Morgunblaðið - 07.05.1995, Qupperneq 8

8 B SUNNUDAGUR 7. MAÍ1995
MORGUNBLAÐIÐ
tónlistarþróun hans var þegar
hann las um tónskáldið Edgar
Varése og kenningar þess um tón-
list. Hann fór á stúfana að leita
að plötu eftir Varése og fann seint
og um síðir. Eftir það varð Varése
að einskonar leiðarstjömu Zappa
sem henti á lofti fleyga setningu
Varéses: Nútímatónskáldið neitar
að leggja upp laupana.
Frank Zappa var mikill vinnu-
þjarkur, vann yfirleitt að tónlist
sextán til átján tíma á sólarhring,
þar til síðustu árin að hann neydd-
ist til að draga verulega úr vinnu
sárþjáður af krabba. Hann var alla
tíð ósáttur við þau fyrirtæki sem
gáfu út plötur hans fyrstu árin,
en á endanum komst hann yfir
allar frumupptökur sínar. Síðustu
árunum eyddi hann svo að nokkru
í að vinna þær upp fyrir útgáfu á
geisladiskum. Sú útgáfa hófst fyr-
ir skemmstu, og fyrstu 47 titlamir
komu út, sem gefur gott færi á
að endurmeta Frank Zappa og
velta fyrir sér hlut hans í rokksög-
unni.
Ljóta fólkið
Þegar Zappa og félagar hans í
Mothers of Invention fluttust til
San Francisco var hippatíminn í
hámarki og borgin full af blómum
skrýddum hippum, eða „fallega
fólkinu“ eins og þeir kölluðu sig
gjarnan sjálfir. Andrúmsloftið var
fullt upp með ást og bjartsýni á
betri heim og allan vanda mátti
Frank Zappa var einn sér-
kennilegasti rokktónlistar-
maður Bandaríkjanna og
um leið einn sá fjölhæfasti
og afkastamesti. Hann sagði í við-
tali við Playboy að hann hefði aldr-
ei ætlað að verða rokktónlistar-
maður; hann hefði byijað að semja
sígilda tónlist, en einhvem veginn
fór svo að hann stofnaði rokksveit-
ina alræmdu Mothers of Invention,
og ruddi nýrri tónlistarstefnu braut
þar sem öllu ægði saman; rokki,
mínimalisma, fijálsum jass,
rytmablús, nútímaklassík og raf-
eindahljóðum. Alls sendi hann frá
sér 61 breiðskífu, kvikmyndir og
ýmis tilraunaverk, tók þátt í
þjóðfélagsumræðu í Bandaríkjun-
um, bauð sig fram til forseta og
barðist af hörku gegn ritskoðun
og þeim sem vilja segja listamönn-
um hvað þeir eiga að skapa. Fyrir
vikið varð Frank Zappa eins konar
samnefnari uppreisnartónlistar í
Bandaríkjunum og sérkennilegt
skegg hans var einskonar vöru-
merki „frík“-tónlistarinnar. Eftir
lát hans 1993 hefur honum verið
sýndur margvíslegur sómi, ekki
síst að tékkneskir vísindamenn
um þessar mundir, en fyrir skemmstu
hófst skipuleg endurútgáfa á tón-
list hans; útgáfa sem hann hafði
-----------------------------y----
unnið að síðustu æviárin. Ami
Matthíasson fjallar hér um tón-
list Zappas og helstu plötur og
ræddi við Sverri Tynes, formann
Zappavinafélagsins.
nefndu mikinn loftstein Zappa-
frank honum til heiðurs.
Engin tónlist í fjölskyldunni
Frank Zappa var sonur sikil-
eysks vísindamanns sem starfaði
fyrir herinn, en Zappa lýsti því
meðal annars eitt sinn hvernig all-
ir í fjölskyldunni áttu sínar gas-
grímur, því í næsta húsi voru mikl-
ar birgðir af sinnepsgasi. Að sögn
Zappa hafði enginn í fjölskyldunni
áhuga á tónlist nema hann, en
hann kenndi sér sjálfur á hljóðfæri
á ungum aldri og var snemma far-
inn að spila í hljómsveitum í
heimabæ sínum, þá helst rytmabl-
ús og dúvopp. Vendipunkturinn í
Frank Zappa er minnst víða um heim
leysa með maríjúanarettu eða
hasspípu. Zappa var þegar á skjön
við þessa hreyfingu, því honum
þótti hipparnir sem kalkaðar grafir
og hippisminn tilbúin tískuhreyf-
ing. Hann safnaði um sig hóp fólks
sem kallaði sig „ljóta fólkið“, til
mótvægis við hippana, og gerði að
skilyrði að enginn í hljómsveitinni
neytti vímuefna. Fyrsta platan,
Freak Out, fyrsta tvöfalda plata
rokksins, kom svo út 1967 og þyk-
ir tímamótaverk; hápunktur í sýru-
tónlist þess tíma um leið og hún
dró sýrutónlist, sveitarokk og dú-
vopp sundur og saman í háði. Á
seinni plötuhliðinni smalaði Zappa
saman hóp furðufugla af Sunset
Boulevard, hveijum með sitt slag-
verkshljóðfæri, og svo gerði hver
það sem honum sýndist. Önnur
platan, Absolutely Free, var ekki
síður einkennileg, en nú brast á
með jassfrösum og óperusöng.
Þriðja platan var svo We’re Only
in It for the Money, eins konar
súrrealískur uppskurður á rokk-
heiminum, þar sem hver hljóm-
sveitin af annarri fær fyrir ferðina,
ekki síst hippasveitir og sýrurokk-
arar, og meðal annars er umslag
plötunnar háðsádeila á Sgt. Pepper
Bítlanna, þar sem Zappa og félag-
ar stilla sér upp með ýmsum mynd-
um af bófum og illþýði í bland við
frægt fólk og dýrlinga, og vaða
rotnandi grænmeti og ávexti.
Á Freak Out hóf Zappa að ham-
ast að yfirvöldum og hélt því meira
og minna upp frá því. Frá upphafi
var textagerð hans einnig mörkuð
sérkennilegri blautlegri kímni, sem
fór fyrir bijóstið á mörgum sem
annars kunnu vel að meta pólitískt
inntak og með árunum varð sú
gagnrýni háværari, ekki síst eftir
að málfarssiðvæðing komst í al-
gleymi vestan hafs, en segja má
að hann hafi gert smekkleysi í
tónlist og textum að listgrein.
Öllu ægði saman
Framan af ægði öllu saman á
plötum og tónleikum Zappa, en
með tímanum má segja að tónlist-
in hafi greinst og á endanum gaf
hann ýmist út rokk- eða poppplöt-
ur eða þá plötur einungis með
þyngri tónlist. Þannig var fyrsta
sólóskífa hans, Lumpy Gravy, sér-
kennilegt hljómsveitarverk fyrir
fimmtíu manna hljómsveit, en þar
á mátti heyra ýmis stef og hug-
myndir sem áttu eftir að ganga
aftur í öðrum verkum, þar á meðal
hreinum rokk- eða poppplötum.
Afköst Zappa voru líka gríðarleg,
til að mynda gaf hann út fjórar
breiðskífur 1970 og þijár 1972,
og fýrir vikið virðast sumar plöt-
umar þunnar við fyrstu hlustun,
virðast helst gefnar út til að gleðja
áheyrendur sem kjósa helst lög um
brennivín og kynlíf. Samtímis því
sem hann komst á flug í rokkinu
á áttunda áratugnum og fram á
þann níunda, samdi hann þó mörg
af sínum merkustu verkum eftir
því sem hann sneri sér æ meira
að sígildri tónlist og þannig er loka-
platan, Guli hákarlinn, sem er
ýmis hljómsveitarverk í flutningi
Nútímahljómsveitar Frankfurt,
fjölþætt meistaraverk. Zappa lýsti
og ánægju sinni með verkið, en
sagði einnig að spilamennskan
væri ekki 100%, enda var það mál
tónlistarmanna sem hann vann
með að annarri eins fullkomnunar-
áráttu hefðu þeir ekki kynnst og
mörg tónverka hans verða trauðla
spiluð af mönnum.