Morgunblaðið - 02.11.1995, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 2. NÓVEMBER 1995 31
ndi
nni
irsins
MYND6:'
Orsakir þessa hamfara-
veðurs eru þrjár, sem allar
hanga saman með einum
eðaöðrum hætti
1. Hringrás loftstraumanna í
háloftunum var óhagstæð.
Af því leiddi:
Mikið og stöðugt háþrýsti-
svæði lagðist yfir Grænland ..
Vaxandi lægð kom úr suð-
austri, sem náði mestri dýpt
við norðaustanvert landið og
varð um leið hægfara.
2. Fremur óvenjuleg síðsumars-
hlýindi á meginlandi Evrópu,
15° til 20"C að deginum.
Af því leiddi:
Lægðin varð dýpri, en ella.
Mikil úrkoma varð samfara
lægðinni
3. Mikil útbreiðsla á köldu lofti
(-5“ til -15°C) á hafsvæðunum
djúpt norður af landinu,
austan Grænlands.
Af því leiddi:
Norðan- og norðaustan
illviðrið var í kaldara lagi
miðað við árstíma.
af norðaustri uppi á Þverfjalli (mynd
3). Vindhraðinn var lengst af nætur
yfír 80 hnútar og varð mestur 94
hnútar. Víst má telja að ofankoma
hafi verið síst minni á Þverfjalli og
fjalllendi þar í grennd, en í byggð.
Um morguninn dró úr mestu veður-
hæðinni, J)ótt áfram hafi verið mjög
hvasst. Urkoman minnkaði þó lítið
í Bolungarvík, nema ef til vill rétt
um miðjan daginn.
Um svipað leyti var áhrifa nýju
lægðarinnar farið að gæta á
Norðurlandi. Þá bætti enn frekar í
vind og þótti flestum nógu hvasst
fyrir. Veðurathuganir frá Bolungar-
vík sýna að síðdegis á miðvikudag
ágerðist snjókoman og allt til há-
degis næsta dag var skyggni nán-
ast ekkert. Hins vegar má sjá að
ekki bætti verulega í vind á þessum
slóðum um nóttina og á Þverfjalli
varð ekki nærri eins hvasst og nótt-
ina áður, en athyglisvert er að vind-
áttin varð norðlæg í stað norðaust-
anáttar.
Einkar ákjósanleg skilyrði
til snjósöfnunar
í grófum dráttum má segja að
allt frá þriðjudagskvöldi fram á
fímmtudag hafi vindstyrkur ekki
verið minni en tíu vindstig í fjalla-
hæð á norðanverðum Vestfjörðum
og snjóað hefur nær látlaust. Á
miðvikudagskvöld og aðfaranótt
fimmtudagsins var síðan áköf ofan-
koma. Skilyrði til snjósöfnunar í
fjalllendi á Vestfjörðum hafa því
verið einkar ákjósanleg þessa daga.
Ekki er víst að snjósöfnun í
Skollahvilft við Flateyri hafi átt sér
stað jafnt og þétt þessa daga. Mið-
að við ákafa ofankomunnar og þann
gríðarmikla skafrenning sem mögu-
legur var í þetta- miklu hvassviðri
gæti gilið hafa fyllst á tiltölulega
skömmum tíma. Ekkert skal þó full-
yrt um það að svo komnu máli, en
á það bent að vindáttin var ekki sú
sama þá rúmu tvo sólarhringa sem
ofanhríðin varaði áður en flóðið féll.
Þrýstingsmunur
Á mynd 5 má sjá feril lægðarinn-
ar. Hún var í hámarki skömmu fyr-
ir miðnætti á miðvikudag og var
dýpt hennar áætluð um 955mb. Þá
var miðja hennar skammt austur
af Vopnafirði. Lætur nærri að þrýst-
ingsmunurinn á milli Raufarhafnar
og austurstrandar Grænlands (Scor-
esbysund) hafi verið tæp 45mb á
miðnætti. Við þær aðstæður þarf
engan að undra ofsaveður á Norður-
landi og á Vesffjörðum.
Óhjákvæmilega mikil úrkoma
Aftakaveður á þessum tíma árs
var afsprengi mjög óhagstæðrar
lofthringrásar í háloftunum, það
snemma haustsins að síðsumarloft
lék enn um Bretlandeyjar og N-Evr-
ópu, en einnig það seint að vetur
konungur var orðin allsráðandi úti
fyrir strandlengju A-Grænlands.
Þegar hlýju og röku loftinu var
beint í veg fyrir ískalt loftið fyrir
norðan land, var hvassviðri á okkar
slóðum óhjákvæmilegt og úrkoman
hlaut að verða gríðarleg á skilum
þessara ólíku loftmassa.
Ferill lægðarinnar
frá þriöjudegi
tilfimrtitudags:
26. okt.
kl. 00.(X
958 mb
1033 mb
975 mb
24. okt. -
kl. 12.00
985 mb
25. okt. Hnútar Vindstig Heiti
fellur 0 12.00 f •A.-- 50 hnútar —10 hnútar _ Norðaustan, 82 hnútar 0-1 1-3 0 1 logn andvari
Vindstefna oq 4-6 2 kul
I veðurhæð í hnútum 7-10 3 gola
C -3,5'C Hiti 11-16 4 stinningsgola
m 02 km Skyggni 17-21 5 kaldi
|c j4e*j(c Úrkoma, slydda og 22-27 6 stinningskaldi
siðan vaxandi snjókoma 28-33 7 allhvass
34-40 8 hvassviðri
Vindstefna oq 41-47 . 9 stormur
/” veðurhæð i hnútum 48-55 10 rok
C -7,7'C Hiti 56-63 11 ofsaveður
af Breiðadals- og Botnsheiðum 64+ 12 fárviðri
FINGRAFÖR
FRUMANNA
NOTKUN DNA-greiningar
í þágu réttvísinnar er sögð
marka mestu tímamót í
sögu glæparannsókna
frá því að byijað var að nota fingra-
för um aldamótin. Eftir tilkomu
DNA-greiningar er afbrotamönnum
nánast ógerningur að afmá öll
verksummerki eftir sig. Með stofnun
erfðalyklabanka mun hringurinn
þrengjast enn. Bente Mevág starfar
við þá deild Réttarlæknisfræðistofn-
unar Noregs, sem fæst við DNA-
greiningu og -rannsóknir, og fyrir
helgi bar hún vitni í Atlantic Princ-
ess-nauðgunarmálinu. Ágæti DNA-
greiningar hefur verið umdeilt og
oft heyrist að hún sé ekki óskeikul.
Mevág er hins vegar þeirrar hyggju
að DNA-greining standi fyllilega
undir nafni og þegar rétt sé að verki
staðið sé niðurstaðan óyggjandi.
Mevág sagði að nauðgunarmálið
sé fyrsta málið á íslandi, þar sem
helsta sönnunargagnið sé DNA-
greining og hinir ákærðu neita sak-
argiftunum.
Tveir skipveijar á togaranum
Atlantic Princess voru ákærðir fyrir
að nauðga tveimur íslenskum kon-
um um borð í skipinu í Hafnar-
fjarðarhöfn um miðjan júní. Blóð-
sýni úr sautján skipveijum voru send
á rannsóknarstofu Mevág í Noregi
til rannsóknar og samanburðar við
sýni, sem fyrir lágu. Þessi saman-
burður leiddi til þess að mennirnir
tveir voru ákærðir.
Mevág kvaðst aldrei hafa haft
jafn flókið mál til meðferðar vegna
hins mikla fjölda sýna og vísbend-
inga.
Mevág sagði að um tvær aðferðir
væri að ræða þegar verið væri að
bera kennsl á menn með DNA-grein-
ingu, en áreiðanleiki fræðanna væri
mikill.
„Áreiðanleiki DNA-greiningar
veltur á aðferðinni, sem notuð er,“
sagði Mevág. „Venjulega eru notað-
ar tvær aðferðir. Annarri aðferðinni
er líkt við það að taka fingraför og
er þá talað um DNA-fingraför
(DNA-fingerprinting) vegna þess að
þau eru notuð til að bera kennsl á
fólk. Alec Jeffreys, prófessor í erfða-
fræði á Englandi, fann þá aðferð
upp um miðjan síðasta áratug.
Hin aðferðin heitir fjölliðunar-
keðjuverkun (Polymerase Chain Re-
action). Með henni er hægt að fjöl-
falda ákveðin svæði DNA og
stækka. Þessi aðferð er venjulega
notuð til greiningar í glæpamálum.
Hún er frekar einföld og hægt er
að beita henni þegar um lítil sýni
er að ræða. Ein DNA-sameind dug-
ar til greiningar. Það er hægt að
nota sýni, sem hafa eyðilagst að
hluta til. Þar má til dæmis nefna
að hægt er að nota blóð, sem legið
hefur úti, óvarið fyrir veðri og vind-
um, og blandast og leyst upp.
Við aðferð Jeffreys er notuð
gegnumlýsingartækni og hún telst
áreiðanlegri. Þar er einnig farið inn
á ákveðin stað á erfðaefninu, sem
er þannig gerður að þar sést vel
munurinn á einstaklingum, svo vel
að ekkert okkar hefur sama mynst-
ur.
Með hjálp tölfræði og úrtaks
nokkurra hundraða óskyldra manna
var hægt að fá mat á því hvaða lík-
ur væru á að tveir óskyldir menn
hefðu eins DNA og niðurstaðan var
sú að slíkt væri útilokað. Erfðalykill-
inn verður svipaðri eftir því sem
skyldleiki fólks eykst og hjá ná-
skyldu fólki getur DNA orðið mjög
svipað, en ekki eins. Eineggja tví-
burar hafa hins vegar nákvæmlega
eins DNA.“
Kosturinn við að nota DNA við
glæparannsóknir er sá að erfðaefnið
Erfðavísar hafa tekið við af fíngraförum sem
áreiðanlegustu sönnunargögn réttvísinnar.
Bente Mevág er einn helsti sérfræðingur
Norðmanna í DNA-greiningu og í viðtali við'
Karl Blöndal gerði hún grein fyrir
fræðum sínum.
er eins alls staðar í lík-
amanum og því er hægt
að bera blóðsýni saman
við sæði, hár með rót,
eða munnvatn, svo
dæmi sé tekið.
„DNA er erfða-
sameind, sem fínnst
nánast alls staðar í lík-
amanum,“ sagði
Mevág. „DNA-þráður-
inn er í hverri frumu og
ef maður hugsar sér að
teygt hafi verið á hon-
um er hann þrír metrar
á lengd. Stærsti hluti
þessa þráðs inniheldur
upplýsingar um erfðir,
sem við vitum ekki hvað
þýða. Á þræðinum eru svæði, sem
eru byggð upp með sérstökum hætti.
Þessi svæði einkennast af því að
ákveðin röð núkleotíða er endurtekin
í sífellu. Þar getur verið um að ræða
allt milli nokkur hundruð og nokkur
þúsund endurtekningar og þær ráða
mismunandi lengd DNA. Á ákveðn-
um stöðum er fjöldi endurtekninga
einstaklingsbundinn.
Við klippum þessi einstaklings-
bundnu svæði út úr DNA-þræðinum
þannig að hægt sé að rannsaka
þau. Þau eru lögð í gel og straumi
hleypt á. Við það raðast svæðin, sem
klippt hafa verið úr DNA-þræðinum,
eftir stærð. Því næst eru bútarnir
fluttir á nælonhimnu, sem
lítur út eins og þunnur
pappír. Þessi himna er
lögð í lausn, sem í eru
merktir DNA-bútar. Þess-
ir bútar leita uppi spegil-
mynd sína á himnunni og festa sig
við hana.
Niðurstaðan kemur svo fram á
röntgen-filmu, sem lögð er ofan á
himnuna. Filman sortnar þar sem
búturinn festist og DNA-mynstrið
kemur fram sem strik á filmunni
líkt og strikamerki á vörum í búð.
Þegar þessi tilraun er endurtekin
með því að taka fjögur til fimm ein-
staklingsbundin svæði verða líkurn-
ar á því að sama niðurstaða taki til
tveggja einstaklinga einn á móti
hundrað milljónum.“
Bretar voru frumkvöðlar í DNA-
greiningu og nú hafa þeir tekið af
skarið á nýjan leik með stofnun
erfðalyklabanka, þar sem geymd eru
DNA-sýni úr öllum dæmdum glæpa-
mönnum.
„I Noregi er verið að
vinna lagafrumvarp, sem
verður afgreitt á norska
stórþinginu í haust, um
það hvort stofna eigi
DNA-banka,“ sagði Mevág, en yfir-
maður stofnunarinnar, sem hún
vinnur við, hefur borið vitni á þing-
inu vegna frumvarpsins. „Það hafa
ekki verið deilur um þessa tillögu
og það virðist ríkja einhugur um að
þörf sé á slíkum banka, sem geymi
til dæmis sýni úr dæmdum morð-
ingjum og nauðgurum, en ekki smá-
glæpamönnum á borð við þá, sem
teknir eru fyrir þjófnað.
I þennan upplýsingabanka í Nor-
égi kæmi aldrei til greina að taka
til dæmis sýni úr öllum, sem fæð-
ast. Á Bretlandi eru tekin sýni úr
öllum þeim, sem dæmd-
ir hafa verið í fangelsi.
Meira að segja þeir, sem
liggja undir grun, kom-
ast á skrá bankans, en
eru fjarlægðir af henni
ef þeir eru sýknaðir.
Það hafa verið sýnu
meiri deilur um notkun
DNA-banka á Bretlandi
en í Noregi, enda ætlun
Breta að nóta DNA-
bankann sem hjálpar-
tæki í baráttunni gegn
glæpum almennt.“
Ýmsar siðfræðilegar
spurningar vakna þegar
DNA-bankar eru ann-
ars vegar, en Mevág er
þeirrar hyggju að erfitt sé að mis-
nota hana eins og á málum er hald-
ið í Noregi.
„Sýnin, sem við fáum, eru nafn-
laus og því getum við ekki sagt tti-
um það hvort þau eru úr manni eða
konu, svörtum manni eða hvítum,“
sagði Mevág. „Það er aðeins hægt
að nota þetta til að sjá mun á fólki,
til að bera kennsl á fólk. Það er
því lítil hætta á að DNA-banki verði
misnotaður vegna upplýsinga, sem
þar eru geymdar. En það er ljóst
að það er siðferðisspurning hveijir
skuli vera á slíkri skrá. Einnig er
farið mjög varlega að því leyti að
ekki má nota sýni, sem fengið hef-
ur verið vegna rannsókn-
ar á sýni vegna eins máls,
í rannsókn annars máls
án samþykkis þess, sem
gaf sýnið.“ ,
DNA-greining var sriár
þáttur í málflutningi ákæruvaldsins
í Simpson-málinu. Niðurstöðurnar
voru sagðar óyggjandi, en Simpson
var engu að síður sýknaður.
„Ég er ekki þeirrar hyggju að
Simpson hafi verið sýknaður vegna
lélegra vinnubragða við DNA-
greiningu eða að vafi hafi verið um
niðurstöðuna,“ sagði Mevág. „Ég
held að allt aðrar ástæður hafi leg-
ið að baki, sem rekja megi til banda-
rískra dómstóla. Ég var ekki hissa
á niðurstöðunni vegna þess að þetta
var bandarískt réttarkerfi og þessi
réttarhöld höfðu verið eins og
hringleikahús."
DNA-greiningar hafa viíiri
notaðar í Noregi frá árinu 1988 og
Mevág sagði að þær hefðu verið
viðurkenndar frá upphafí.
DNA-greining getur
virst óskeikul og ekki þarf
nema eitt hár til þess að
hægt sé að nota hana til
að bera kennsl á fólk. Að
sama skapi er hægðarleikur að
koma sök á annan mann með því
að koma til dæmis fyrir hári á
morðstað. Býður DNA-greining
hættunni heim ef of mikið traust
er lagt á áreiðanleika DNA-grdfú'-
ingar?
„Það er satt að það er þróun, sem
er ískyggileg," sagði Mevág. „Þegar
aðeins eitt hár tengir ákveðna per-
sónu sakamáli og engar aðrar vís-
bendingar finnast er ekki hægt að
fella dóm. En yfirleitt er um aðrar
vísbendingar að ræða.“
BENTE
Mevág
Siðferðis-
spurning um
DNA-skrá
Líkurnar einn
á móti 100
milljónum