaka á
tveimur
mánuðum
sjóðs og sveitarfélaga, sem hefur
þrengt að lánsfjármarkaðnum og
þrýst á hækkun vaxta en versn-
andi fjárhagsstaða sveitarfélag-
anna hefur stóraukið lánsfjárþörf
þeirra. Á síðasta ári nam tekju-
halli ríkis og sveitarfélaga rúmlega
17 milljörðum kr. eða sem svarar
til 3,9% af landsframleiðslu en þar
af er talið að halli sveitarfélaga
hafi numið 4,9 milljörðum eins og
áður segir. Er þetta raunar smá-
bati ef árið á undan er tekið til
samanburðar en þá nam tekjuhalli
hins opinbera 18,4 milljörðum sem
svaraði til 4,5% af landsfram-
leiðslu. Þjóðhagsstofnun spáir því
að samanlagður halli ríkis og sveit-
arfélaga á yfirstandandi ári verði
lítið eitt minni en í fyrra eða 15,5
milljarðar sem svarar til 3,4% af
landsframleiðslu.
Brýnasta verkefnið á
efnahagssviðinu
„Þessi afkoma er að mínu mati
ekki í samræmi við það markmið
að raunvextir hér á landi verði hóf-
legir á næstu misserum. Menn verða
að horfast í augu við þetta, því ef
afkoma hins opinbera verður áfram
svona slæm, þá er hætt við að vext-
ir fari smám saman upp úr öllu
valdi og það kæmi til með að skaða
hagvaxtarhorfur. Þetta er brýnasta
verkefnið á efnahagssviðinu og
grundvallaratriði að gengið verði í
að leysa það sem fyrst til að koma
í veg fyrir að við lendum í svipaðri
sjálfheldu og ýmsar nálægar þjóðir,
sem hafa komist að því hversu dýr-
keypt það er að lenda í erfíðri stöðu
í opinberum fjármálum og má vísa
til Svía og Finna í því sambandi,"
segir Þórður Friðjónsson, forstjóri
Þjóðhagsstofnunar.
Heildarskuldir hafa
tvöfaldast frá 1988
Samfara auknum
hallarekstri sveitarfélag-
anna hafa skuldir þeirra
hlaðist upp. Áætlað er að
á seinasta ári hafi hreinar skuldir
sveitarfélaganna (skuldir fyrir-
tækja og sjóða eru ekki meðtaldar)
numið tæpum 18 milljörðum króna
sem er farið að nálgast þá upphæð
sem sveitarfélögin hafa í beinar
skatttekjur á heilu ári en þær námu
um 20 milljörðum kr. á árinu 1994.
Heildarskuldir sveitarfélaga hafa
tvöfaldast frá árinu 1988 og námu
um 30 milljörðum í lok síðasta árs
en á því ári námu allar skatttekjur
sveitarfélaganna 27,5 milljörðum
kr.
Sé litið á samanlagða skulda-
stöðu ríkis og sveitarfélaga kemur
í ljós, samkvæmt áætlun Þjóðhags-
stofnunar, að heildarskuldir hins
opinbera stefna í að verða rúmlega
245 milljarðar króna á yfírstand-
andi ári og um 53,5% af landsfram-
leiðslu, sem er lítið eitt hærra hlut-
fall en á síðasta ári en þá er talið
að heildarskuldir hins opinbera hafi
numið 231 milljarði króna.
30 sveitarfélög öfluðu 5,9
milljarða króna
Á sama tíma og ríkissjóður hefur
í stórauknum mæli mætt lánsfjár-
þörf sinni á erlendum mörkuðum
hafa sveitarfélögin leitað út á inn-
lendan verðbréfamarkað með út-
gáfu skuldabréfa og víxla. Sam-
kvæmt upplýsingum Yngva Arnar
Kristinssonar, framkvæmdastjóra
peningamálasviðs Seðlabankans,
öfluðu alls 30 sveitarfélög um 5,9
milljarða kr. með skuldabréfaút-
boðum á verðbréfamarkaðnum á
seinasta ári, sem er tvöföldun frá
árinu 1993 en áætlað er að á því
ári hafi nýfjármögnun sveitarfé-
laga með skuldabréfasölu numið
um 3 milljörðum kr. Fyrir þann
tíma voru hins vegar útboð sveitar-
félaga á verðbréfamarkaði nánast
óþekkt.
1,5 milljarða lántaka í útboðum
í janúar og febrúar
Þróunin á seinasta ári og fyrstu
mánuðum þessa árs bendir til að
sveitarfélögin hafi haldið áfram
sókn sinni inn á innlendan skulda-
bréfamarkað. Samkvæmt nýjustu
tölum Seðlabankans hafa sveitarfé-
lög selt skuldabréf á verðbréfa-
markaði fyrir 731 millj. kr. á fyrstu
tveimur mánuðum þessa árs sam-
anborið við 179 millj. kr.
í sömu mánuðum á sein-
asta ári. Auk þess hafa
sveitarfélög selt skamm-
tímavíxla á fyrstu tveim-
ur mánuðum ársins fyrir
730 millj. kr. Samtals
hafa sveitarfélögin því aflað sér
lánsfjár á verðbréfamarkaði með
útboðum upp á um 1,5 milljarða
króna á fyrstu tveimur mánuðum
ársins.
Að sögn Yngva Arnar bendir
salan á fyrstu tveimur mánuðum
ársins til að veruleg aukning verði
á skuldabréfaútgáfu sveitarfélaga á
þessu ári og vart undir 8 milljörðum
króna á árinu miðað við sölu skulda-
bréfa í byijun ársins og er sala víxla
þá ekki meðtalin. Skuldabréf í út-
boðum sveitarfélaganna hafa verið
með ávöxtunarkröfu á bilinu 5,93-
7,20%, eða með 6,22% meðaltals-
ávöxtun. Yngvi Örn sagði að þetta
skapaði að sjálfsögðu þrýsting á
lánamarkaðinum en á móti kæmi
að gera mætti ráð fyrir að dregið
hefði úr öðrum lántökum sveitarfé-
laganna. „Vandinn er sá að halli
sveitarfélaga er verulegur og það
setur þrýsting á vexti á lánamark-
aði,“ sagði hann.
Ríkisstjórnin ætlar að ræða við
sveitarfélögin
í stefnuyfírlýsingu nýrrar ríkis-
stjórnar er því lýst yfír að teknar
verði upp viðræður við sveitarfélög-
in um alvarlegan hallarekstur þeirra
og leiðir til að bregðast við þeim
vanda.
Páll Pétursson félagsmálaráð-
herra segir að fjárhagsvandi sveit-
arfélaganna hafí vaxið á árunum
1992-1993 og líkur séu á að enn
hafi sigið á ógæfuhliðina. Hann
segir að fjárhagsstaðan hafi fyrst
og fremst versnað hjá Reykjavíkur-
borg, í Hafnarfirði og Kópavogi.
Sveitarfélögin þurfa að taka við
auknum verkefnum
„Þetta vegur inn í efnahagslífið
allt, vaxtapólitíkina og lánsfjár-
markaðinn, þar sem sveitarfélögin
þurfa gífurlegt lánsfé, því þau eru
rekin með miklum halla,“ segir
Páll og telur hann fulla ástæðu til
að taka á þessum málum. „Það
þarf að ræða við sveitarfélögin um
þetta og einnig þarf að búa þannig
að þeim að þau geti tekið við aukn-
um verkefnum frá ríkinu,“ sagði
Páll.
Aðspurður hvort til greina kæmi
að stöðva skuldasöfnun sveitarfé-
laga með því að takmarka lántökur
þeirra með lögum sagðist
Páll vonast til að ástandið
yrði ekki svo slæmt „en
auðvitað þarf að tryggja
reksturinn. Sveitarfélögin
þurfa að sníða sér stakk
eftir vexti, fjárhagsáætl-
anir þeirra þurfa að vera þokkalega
úr garði gerðar og ekki verði farið
út í ónauðsynlegar og dýrar fram-
kvæmdir," sagði félagsmálaráð-
herra.
„Það er enginn grundvallarmun-
ur á því hvort halli myndast hjá
ríki eða sveitarfélögum, efnahags-
legu áhrifin eru þau sömu í öllum
aðalatriðum. Afkoma sveitarfélag-
anna er ekki síður áhyggjuefni en
afkoma ríkissjóðs. Menn líta allt of
oft framhjá þessari staðreynd," seg-
ir Þórður Friðjónsson.
Skuldabréfa-
útgáfan gæti
orðið 8 millj-
arðar í ár
Eiga „Vesturlönd“ sér framtíð?
CHRISTOPHER Coker
Morgunblaðið/Kristinn
Eðli Atlantshafsbandalagsins mun breytast
verulega á næstu árum og jafnvel er óvíst
hvort hægt verði að ræða um Vesturlönd sem
eina heild í framtíðinni, segir breski fræðimað-
urinn Christopher Coker í samtali við Stein-
grím Sigurgeirsson. Hann telur margt benda
til að hið nána samstarf Bandaríkjanna og
Evrópu undanfama hálfa öld sé nú að renna
sitt skeið á enda.
CHRISTOPHER Coker, sem
er með virtari fræðimönn-
um Breta á sviði alþjóða-
mála, flutti sl. laugardag
erindi á hádegisverðarfundi SVS og
Varðbergs. Coker hefur kennt stjórn-
málafræði við London School of Ec-
onomics and Political Science frá árinu
1982. Sérsvið hans er þróun Atlants-
hafsbandalagsins.
Coker segir margar ástæður fyrir
því að Bandaríkin og Evrópa fjarlæg-
ist nú, alveg óháð samstarfinu innan
Atlantshafsbandalagsins. Ein helsta
ástæða þess sé að grundvallarbreyting
hafí átt sér stað á afstöðu Bandaríkj-
anna til Atlantshafsríkjanna. Þá hafi
Bandaríkjamenn endurskoðað hags-
muni sína og gildi, ekki síst í ljósi
þeirrar þróunar, sem átt hefur sér
stað í Asíu.
í meginatriðum má greina þrjú
grundvallaratriði bandarískrar utan-
ríkisstefnu á síðustu tveimur öldum,
að mati Cokers. í fyrsta lagi hefur
hún grundvallast á „sérstöðu“
Bandaríkjanna, þ.e. litið hefur verið
svo á að bandarísk þjóðfélagsskipan
sé æðri öðrum þjóðfélagsformum og
eigi því jafnvel að eiga lítið samneyti
við önnur ríki. „Þetta var meginþema
bandarískrar einangrunarhyggju á
þriðja áratugnum og má finna enn í
dag í málflutningi manna á borð við
Patrick Buchanan. Þessi trú á eigin
yfirburði hefur átt uhdir högg að
sækja vegna hins mikla árangurs
Japana. í fyrsta skipti í 250 ára sögu
Bandaríkjanna virðist öðru ríki ganga
betur en Bandaríkjunum og það sem
meira er, þá virðast þau gildi, sem
Bandaríkjamenn litu á sem banda-
rísk, svo sem dugnaður í vinnu og
áherslan á fjölskyldu, og notuð voru
í samanburði við t.d. Sovétríkin, frek-
ar eiga við Japan í dag en Bandarík-
in. Þetta hefur valdið alvarlegri
kreppu bandarísks hugarfars. Til
skamms tíma voru yfirburðir Banda-
ríkjanna mældir með samanburði við
Evrópu og þar sem Evrópubúar
eyddu heilli öld í að reyna að tortíma
hver öðrum og tókst nánast að tor-
tíma Evrópu árið 1945 áttu Banda-
ríkjamenn ekki í miklum erfiðleikum
með að réttlæta eigin yfirburði. Nú
bera Bandaríkjamenn sig hins vegar
saman við Asíu. Sérstaða þeirra er
því ekki til staðar lengur og verður
líklega aldrei aftur.“
Annað meginstef bandarískrar ut-
anríkisstefnu vill Coker kalla „fyr-
irmyndarhlutverkið“. Bandaríkin
varða leiðina og umheimurinn á að
fylgja eftir.
Gildi dregin í efa
„Þetta hefur byggst á þeirri trú að
hin bandaríska leið sé algild, að allir
eigi að geta gert það sem Bandaríkja-
menn gera. Dæmi um þetta er sú trú
að það sé hægt að flytja út lýðræði,
bandarísk félagsleg gildi og annað.
Höfnun hins íslamska heims og að
einhverju leyti Japan og Kína á hinni
bandarísku leið hefur vakið upp efa-
semdir um þessa trú. Hin hefðbundnu
gildi Bandaríkjanna eru jafnvel dregin
í efa í Bandaríkjunum sjálfum af hin-
um nýju innflytjendahópum, sem
hafna þessari nítjándu aldar sýn. Við
höfum kallað þetta ógn fjölmenning-
arinnar, fólk í Bandaríkjunum hafnar
hinni hefðbundnu hugmynd um
Bandaríkin. Evrópa getur ekki haft
nein áhrif á þessa þróun þar sem flest-
ir innflytjendur til Bandaríkjanna und-
anfarin fimmtíu ár hafa ekki verið
Evrópubúar, heldur frá Asíu eða Róm-
önsku Ameríku. Sú verður einnig
raunin áfram í fyrirsjáanlegri fram-
tíð.“
Þriðja stef utanríkisstefnunnar og
það, sem hefur að sögn Cokers mest
áhrif á Atlantshafsbandaiagið, er
„frelsunarhlutverkið". Bandaríkja-
menn hafi litið á það sem hlutverk
sitt að frelsa heiminn frá öllu illu.
Hvort það séu Sovétríkin eða eitthvað
annað skipti litlu máli en óvinirnir
hafi ávallt komið frá Evrópu. „Nú
gera Bandaríkjamenn sér grein fyrir
því að umheimurinn hefur ekki þörf
fyrir neina frelsun. Það er ekki lengur
neitt „heimsveldi hins illa“ til staðar.
Það er ekki þörf fyrir þetta hlutverk
lengur, sem í raun hefur mótað stefnu
Bandaríkjanna á tuttugustu öldinni.
Þetta eru allt nítjándu aldar hugmynd-
ir og Bandaríkin hafa í eðli sínu verið
nítjándu aldar samfélag. Það er ekki
mín einkaskoðun heldur skírskotun í
Dean Acheson, sem var utanríkisráð-
herra Bandaríkjanna við upphaf kalda
stríðsins. Kreppan sem í vændum er,
er vegna þess að Bandaríkjamenn
verða að hætta að hugsa á nótum
nítjándu aldarinnar. Úr því mun draga
eftir því sem líður á áratuginn og
Bandaríkin verða að móta sig upp á
nýtt ef þau ætla að vera áfram stó'r-
veldi og sú mótun mun eiga sér stað
óháð Evrópu.
Ég tel að þarna séu sterk söguleg
öfl að verki og þetta mun hafa mjög
mikil áhrif á NATO. í fyrsta lagi verð-
ur samstarfið innan bandalagsins, ef
það á að lifa fram á næstu öld, og
það er ekki mjög líklegt, að byggjast
á hagsmunum en ekki gildum. Skil-
greiningin á hagsmunum verður
þrengri en til þessa og þeir verða
öðru fremur efnahagslegir og í minna
mæli á sviði öryggismála.
Herinn heim
í öðru lagi tel ég að Bandaríkja-
stjórn geti ekki áfram réttlætt að
vera með jafnmikið herlið í Evrópu
og til þessa. Það er einungis spurning
um örfá ár áður en bandarísku her-
mennirnir hverfa heim. Clinton-stjórn-
in hefur slegið þessari ákvörðun á
frest en vegna hins mikla kostnaðar
verður það ekki hægt mikið lengur.
Enginn virðist hafa hugmynd um
hvert er hlutverk NATO og allra síst
þeir er starfa í höfuðstöðvunum í
Brussel.
Það má þó ekki gleyma því að
Bandaríkin eiga ennþá öryggishags-
muna að gæta í Evrópu þar sem Rúss-
land er enn kjarnorkuveldi og eina
ríkið sem getur tortímt Bandaríkjun-
um á hálfri klukkustund, líkt og yfir-
maður bandaríska heraflans orðaði
það í fyrra.
Samskipti Rússlands og Bandaríkj-
anna munu þó, að ég tel, í auknum
mæli þróast út í tvíhliða samskipti,
sem_ Evrópa fær ekki að skipta sér
af. Ég held að við séum að horfa fram
á endalok allsheijar öryggissamstarfs
• Evrópu og Bandaríkjanna og að í stað
þess muni tvíhliða samskipti og samn-
ingar taka við. Hið fjölþjóðlega eðli
Atlantshafssamstarfsins er að hverfa
mjög hratt.“
Coker segir þó að ekki megi setja
samasemmerki milli NATO og hinnar
sameiginlegu herstjórnar. „Bandalag-
ið sjálft er eldra en sameiginlega her-
stjórnin þar sem fyrstu bandarísku
sveitirnar komu ekki til Evrópu fyrr
en 1951. Ég held að við eigum eftir
að sjá fram á afturhvarf til þess sem
bandalagið var við stofnun árið 1949,
það er að í samstarfínu felist eins
konar diplómatísk trygging fyrir Evr-
ópu en að stöðugt dragi úr hinni sam-
eiginlegu herstjórn. NATO yrði því
fyrst og fremst pólitískt bandalag, líkt
og ætlunin var í upphafi, en ekki hern-
aðarlegt. Það var einungis vegna
Kóreustríðsins og aukins ótta við Sov-
étríkin að Bandaríkin komu herafla
fyrir í Evrópu. Að mínu mati er aftur-
hvarf til 1949 ekki bara líklegt heldur
æskilegt."
Coker segir að eina ástæða þess,
að Bandaríkin eru enn með mikið
herlið í Evrópu, sé að það auðveldi
aðgerðir I Mið-Austurlöndum. Yfír-
menn í varnarmálaráðuneyti Banda-
ríkjanna hiki ekki við að segja það
hreint út. Þeir geti einungis réttlætt
þessi fjárútgjöld fyrir þinginu með
þeim rökum að herliðinu sé fyrst og
fremst ætlað að grípa til aðgerða í
Mið-Austurlöndum.
Takmörk skuldbindinga
„í Persaflóastríðinu kom greinilega
I ljós hversu vel herstöðvarnar í Evr-
ópu nýttust Bandaríkjamönnum.
Stóra vandamálið í þessu sambandi
er að innan nokkurra ára munu ríki
í Mið-Austurlöndum ráða yfir eld-
flaugum sem ná til Lundúna og París-
ar. Það er óræða stærðin í málinu.
Ég er ekki viss um að evrópskar ríkis-
stjórnir verði yfír sig hrifnar af því
að hýsa bandarískar sveitir, sem nota
á í Mið-Austurlöndum, I ljósi þeirrar
hættu sem það hefði í för með sér ef
til nýrra átaka á borð við Persaflóa-
stríðið kæmi. Vandi samstarfs, er
byggist ekki á gildum heldur hags-
munum, er að samstarfsaðilarnir
verða mun kaldrifjaðri og útspekúler-
aðri varðandi hagsmuni sína og skuld-
bindingar gagnvart öðrum.
Jafnvel á tímum kalda stríðsins
náðu þær skuldbindingar stundum
skammt, s.s. í Yom Kippur-stríðinu
en þá gátu Bandaríkjamenn nýtt Evr-
ópuherstöðvar sínar I mjög takmörk-
uðum mæli. Fyrst að sú var raunin í
kalda stríðinu tel ég að Bandaríkja-
menn geti ekki treyst á afnot af her-.,
stöðvum sínum nú.
Við skulum heldur ekki gleyma því
að eldflaugum hefur einu sinni verið
skotið á evrópsk skotmörk nú þegar.
Khaddafi Líbýuforseti skaut flaugum
á herstöð Bandaríkjamanna á Sikiley
árið 1987. Sem betur fer geiguðu
flaugarnar en þetta var í fyrsta skipti
í um 280 ár sem ráðist var á Evrópu
frá hinum íslamska heimi.
Hættulegasta svæði í heimi
Eitt helsta vandamál Evrópubúa
nú er að Evrópa er hættulegasta
landssvæði í heimi þessa stundina.
Álfan er umkringd hættusvæðum:
Norður-Afríku, Kákasussvæðinu,
Mið-Austurlöndum, fyrrum Sovétríkj-
unum og Balkanskaga. Alls staðar eru
annað hvort óvinaríki eða eldfímar
aðstæður.
Ástandið er allt annað og betra í
Asíu og Ameríku og jafnvel í Afríku
er ekki að finna hættur af þessu tagi.
Evrópa hefur aldrei verið í jafnhættu-
legri stöðu. Jafnvel á tímum kalda
stríðsins og sovésku kjamorkuógnar-
innar áttu fæstir von á að gereyðing-
arvopnum yrði beitt. Nú er hættan
jafnt raunveruleg, aðkallandi og lík-
leg. Það er vafamál hvort Vesturlönd
geti staðið saman nú þegar gildi skipta
ekki lengur miklu máli í samstarfinu.
Tíminn mun leiða það í ljós.“
Hann segir að einnig megi spyija
hvers vegna NATO ætti að endast
fram á næstu öld. Mun stærra mál
sé hvort hin vestrænu öfl séu þess
megnug að starfa saman mikið leng-
ur. „Það er stóra spurningin. Eiga
Vesturlönd sem hugtak og heild ein-
hveija framtíð fyrir sér? Framtíð
NATO er einungis hluti af því máli.“
Átök milli Evrópu og
Bandarí kj anna
Coker segir að í Bandaríkjunum séu
sérfræðingar nú farnir að ræða opin-
skátt möguleikann á því að til alvar-
legra átaka komi milli Bandaríkjanna
og Evrópu á fyrri hluta næstu aldar.
Þá séu menn ekki að velta fyrir sér
hernaðarátökum heldur viðskipta-
stríði, sem gæti orðið mjög harðvít-
ugt. Bandaríkjamenn eru farnir að
leggja áherslu á að Evrópa geti ekki
gengið út frá góðum samskiptum við
Bandaríkin sem vísum og að ef ekki
verði komið til móts við kröfur þeirra
I framtíðar viðskiptaviðræðum gæti
það reynst Evrópu mjög dýrkeypt.
Coker segist ekki telja raunhæft
að ætla að hugmyndir manna á borð
við Henry Kissinger, fyrrum utanrík-
isráðherra Bandaríkjanna, um við-
skiptabandalag þjóðanna við Atlants-
hafíð — eins konar TAFTA (Trans-
Atlantic Free Trade Area) — verði að
veruleika, ekki síst þar sem að þær
séu á skjön við meginstrauma Evrópu-
samstarfsins. „Evrópusamstarfið er I
hættu. Jacques Delors lýsti því yfir
er hann lét af störfum sem forseti
framkvæmdastjórnarinnar að Evrópa
þyrfti á nýrri hugmynd að halda til
að fylkja sér um. Besta hugmyndin
væri líklega að efna til viðskiptastríðs
við Bandaríkin, þar væri kominn óvin-
ur, sem hægt væri að sameinast gegn.
Kissinger hefur verið mjög sam-
kvæmur sjálfum sér I þessum efnum.
Hann hefur gagnrýnt Evrópusamr-
unann allt frá upphafí árið 1957 þar
sem hann telur hann vera í andstöðu
við Atlantshafssamstarfíð. Það er
ástæða þess að hann hefur ávallt ver-
ið uppáhaldsutanríkisráðherra Banda-
ríkjanna í Bretlandi. Hann er efa-
semdamaður í Evrópumálum. Hann
sagði raunar einnig í ræðu sinni á
ráðstefnunni í London [þar sem hug-
myndin um TAFTA var sett fram]
að Evrópa samkvæmt hugmyndum
Delors væri ekki Evrópa, sem Banda-
ríkin gætu átt neitt sérstakt samneyti
við.
Flestir bandarískir áhrifamenn hafa
verið ósammála Kissinger í þessum
efnum og ýtt mjög undir samruna
Evrópu. Eg tel það fávisku. Þeir gera
sér ekki grein fyrir að andstaða við
Bandaríkin verður að vera eitt af
grundvallaratriðum Evrópuhugsjón-
arinnar. Evrópustefna Frakka hefur
ekki síst verið í algjörri andstöðu við
hagsmuni Bandaríkjanna."