Morgunblaðið - 02.07.1995, Side 22

22 SUNNUDAGUR 2. JÚLÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 2. JÚLÍ 1995 23
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Snemma í júní fóru fram kosn-
ingar til fylkisþings í Ont-
ariofylki í Kanada. Þær vöktu
sérstaka athygli vegna þess, að
íhaldsflokkurinn í fylkinu gekk
til kosninga undir forystu nýs
leiðtoga, sem boðaði mikla skatta-
lækkun og samdrátt í opinberum
útgjöldum. Með þessi baráttumál
vann flokkurinn stórsigur í fylkis-
kosningunum.
Á sl. hausti unnu repúblikanar
mikinn sigur í þingkosningum í
Bandaríkjunum er þeir fengu
meirihluta í báðum deildum
Bandaríkjaþings. Eitt helzta bar-
áttumál þeirra var mikil skatta-
lækkun og hallalaus fjárlög
bandaríska ríkisins. Samhliða
hefur verið áð byggjast upp 'víð-
tæk grasrótarhreyfing í Banda-
ríkjunum, sem krefst nánast bylt-
ingar í skattamálum, þ.e. rót-
tækra breytinga á skattakerfinu
og mikillar skattalækkunar sam-
fara niðurskurði opinberra út-
gjalda.
Þingmenn hafa lagt fram ýms-
ar tillögur um breytingar á banda-
ríska skattakerfinu, sem m.a.
byggjast á því að útrýma nær
öllum frádráttarliðum, sem eru
ótalmargir og taka upp einn ein-
faldan flatan 20% skatt. Því er
nú spáð, að þessi skattabylting
geti jafnvel orðið að veruleika í
Bandaríkjunum á næstu tveimur
árum.
Nú stendur yfir leiðtogakjör í
brezka íhaldsflokknum. John
Redwood, sem hefur boðið sig
fram gegn forsætisráðherranum
hefur gert það að helzta stefnu-
máli sínu að lækka skattabyrði
brezkra skattgreiðenda nú þegar
um 5 milijarða sterlingspunda.
Þau þrjú dæmi, sem hér hafa
verið nefnd eru augljós vísbending
um, að almenningur í Bandaríkj-
unum, Bretlandi og Kanada unir
ekki lengur mikilli skattabyrði.
Árvakur hf., Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þótt því sé haldið fram, að skatt-
arnir gangi til þess að greiða
nauðsynlega þjónustu nútíma-
þjóðfélags blasir við gríðaríeg
sóun almannafjár, hvert sem litið
er. Stjórnmálamennirnir nota
peningana m.a. til þess að kaupa
sér vinsældir og fylgi auk þess
sem lítið aðhald er í hinu opinbera
kerfi og gildir þá einu til hvaða
ríkis er horft.
Þessi þróun er umhugsunarefni
fyrir okkur íslendinga. Á undan-
förnum kreppuárum hefur skatta-
byrðin aukizt mikið. Að vísu hafa
stjórnmálamennirnir haldið því
fram, að nettó-skattabyrðin hafi
ekki aukizt heldur hafi orðið til-
færsla innan skattakerfisins,
skattar hækkað á einstaklingum
en lækkað á fyrirtækjum. Ekki
fer á milli mála, að þeir einstak-
lingar, sem á annað borð greiða
skatta finna það glöggt að skattar
hafa hækkað umtalsvert.
Með batnandi þjóðarhag má
búast við, að krafan um lækkun
skatta hér eins og annars staðar
verði hávær. Jafnframt má búast
við, að krafan um mun víðtækari
niðurskurð opinberra útgjalda, en
orðið hefur, verði einnig hávær-
ari. Hér eins og annars staðar
blasir sóun í opinbera kerfinu við.
Hér eins og annars staðar eru
stjórnmálamenn að kaupa sér vin-
sældir og atkvæði með peningum
skattgreiðenda og hafa lengi gert.
Starfsmenn fyrirtækja vilja
ekki vinna yfirvinnu umfram
ákveðið mark vegna þess, að
meirihluti viðbótartekna fer í
skatta. Þessi skattaáþján er byij-
uð að takmarka mjög umsvif fyr-
irtækja m.a. í sjávarútvegi. Fisk-
vinnslufyrirtæki, sem leita t.d.
eftir því við starfsmenn sína að
þeir vinni eftirvinnu á laugardög-
um til að bjarga verðmætum
mæta áhugaleysi vegna skatt-
anna.
Það er ekki ólíklegt að sú
skattalækkunarbylgja, sem nú
gengur yfír Bandaríkin, Kanada
og Bretland nái hingað vegna
þess hve skattar eru háir hér.
ATVINNU-
LEYSIS-
SKAPANDI
VERKEFNI
Aundanförnum kreppuárum
hefur atvinnuleysi aukizt
mjög. Ríki og sveitarfélög hafa
sett upp svonefnd atvinnuskap-
andi verkefni, sem m.a. eiga um-
talsverðan þátt í því, að halla-
rekstur sveitarfélaganna hefur
verið gífurlegur á síðustu árum,
sem aftur á þátt í að hækka
vexti. Kostnaður við þessi at-
vinnuskapandi verkefni er að
sjálfsögðu greiddur með almanna-
fé. Peningarnir koma hvergi ann-
ars staðar frá en úr vösum skatt-
greiðenda.
Hvað felst í millifærslu af þessu
tagi? Að leggja með einum eða
öðrum hætti álögur á einstaklinga
og fyrirtæki til að afla fjár til að
„skapa atvinnu"? Þetta er auðvit-
að gamaldags millifærslukerfi,
þar sem stjórnmálamennirnir
sækja peninga til skattgreiðenda
til útgjalda, sem þeir telja sjálfum
sér og öðrum trú um að leysi ein-
hvern vanda. En þessi millifærsla
hefur engan vanda leyst. Atvinnu-
leysið hefur ekki minnkað að
nokkru ráði þrátt fyrir hin „at-
vinnuskapandi verkefni" á vegum
opinberra aðila. Og hvers vegna
ekki?
Vegna þess að sömu peningarn-
ir hefðu nýtzt betur með öðrum
hætti til að auka umsvif og at-
vinnu. Einstaklingar hefðu notað
peningana, sem teknir hafa verið
af þeim í skatta, annað hvort í
neyzlu, sem hefði skapað aukin
umsvif í verzlun og þjónustu, eða
í sparnað, sem hefði orðið að
lánsfé á lægri vöxtum til atvinnu-
fyrirtækja, sem hefðu notað pen-
ingana í framkvæmdir. Fyrirtæk-
in hefðu notað þessa sömu pen-
inga með sama hætti í aukin
umsvif eða fjárfestingar.
Munurinn er sá, að peningarnir
hefðu nýtzt betur til þessara þarfa
í höndum einstaklinganna og fyr-
irtækjanna heldur en með milli-
færslu opinberra aðila. Þess
vegna hníga mörg rök að því að
hin „atvinnuskapandi" verkefni
séu í raun „atvinnuleysisskap-
andi“ verkefni.
VIÐTÆK KRAFA UM
SKATTALÆKKUN
ÞEGAR HELVÍTI ER
að baki komu þau
skáldin að fjalli
hreinsunareldsins
(Purgatorio). Á því
eru sjö mismunandi
hjallar sem samsvara
hinum sjö höfuðsyndum og efst er
Eden. Dante og Virgill fara upp
flallið og er þeir koma upp á fjalls-
brúnina blasir Eden, hin jarðneska
paradís, við þeim. Þar skilja leiðir
því Virgill má ekki fylgja Dante
lengra. Fer Dante því einn áfram.
Hann kemur að fljóti nokkru sem
hann kemst ekki yfir. Birtist þá
kona á hinum bakka fljótsins. Er
það Matthildur, ímynd hinnar guð-
legu náðar. Fellur fljótið í tveimur
kvíslum. Önnur er óminnislænan
Leþe, en hin hugrekkiselfurin
Evnoe. Gleyma þeir sem drekka úr
Leþe öllum syndum sínum og hugsa
aðeins um hið góða, en þeir sem
drekka úr Evnoe fyllast hugdirfzku
til allra góðra hluta. Allt í einu
kemur Dante auga í Beatrísu,
æskuást sína, og þarmeð byija
Paradísarljóðin (Paradiso). Flytur
Matthildur hann yfír ána og þau
Beatrísa fara saman í gegnum hin
níu himinhvel sem umlykja jörðina.
En á níunda hveli birtist „hin
mjallahvíta himinrós", sem er sam-
félag englanna og hinna Guðs út-
völdu. Herskarar himnanna stíga
þar dans í kringum
náðarsól Drottins sem
er þrefaldur geisla-
baugur. Telur skáldið
geislabauginn heilaga
þrenningu. Og þegar
hann virðir dásemd
hennar fyrir sér er engu líkara en
sú reynsla sem hann hefur hlotið á
langri torsóttri leið staðfesti þá ósk-
hyggju æsku hans að guðleg ást
sem verður einskonar hugsjón
Dantes í kvæðinu sé alfa og omega
þess eilífa lífs sem hann þráir öðru
fremur.
Það er augljóst að mikið er af
táknum og táknfræði í Hinum guð-
dómlega gleðileik. Það er mikið lagt
uppúr tölum, til að mynda er talan
þrír mikilvæg; þrír kaflar, þijár
braglínur, þijú erindi; þríeinn guð
og fleiri töiur koma þar við sögu.
Miðaldahöfundar lögðu nokkuð
mikið uppúr slíkum tölutáknum en
sjálfur sagði Dante í II Convivio að
lesa ætti texta bókstaflega, sem
táknsögu, sem siðfræðirit, og sem
skýringu á hinni dulrænu sjón til
sköpunarverks guðs sem heildar;
hvemig allt fléttast saman í eina
heild en vegna syndar mannsins
hefði þessi sjón verið skert. Og það
liggur ekki fyrir manninum að kom-
ast að hinum eilífa eða endanlega
sannleika. Skáldið leggur ekki ein-
ungis upp í þessa ferð til að kynn-
ast lífi og dauða heldur einnig -
og þá ekki sízt - til að kynnast
sjálfum sér og þeirri veröld sem
hann lifir og hrærist í. Á ferðalag-
inu kannar hann aðrar veraldir til
þess að geta dregið ályktanir af
þeim í sínu eigin umhverfi. Þegar
á líður ferðina hefur hann lært ótal
hluti sem hann kunni ekki skil á
áður. Ferðalagið varpar ekki sízt
ljósi á syndina (helvíti), iðmnina
(hreinsunareldur) og frelsun
(himnaríki eða paradís). Þannig
hefur hinn Guðdómlegi gleðileikur
einnig átt að vera tæki til þess að
kenna lesendum hvemig menn eiga
að lifa eða öllu heldur: hvernig þeir
eiga ekki að lifa. Siðfræðin er þann-
ig mikilvægur þáttur verksins. En
fyrst og síðast á ljóðaflokkurinn að
vera einskonar táknsaga um af-
stöðu mannsins til guðs og hvemig
hann á að hegða sér í iífí sínu til
að ná þeim markmiðum sem mann-
inum eru sæmandi og leiða til frið-
ar og velsældar.
Það hefur ávallt verið öllum
mönnum erfitt hlutverk, ekki sízt
skáldum og listamönnum, að fuil-
nægja siðferðiskröfum kirkjunnar
og ekki hafa allir átt auðvelt með
að skilgreina synd, en Dante hlítir
að sjálfsögðu siðalögmálum
kaþólskrar miðaldakirkju.
M
(meira næsta sunnudag)
HELGI
spjcdl
Davíð Ólafs-
DAVÍÐS ÓLAFS-
sonar verður fyrst
og síðast minnzt
SOIl vegna afskipta
hans af sjávarút-
vegsmálum. Á þeim vettvangi skilaði hann
miklu og farsælu starfi og verður til þess
vitnað þegar hans verður getið. Hann átti
einatt mikið og heilladijúgt samstarf við
Morgunblaðið vegna þessara starfa sinna
á vettvangi sjávarútvegsins en það var
ekki síður hollt að leita tíl hans, svo ráða-
góður sem hann var í harðri baráttu kalda
stríðsins gegn alþjóðakommúnisma, enda
hafði hann margt til málanna að leggja
og var í framvarðasveit þeirra sem mörk-
uðu þá stefnu sem heilladrýgst hefur orð-
ið; að leita samstarfs við lýðræðisþjóðir
Vesturlanda og þá ekki sízt með aðild að
Atlantshafsbandalaginu og varnar- og ör-
yggisstefnu hér á landi. Hann var náinn
samstarfsmaður Bjarna Benediktssonar og
skrifaði um hafréttarráðstefnuna 1960 í
bókinni um Bjama. Og það var áreiðan-
lega engin tilviljun að hann var kallaður
til stjórnarstarfa í Almenna bókafélaginu
þegar borgaraleg öfl í þjóðfélaginu tóku
höndum saman um stofnun þessa mikil-
væga bókafélags sem var einskonar andóf
á erfíðum tímum gegn öflugu starfi vinstri
manna á þeim vettvangi. Davíð hafði mik-
inn áhuga á bókum og bókaútgáfu og
fylgdist vel með í þeim efnum. Þótt starfs-
svið hans væri sjórinn og athafnalíf tengt
honum hvarflaði hugur Davíðs einatt að
fagurbókmenntum og á þeim hafði hann
meiri áhuga en almennt var vitað. Hann
fylgdist rækilega með skáldskap og las
þá ekki sízt þær ljóðabækur sem Almenna
bókafélagið gaf út og gladdist af heilum
hug yfir þeirri ljóðlist, ekki sízt ungra
skálda, sem féll honum í geð og opnaði
honum nýja sýn á líf mannsins og um-
hverfi. Allt var þetta tengt áhuga hans á
landinu sjálfu enda var hann mikill nátt-
úruunnandi og var bundinn umhverfi sínu
og landi sterkum og óijúfandi böndum.
Það var ekki heldur nein tilviljun að hann
varð forseti Ferðafélags íslands 1977, svo
ríka þörf sem hann hafði fyrir að kanna
ókunnar slóðir og upplifa ný ævintýri og
óvænta gleði á ótal ferðum sínum um
byggðar sveitir og öræfaauðnir.
Davíð Ólafsson átti ekki sízt náið sam-
starf við Ólaf Thors vegna þekkingar sinn-
ar og starfa að sjávarútvegsmálum og var
náinn ráðgjafi hans í þeim efnum. Hann
var í fylgdarliði Ólafs Thors til Lundúna
á sínum tíma ásamt Hans G. Andersen
en þeir voru honum þá til ráðuneytis í við-
ræðum við brezku stjómina um landhelgis-
mál í Lundúnum eins og tíundað er í Ólafs
sögu, en sjálfur skrifaði Davíð einnig
ýmislegt um útfærslu fiskveiðilögsögunnar
og var það allt gert af mikilli þekkingu
og einstakri nákvæmni. Ólafur hafði ekki
sízt góðan stuðning af samstarfínu við
Davíð Ólafsson og mat mikils ráð hans
og afstöðu. Sjálfur skrifaði Davíð Ólafs-
son, þá seðlabankastjóri, merkan kafla í
Bókina um Pétur Ottesen sem Skuggsjá
gaf út 1969. Þar lýsir hann forystu Péturs
í útfærslu lögsögunnar á árunum fyrir
1950 og minnist þess sérstaklega hve
Pétur hafí fagnað því „þegar allar drag-
nótaveiðar voru raunverulega bannaðar
með útfærsiu fiskveiðilandhelginnar árið
1952, þegar öllum flóum og fjörðum var
lokað fyrir botnvörpu- og dragnótaveið-
um“.
Það var engin tilviljun að Davíð Ólafs-
son skrifaði um Pétur Ottesen, áhugamál
þeirra í þessum efnum fóru saman og
enginn fagnaði því meir en Davíð hvernig
íslendingum tókst að friða fiskveiðilögsögu
sína og endurheimta úr höndum útlend-
inga. En hann var varkár maður og kurt-
eis og lagði ævinlega áherzlu á samninga-
leiðina; taldi hana heilladrýgsta og örugg-
asta til frambúðar. Á þeim árum var margs
að gæta og þá ekki sízt nauðsynlegt að
ná settu marki í landhelgismálum án þess
að taka áhættu af því að veikja vamir
landsins með óþarfa átökum við banda-
lagsþjóðirnar í NATO. Varkárni í þeim
efnum var stundum misskilin eins og oft
vill verða í hita leiksins, en hún, ásamt
innra styrk og ákveðni skilaði okkur þó
þangað sem til stóð. Hörð afstaða Péturs
Ottesens ogvarkár stefnufesta manna eins
og Davíðs Ólafssonar átti ekki minnstan
þátt í þeim mikla árangri sem við íslend-
ingar höfum náð í hafréttarmálum.
Davíð Ólafsson var farsæll gæfumaður
í margþættum störfum sínum. Það hefur
verið Morgunblaðinu styrkur að hafa átt
slíka hauka í horni eins og Davíð þegar á
móti hefur blásið og nauðsynlegt að halda
sjó í ölduróti mikilla átaka.
Traust á
stjórnmála-
mönnum
MIKIÐ HEFUR
verið rætt um það
á Vesturlöndum
síðastliðin ár að
traust á stjórn-
málamönnum fari
þverrandi. í sumum ríkjum, til dæmis I
Japan og á Ítalíu, hefur flokkakerfið verið
rúið trausti vegna spillingar og óstjórnar
og nánast hrunið til grunna. í nágranna-
löndum íslands hefur stöðugleiki í stjórn-
málum verið meiri, en þau hafa þó ekki
farið varhluta af umræðum um trúnaðar-
brest milli kjósenda og stjórnmálamanna.
Þessu umræðuefni eru meðal annars gerð
athyglisverð skil í nýjasta sérhefti tímarits-
ins Nordisk Kontakt, sem gefíð er út af
Norðurlandaráði. Þar eru ýmsir sérfræð-
ingar, einkum stjórnmálafræðingar,
fengnir til að rita um traust á stjórnmála-
mönnum og flokkakerfinu.
Á heildina litið má segja að flestir fræði-
mennimir komist að þeirri niðurstöðu að
á Norðurlöndum sé langt í frá að lýðræðið
sé í hættu vegna trúnaðarbrests stjórn-
málamanna og kjósenda. Kosningaþátt-
taka er þannig tiltölulega mikil í öllum
ríkjunum. Jafnframt hafa flokkakerfín
reynzt lífseig, þótt hinir hefðbundnu
stjórnmálaflokkar hafi hlotið mikla gagn-
rýni. Gott dæmi um slíkt er auðvitað niður-
staða síðustu alþingiskosninga á íslandi,
þar sem gamla fjórflokkakerfið styrkti
stöðu sína, en framboð Þjóðvaka og
Kvennalistans, sem harðast hafa gagnrýnt
kerfið, biðu ósigur.
Engu að síður eru vandamál, sem þarf
að bregðast við. Samband stjórnmála-
manna og kjósenda hefur breytzt, þótt
ekki væri nema vegna samfélagslegrar
þróunar. Þannig greinir Mikael Gilljam,
dósent í stjómmálafræði við Gautaborgar-
háskóla, þijár breytingar sem valdi minnk-
andi trausti kjósenda á valdhöfunum. í
fyrsta lagi séu kjósendurnir betur mennt-
aðir og sjálfstæðari en áður, eigi því minna
undir valdhöfum og séu gagnrýnni á þá.
í öðm lagi sé um fleiri flokka og stjórn-
málahreyfingar að velja en áður og stefnu-
skrár flokkanna séu að sumu leyti líkari
en þær vora. í þriðja lagi hafi framboð
upplýsinga og pólitísks áróðurs aukizt svo
gífurlega, að markaður stjórnmálanna sé
ofmettaður.
Fyrir-
greiðsla og
veikir flokk-
ar
DR. ÓLAFUR Þ.
Harðarson, dósent
í stjórnmálafræði,
tekur í sama streng
í athyglisverðri
grein, þar sem hann
beinir sjónum að
tengslum kjósenda
og þingmanna á íslandi. Hann segir ekki
ástæðu til að ætla að vegið sé að lýðræð-
inu, þótt almenningur tali um stjórnmála-
menn af minni virðingu en áður. „í því
kann einungis að felast að kjósendur geri
meiri kröfur til stjórnmálamanna en áður
og séu gagnrýnni, og hvort tveggja kann
að vera afleiðing betri menntunar, veikari
flokkshollustu og að stéttarstaða hefur
minni áhrif á afstöðu kjósenda í kosningum
nú en áður, og að þýðing málefna hefur
aukizt að sama skapi,“ skrifar Ólafur.
Hann gerir að umtalsefni orsakir þess,
að almenningur kunni að hafa minna
traust á kjömum fulltrúum sínum en áð-
ur. Ólafur nefnir þar fyrst fyrirgreiðslu-
stjómmálin svokölluðu, þótt dregið hafi
úr pólitískri fyrirgreiðslu á síðustu árum.
REYKJAVIKURBREF
Laugardagur 1. júlí
ORÆF A J OKULL
Morgunblaðið/Snorri Snorrason
„Það er ástæða til að ætla að í upplýstu
nútímasamfélagi séu gerðar vaxandi kröf-
ur til þess að stjórnmálamenn setji almenn-
ar reglur, sem gildi fyrir alla, og séu ekki
fulltrúar sérhagsmuna, sem hugsa fyrst
og fremst um að þjónusta skjólstæðinga
sína á kostnað skattgreiðendanna,“ skrifar
Ólafur. „Það er kannski engin tilviljun að
bandarískir stjórnmálamenn njóta ekki
sérstaklega mikillar virðingar; í Bandaríkj-
unum hefur „kjötkatlapólitík" (pork-barrel
politics) lengi verið dæmigerð og þingmenn
eru að miklu leyti hagsmunagæzlumenn
kjördæma sinna og sérhagsmunahópa,
sem greiða gjarnan í kosningasjóði. í Hol-
landi er fjarlægð stjórnmálamanna frá al-
menningi hins vegar nokkuð mikil, en þeir
njóta mikillar virðingar. Þeir era heldur
ekki fulltrúar einstakra kjördæma og kjós-
endur búast ekki við að þeir láti stjórnast
af sérhagsmunum."
Ólafur gerir í framhaldi af þessu kosn-
ingakerfið á íslandi að umræðuefni og
tekur dæmi um að helmingur atkvæða
Framsóknarflokksins í síðustu kosningum
hafi komið frá Reykjavík og Reykjanesi,
en aðeins fjórir þingmenn af fímmtán:
„Kjósendur á höfuðborgarsvæðinu kjósa
þannig í rauninni landsbyggðarþingmenn,
sem oft hafa skoðanir, sem era veralega
frábragðnar afstöðu þéttbýlisþingmanna
og tengjast fremur hefðbundinni fyrir-
greiðslupólitík. Mismunun af þessu tagi
er ekki til þess fallin að auka traust al-
mennings á lýðræðinu og stjómmálamönn-
um, sem lengi hafa lofað breytingum á
kosningakerfinu án þess að nokkuð hafi
orðið úr efndunum."
Ólafur telur íslenzku stjórnmálaflokk-
ana veika, meðal annars vegna hinna opnu
prófkjara að amerískri fyrirmynd, sem
tíðkist ekki í öðrum þingræðisríkjum.
„Flokkamir verða ekki heilsteyptar eining-
ar með heilsteypta stefnu, heldur bandalag
sigurvegara í prófkjörum, sem oft hafa
eigin stefnuskrá og hafa tilhneigingu til
að sýna „sjálfstæði" sitt gagnvart flokkn-
um. Þetta leiðir til þess að stefnuskrár
flokkanna verða útþynntar og kjósendur
geta með nokkrum rétti sagt að það sé
„sami rassinn undir þeim öllum“. Það má
ekki gleyma því að heilsteyptir flokkar
með skýra stefnu era kjölfesta fulltrúalýð-
ræðisins; án slíkra flokka er afar ólíklegt
að kjósendur eigi eitthvert val um málefni
í kosningum.
Hér era stjórnmálamenn kannski í
ákveðinni klípu. Óskýr stefna, lýðskram
og ýmiss konar baktjaldamakk með sér-
hagsmunahópum kann að duga prýðilega
á atkvæðaveiðum. Til lengri tíma litið eru
slíkir þættir hins vegar ekki til þess falln-
ir að auka traust á stjórnmálamönnum eða
virðingu þeirra meðal almennings."
Nauðsynleg
tortryggni
ÞEGAR RÆTT ER
um traust á stjórn-
málamönnum,
verða ýmsar þver-
sagnir fyrir mönn-
um. Þannig mætti í rauninni segja að það
sé nauðsynlegt að vantreysta stjórnmála-
mönnum til að geta treyst þeim. Matti
Wiberg, stjórnmálafræðiprófessor við há-
skólann í Tampere (Tammerfors) í Finn-
Iandi, bendir í grein sinni í Nordisk Kon-
takt á hið fornkveðna, að vald spilli mönn-
um ævinlega, og engum eigi að treysta í
blindni. „Eigin öryggis vegna ættu borgar-
amir ekki að treysta um of á stofnanir
og einstaklingana innan þeirra. Þessi hugs-
un hefur fengið góða fótfestu í stjórnar-
skrám vestrænna ríkja. Sérhver þáttur
valdsins á að vera undir eftirliti annars.
Hver valdastofnun þarf aðra sem mót-
vægi. Valdið þarf á takmörkunum að halda
og engum ber að fá allt vald. Stjómar-
skrárákvæði Vesturlanda byggja þannig á
stofnanabundinni tortryggni... Þannig er
traust annars vegar nauðsynlegt, en hins
vegar getur of mikið traust [á valdhöfun-
um] verið af hinu slæma.“
ÖNNUR ÞVER-
sögn í þessum um-
ræðum er sú, að ef
til vill er sú litla
trú, sem almenn-
jngur virðist stund-
um hafa á stjóm-
málamönnum, ein-
mitt tilkomin vegna vonbrigða með að
þeir hafi ekki staðið undir væntingum, sem
ef til vill vora alltof miklar í upphafi. Með
öðram orðum gerir almenningur kannski
of miklar kröfur til stjórnmálamanna, sem
Markaðs-
væðing og
alþjóðavæð-
ing
þeim er einfaldlega ómögulegt að standa
undir. Tvenns konar þróun í vestrænum
samfélögum kemur hér einkum til; mark-
aðsvæðing og alþjóðavæðing. Annars veg-
ar hafa æ fleiri ákvarðanir flutzt úr hönd-
um stjórnmálamannanna til fyrirtækja og
neytenda á markaðnum, til dæmis með
einkavæðingu ríkisfyrirtækja og auknu
fijálsræði á fjármagns- og gjaldeyrismark-
aði. Flestir eru sammála um að þessi þró-
un hafi orðið til góðs. Engu að síður koma
stundum upp kröfur um að stjómmála-
menn leysi úr vanda, sem er í raun ekki
á valdsviði þeirra, og grípi inn í eðlilega
þróun markaðarins. Hins vegar era þjóðfé-
lög Vesturlanda orðin svo samþætt og
hvert öðra háð og markaður fyrir vörar,
fjármagn, þjónustu og fólk orðinn svo
opinn að stjómvöld í sérhveiju ríki hafa
ekki lengur ein stjóm á því sem gerist
innan landamæra þess. Væntingar og kröf-
ur almennings beinast hins vegar oftar en
ekki að stjórnvöldum í eigin höfuðborg.
Hins vegar era margvísleg málefni, sem
stjórnmálamönnum ber að fjalla um og
bera ábyrgð á. Ein forsenda þess, að þeir
geti notið trausts almennings, er að skýrar
reglur 'og viðmið séu til að fara eftir í
stjómmálum og stjórnsýslu. Vandi íslenzka
stjómkerfisins er ekki sízt sá að víða skort-
ir reglur um það, til hvers er ætlazt af
stjómmálamönnum. Ný stjómsýslulög
hafa að sumu leyti bætt úr þessum vanda;
það er til dæmis ekki talið við hæfi að
stjómmálamaður fjalli um mál, sem er
honum skylt, eða standi að ráðningu vinar
eða ættingja í opinbera stöðu. Hins vegar
vantar enn skýrar reglur um margt ann-
að, til dæmis pólitíska ábyrgð á meðferð
opinbers fjár, eins og mál Hagvirkis-Kletts
og Hafnarfjarðarbæjar hefur sýnt og
Morgunblaðið hefur fjallað um í forystu-
greinum.
Forsenda þess að traust viðhaldist milli
almennings og stjómmálamanna er að
báðir hafi skýrar hugmyndir um það til
hvers er ætlazt af stjórnmálamönnum. Til
þess þarf annars vegar afdráttarlausari
reglur, í anda „stofnanabundinnar tor-
tryggni" og hins vegar viðurkenningu á
því að stjórnmálunum eru sett takmörk,
sem þrengja æ meir að valdsviði stjóm-
málamannanna.
„Forsenda þess að
traust viðhaldist
milli almennings
og sijórnmála-
manna er að báðir
hafi skýrar hug-
myndir um það til
hvers er ætlazt af
stj órnmálamönn-
um. Til þess þarf
annars vegar af-
dráttarlausari
reglur, í anda
„stofnanabund-
innar tortryggni“
og hiiis vegar við-
urkenningu á því
að stjórnmálun-
um eru sett tak-
mörk, sem
þrengja æ meir
að valdsviði
stjórnmálamann-
anna.“