Morgunblaðið - 20.09.1995, Blaðsíða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 20. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Af hverju
ofbeldissamband?
FLESTIR sem eiga að baki of-
beldissamband heid ég að óski þess
heitast að lenda aldrei í slíku aftur.
Næst ætlar karlmaðurinn að finna
skilningsríka konu og konuna
dreymir um „rnjúkan" karlmann.
En margt fer öðru vísi en ætlað er.
Fyrr en varir veldur nýja konan
karlmanninum ómældum vonbrigð-
um, en sú fyrrverandi kemst að því
að þessir „mjúku“ höfða ekkert til
hennar. Henni finnst þeir litlausir
og óspennandi og áður en hún veit
af er hún komin með gömlu kunn-
uglegu týpuna upp á arminn og
sagan endurtekur sig.
Um slík sambönd hefur margt
verið skrifað, frægust er líklega
metsölubókin „Konur sem elska of
mikið“. Fyrir unnendur svart/hvítra
mynda af veruleikanum hljómar það
eflaust vel að í ofbeldissamböndum
séu karlmennirnir vondir en kon-
umar of góðar. Þegar við hins veg-
ar skoðum myndina í lit kemur í
ljós að veruleikinn er töluvert flókn-
ari.
Hvers vegna laðast sumar konur
að karlmönnum sem misbjóða þeim
á alla lund, þrátt fyrir einlæga þrá
eftir hinu gagnstæða, og hvers
vegna eru sumir karlmenn fastir í
mynstri kúgunar og ofbeldis, þrátt
fyrir að þeir líði fyrir eigin eyðilegg-
ingu? Ég þarf vart að taka fram að
í svo stuttri grein er einungis hægt
að bregða upp nokkrum litbrigðum
af ofbeldissamböndum. Fjölbreyti-
legt litróf þeirra myndi fylla Morg-
unblaðið í margar vikur.
Goðsögn um
sterka karlmenn
Ofbeldissamband byggist á trú
beggja á að karlmaðurinn sé kon-
unni fremri og mikilvægari. Skyn-
semin kann að segja þeim að bæði
eigi jafnan rétt, en ómeðvitað finnst
báðum það óhugsandi. Ómeðvitað
ganga þau bæði út frá því að karl-
maðurinn sé sterkur og
hafinn yfir þörf fyrir
konuna og vegna þarfa
sinna sé konan veik-
geðja og honum síðri.
I samskiptum við kon-
una leitar karlmaður-
inn stöðugt staðfest-
ingar á styrk sínum
sem honum finnst vaxa
í öfugu hlutfalli við
styrk konunnar.
Með þetta í huga
mætti ætla að ef karl-
maðurinn hefði konuna
algjörlega á sínu valdi
og hún færi að öllum
óskum hans væri of-
beldi úr sögunni. Þetta
er jú réttlæting margra ofbeldis-
manna; að þeir beiji konurnar ein-
göngu vegna þess að þær séu svo
erfiðar.
En þar kemst ofbeldismaðurinn
í mótsögn við sjálfan sig. Honum
finnst skilyrðislaus þægð og undir-
gefni ekki eftirsóknarverð — til
þess að trúa á yfirburði sína þarf
hann að finna fyrir þeim. Þess
vegna sækist hann eftir að finna
fyrir mótstöðu og óhlýðni en þó
innan þeirra marka sem hann getur
sætt sig við. Hann vill að valdi
hans sé ögrað til þess að hann geti
brotið óhlýðnina á bak aftur. Tak-
mark hans er því ekki skilyrðislaus
undirgefni, heldur hæfíleg mótstaða
sem hann getur sigrast á og þann-
ig fundið fyrir yfirburðum sínum.
Ef konan hlýðir öllum óskum
karlmannsins og sýnir engan sjálf-
stæðan vilja glatar hún gildi sínu í
hans augum. Þá er ekkert líf í sam-
bandi þeirra. Eina úrræði karl-
mannsins er þá að skapa mótstöðu
með því að auka kröfurnar til henn-
ar í þeirri von að hún muni ein-
hvern tíma streitast á móti. Þetta
ferli leiðir þau í algerar ógöngur
því stöðugt er gengið lengra og
lengra. í alvarlegustu
tilvikum getur lífi kon-
unnar verið stefnt í
hættu, en einnig getur
kúgun karlmannsins
verið svo algjör að kon-
an hafi ekki neinn
sjálfstæðan vilja eftir.
í þannig ásigkomulagi
er hún karlmanninum
einskis virði.
Það liggur í augum
uppi að sjálfsánægja
karlmanns sem þarf á
svívirtri konu að halda
til þess að geta fundið
til eigin yfirburða ristir
ekki djúpt. En bar-
smíðar og lítilsvirðing
þjóna enn öðrum tilgangi. Með því
að bijóta niður sjálfsvirðingu kon-
unnar dregur karlmaðurinn úr lík-
um á því að konan yfirgefí hann.
Best f alda leyndarmál
ofbeldismannsins,
segir Sæunn Kjartans-
dóttir, er vanmáttar-
tilfínning hans.
Niðurlægð kona gerir sér ekki von-
ir um að geta lifað sjálfstæðu lífi
og hún væntir þess ekki að sér sé
sýnd virðing. Á bak við kúgun karl-
mannsins býr geysileg þörf hans
fyrir konuna, þörf sem hann afneit-
ar kyrfilega.
Á yfirborðinu er karlmaðurinn
sjálfsöruggur og ánægður með sig.
Hann virðist algjört hörkutól, því
að hann fyrirlítur þarfir, veikleika
og tilfínningar konunnar. En þegar
grannt er skoðað kemur í ljós að
þetta yfirborð er tilbúningur einn.
Best falda leyndarmál ofbeldis-
Sæunn
Kjartansdóttir
manns, fyrir honum sjálfum jafnt
sem öðrum, er vanmáttartilfinning
hans og áköf þörf fyrir umönnun
sem brýst til dæmis fram á yfírborð-
ið þegar hann upplifir sjálfstæði eða
höfnun konunnar. Barsmíðar vegna
afbrýðisemi standa í beinu sam-
hengi við erfíðleika ofbeldismanns
við að horfast í augu við þörf hans
fyrir konuna. Hann getur ekki af-
borið að finna fyrir smæð sinni og
óöryggi. Með hnefann á lofti leitast
hann við að útrýma eigin sársauka
og viðhalda sjálfsblekkingu um
„karlmennsku" sína.
Goðsögn um
veikar konur
Á tímum jafnréttisumræðu fínnst
mörgum ótrúlegt að konum finnist
karlmenn vera þeim fremri og mik-
ilvægari. Engu að síður er það upp-
lifun margra kvenna. Þó að skyn-
semin segi þeim að þær eigi jafnan
rétt og karlamir sem þær búa með,
hafa þær undir niðri allt aðra af-
stöðu til sjálfra sín. Þær
hafa verið aldar upp við
það viðhorf að aðrir
skipti meira máli, þær
séu misheppnaðar, hafi
lítið til brunns að bera
og eigi fyrst og fremst
að gera öðrum til hæfis.
Kona með slíkan bak-
grunn er eins og sniðin
fyrir kúgara. Hún hefur
álíka mikið álit á sjálfri
sér og karlmaðurinn sem
kúgar hana. Hún er viss
um að það sé eitthvað
að henni, þó að hún viti
ekki nákvæmlega hvað það er, og
þess vegna lýtur hún stjórn karl-
mannsins. Það er of vægt til orða
tekið að segja að það sé vegna þess
að hún kunni hlutverkið, heldur
snertir samband hennar við ofbeld-
ismanninn kjamann í sjálfsvitund
hennar. Hún veit ekki hver hún er
nema í kúgandi samskiptum.
En er konan eins hjálparvana og
hún virðist vera? Rétt eins og karl-
maðurinn geymir leyndarmál um
eigin þarfir og ósjálfstæði á bak
við grímu sjálfsöryggis, á konan
sitt leyndarmál. Hennar leyndarmál
er að hún býr yfir mun meiri styrk
og sjálfstæði en hún skynjar eða
sýnir. Hún heldur í þá blekkingu
að karlmaðurinn sé sjálfstæður og
sterkur, þvi hún óttast að ef hún
fyndi fyrir smæð hans myndi hann
glata gildi sínu í hennar augum og
valda henni óbærilegu óöryggi.
Gagnstætt karlmanninum, sem
getur ekki afborið þörf sína fyrir
konuna, getur konan ekki horfst i
augu við að hún þarfnist ekki karl-
manns sem kúgar hana. Hún trúir
ekki á eigin styrk vegna þess að
hún hefur lært að hegða sér eins
og hún sé veikgeðja og ósjálfstæð.
Það hljómar kaldhæðnislega, en
helsta von konunnar liggur í mót-
stöðunni sem karlmaðurinn krefst
stöðugt af henni. Reiðin getur gefið
henni styrk til þess að losa sig und-
an ofbeldinu, en án hispurslausrar
sjálfskoðunar er hins vegar hætta
á að hún losi sig úr einu ofbeldis-
sambandi til þess eins að fara í það
næsta.
Viðurkenning jafningja
Kjarni ofbeldissambanda er van-
máttug viðleitni til að mynda náin
tengsl. Af því að karlmaðurinn af-
neitar og fyrirlítur þörf
sína fyrir tengsl fullnæg-
ir hann henni á dulbúinn
hátt með því að undiroka
konuna. Hann reynir að
tryggja sér hollustu
hennar með því að svipta
hana frelsi og gerir það
gjarnan á svo ofsafeng-
inn hátt að engan grunar
hversu óöruggur og
hræddur hann er í raun.
Konan leitar aftur á móti
tengsla við karlmanninn
með því að skipa sér skör
lægra. Hún gerir ekki ráð
fyrir að geta verið til í augum hans
nema að hún lagi sig algjörlega að
vilja hans.
í sambandi jafningja þrífst hvorki
kúgun né undirgefni. Það byggist
á gagnkvæmri viðurkenningu á að
bæði séu sérstök og sjálfstæð, en
þau þurfi engu að síður hvort á
öðru að halda. Ofbeldissamband er
óravegu frá þessari fyrirmynd. Til
þess að nálgast hana þurfa bæði
að líta í eigin barm, en það er grund-
vallaratriði að karlmaðurinn þroski
með sér getu og hæfileika til að
bera sína eigin veikleika og erfiðu
tilfinningar í stað þess að reyna að
beija þær úr konunni.
Höfundur er hjúkrunarfræðingvr
og sálgreinir.
karlar
gegn
OFBELD)
ÞEGAR fjallað er um ofbeldi í
samfélaginu er umræðan jafnan
óljós og sjaldnast er komist að raun-
hæfri niðurstöðu, enda er hér oft
um flókið samspil ýmissa og ólíkra
þátta að ræða. Sumir þessara þátta
eru beinlínis tilkomnir vegna þeirrar
þjóðfélagsmyndar sem við lifum í,
en aðrir eiga sér stað þrátt fyrir
hana. Ofbeldi getur verið margvís-
legt, s.s. líkamlegt, andlegt, kynferð-
islegt, ógnanir, hótanir, lítilsvirðing,
einangrun eða sjúkleg afbrýðisemi.
Hugtakið hefur jafnan verið skil-
greint með margvíslegum hætti. Ein
skilgreiningin er sú að það sé hvers
konar virk eða óvirk hegðun gagn-
vart öðrum er kallar fram andlega
og/eða Iíkamlega vanlíðan og hefur
þannig hamlandi áhrif á and-
lega/félagslega stöðu og þroska ein-
staklingsins.
Þegar reynt er að skoða hveijar
eru helstu ástæður ofbeldis er líklegt
að fólk komist að raun um að rót
ofbeldisins er'ekki bara ein heldur
bæði margar og flóknar. Margir arf-
gengir þættir hafa t.d. verið tilnefnd-
ir sem frambærilegar ástæður of-
beldis. En sem betur fer hafa hundr-
uð rannsókna víða um heim varð-
andi tengsl Iíffræði og ofbeldis leitt
til þeirrar niðurstöðu að ekkert
mynstur kveði greinilega á um að
hægt sé að ákveða með nægilega
áreiðanlegum hætti að erfðafræði-
legir þættir orsaki ofbeldislegar til-
hneigingar. Við teljum okkur vita
mikið um félagsfræðilega þætti of-
beldis, því þá er tiltölulega auðvelt
að mæla og þeir hafa verið mældir
í langan tíma. En hvað
vitum við í raun?
Við athugun kemur
í Ijós að við vitum heil-
mikið um það sem í
raun skiptir tiltölulega
litlu máli. Við vitum þó
að samanburður afbrot-
atíðnisyfirlita okkar við
útlönd er okkur enn til-
tölulega hagstæður.
Miðað við mörg önnur
lönd með sambærilega
þjóðfélagsmynd er
morðtíðni hér á landi
miklu mun minni,
nauðganir eru mörgum
sinnum algengari víð-
ast hvar annars staðar
og tíðni vopnaðra rána
er nú orðin svo algeng víða erlendis
að mörgum óar við. Það er því til
mikils að vinna fyrir okkur ef við
viljum draga úr líkum á að slík þró-
un geti orðið hér á landi þegar fram
líða stundir.
Við vitum að samfélög mörg hver
eru ólík hvert öðru hvað ofbeldist-
íðni og tegundir ofbeldis snertir,
enda aðstæður mismunandi frá ein-
um stað til annars. Almennt má þó
segja að því minni sem samfélagið
er, því betur á að vera hægt að draga
úr ástæðum, áhrifum og tíðni ofbeld-
is.
Við vitum að yfirgnæfandi meiri-
hluti, meira en 90%, af þeim sem
handteknir eru fyrir ofbeldisglæpi,
eru karlmenn og það þrátt fyrir gíf-
urlegar breytingar á hlutverkaskip-
an kynjanna síðustu áratugi. Lítil
breyting hefur orðið á
þessu svo lengi sem
afbrotaskrár hafa verið
haldnar.
Við vitum að opin-
berar tölur sýna að til-
tölulega hátt hlutfall
ofbeldisverka er framið
af tiltölulega ungu
fólki. Fólk á seinni
hluta annars tugar og
á byijun þess þriðja er
miklu mun líklegra til
þess að verða handtekið
vegna ofbeldis en það
sem er yngra eða eldra.
Við vitum að opinber
ofbeldisafbrotayfirlit,
eins há og þau í raun
eru, vanmeta raunveru-
lega tíðni ofbeldis, sérstaklega of-
beldi innan fjölskyldna.
Við vitum að bestu sjúkdómsrann-
sóknir staðfesta að í mesta lagi
Tiltölulega hátt hlutfall
ofbeldisverka, segir
Omar Smári Ár-
mannsson, er framið
af ungu fólki.
megi rekja örfá prósent af orsökum
alls ofbeldis til sálfræðilegra sjúk-
dóma.
Við vitum að ekki má horfa fram
hjá þróunarferlinu sem allir verða
að ganga í gegnum, flestir með góð-
um árangri, en aðrir með miklum
erfiðleikum. Þar er fjölskyldan horn-
steinninn. Áhrif atvinnuleysis á for-
eldra hefur t.d. mikil félagsleg áhrif.
Og ekki má gleyma miklum áhættu-
þætti þegar rætt er um fjölskylduna
og börn, en það eru áhrif mynd-
banda og sjónvarps og hversu
ímynd þess og boðskapur hefur
breyst á tiltölulega fáum árum, eða
bara frá þeim tíma þegar fólk, sem
nú eru ungir foreldrar, var að alast
upp.
Við vitum að stöðugleiki skiptir
máli. Því meira rót á samastað barna
á meðan þau eru að alast upp, því
verra fyrir barnið.
Við vitum að skortur á leiðsögn
fullorðinna getur leitt til vanrækslu.
Áætlað er að u.þ.b. tíundi hluti barna
fái slæma tilsögn frá foreldum. Við
rannsókn í Bandaríkjunum kom í
ljós að '/) af þeim sem komu við
sögu afbrota einu sinni eða tvisvar
fengu slæma leiðsögn í æsku og svo
var einnig um 3/4 af þeim sem komu
oftar en tvisvar við sögu ofbeldis-
mála. Það sjónarmið að foreldranir
beiti sjálfir ákveðni, aga og hæfileg-
um viðurlögum, ef út af er brugðið,
virðist skila meiri árangri en að hóta
slíkum börnum skólastjóranum, lög-
reglunni eða öðrum utanaðkomandi.
Því fleiri aðilar, sem styðja foreldra
í þeirri viðleitni sinni, því betra fyrir
börnin. Þar hafa íþróttafélögin og
annað heilbrigt félagsstarf mikið að
segja.
Við vitum mikið um téngslin á
milli ólöglegra vímuefna og ofbeldis.
En það er mikilvægt að gera sér
grein fyrir að samhengið á milli eins
löglegs vímugjafa - áfengis - og
ofbeldis er alls ekki hafið yfir gagn-
rýni. Bróðurpart alls ofbeldis hér á
landi má rekja til áfengisvandamála
eða áfengisháttsemi geranda. Því
fyrr sem unglingur byijar að drekka
áfengi því meiri líkur eru á að hann
verði ofbeldisfullur á fullorðinsárum.
Það ei vitað að flest ofbeldisverk eru
framin innan veggja heimilanna þar
sem konur og böm em í flestum
tilvikum þolendur. Því miður em
hlutfallslega fá slík mál kærð til lög-
reglu.
Að safna upplýsingum um afbrot
og ofbeldi er einungis fyrsta skrefið
í þeirri viðleitni að vilja hafa áhrif
á og stjórna tíðni þess. Spurningum
eins og af hveiju er algengara að
karlmenn sýni af sér ofbeldi en kven-
menn er enn ósvarað. Hveijar eru
ástæðurnar og hver er skýringin?
Hinar einföldu skýringar eru 'ekki
fullnægjandi. Ef okkur tekst að
skilja hvað liggur að baki hegðun
ofbeldismannsins er meiri von til
þéss að okkur takist að stjórna, tak-
marka eða koma í veg fyrir ofbeldi
í framtíðinni. Þá er miðað við að
hinar ytri aðstæður verði því hag-
stæðar. Enn vitum við ekki nægilega
mikið til þess að geta komið alveg
í veg fyrir ofbeldi eða hvernig við
eigum að stöðva það ef það er einu
sinni byijað.
Við vitum þó að ef reyna á að
draga úr líkum á ofbeldi í okkar
annars friðsamlega samfélagi þurfa
allir að leggjast á eitt og fordæma
hvers kyns ofbeldi í hverri þeirri
mynd, sem það þekkist. Enginn á
nokkru sinni að þurfa að sætta sig
við að þurfa að búa við ofbeldi,
hvorki á heimili sínu né annars stað-
ar. Þar sem gerendur eru oftast
karlar stendur þeim næst að aðhaf-
ast eitthvað í málinu. Það geta þeir
t.d. gert með þvi að taka einarða
afstöðu gegn hvers konar ofbeldi í
samfélaginu.
Höfundur er nðstoðaryfirlög-
regluþjónn í Keykjnvík.
Orsakir ofbeldis
Ómar Smári
Ármannsson