Morgunblaðið - 10.12.1995, Síða 16

16 B SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AF
SILFRI
OG
BLOÐI
í BÓLIVIU
EFTIR að hafa skrölt í rútu í nokkrar
klukkustundir eftir hásléttunni, fram-
hjá bændum með lamadýr og kindur í
haga, framhjá húsum hlöðnum úr leir,
milli hæða og kaldranalegra ása sem svöl
vetrarsólin lýsir upp, birtist Cerro Rico skyndi-
Iega framundan. Og ekki fer á milli mála að
áfangastaðnum er náð. Fjallið fræga, eða ríka
eins og heiti þess þýðir upp á spænsku, er
allt sundurgrafið. Mislitir gjallhaugar, rauð-
leitir og gráir, sitja eins og graftarkýli um
allar hlíðar. Fyrir neðan litríkt fjallið kúrir
Pótósí, þessi fyrrum heimsborg með sínar 80
kirkjur og eitthundrað þúsund íbúa sem marg-
ir hveijir lepja dauðann úr skel. Þar sem hún
situr milli eyðilegra hæðadraga, er borgin
ágætlega varin fyrir miskunnarlausu veður-
fari hásléttunnar. En hitastigið er í samræmi
við lofthæðina; býsna svalt. Sumarið einkenn-
ist af röku lofti, rigningu og snjókomu, meðan
heiðskírt er mestallan veturinn, nokkrurra
gráða hiti í sólinni yfír daginn en hörð frost
á nætuma.
Ferðalangur af láglendinu fínnur hressilega
fyrir hæðinni sem Pótósí er í; hann mæðist
af að ganga nokkur skref
og getur lítið skoðað sig um.
En sá sem vanist hefur
þunna loftinu getur rölt um,
skoðað kirkjur og mishrörleg
hús frá nýlendutímanum,
farið á litskrúðuga markaði
eða rekið nefíð inn í búðar-
holur er margar selja hefð-
bundinn vefnað eða sviplít-
inn silfurbúnað er minnir lít-
ið á dýrgripina sem Spán-
veijar smíðuðu úr silfri Cerro
Rico. í fjallinu voru verð-
mætustu silfumámur sem
mennimir hafa fundið til
þessa dags og hefur það
verið örlagavaldur í lífí fólks-
ins við rætur þess í rúm fjög-
urhundruð ár - og raunar í
lífí bólivísku þjóðarinnar. í
spænsku er til máltæki þar
sem verðmætir hlutir eru
sagðir Pótósí virði. Enginn
veit með vissu hversu mikið silfur hefur verið
unnið úr Cerro Rico á síðustu fímm öldum,
en Spánveijar gortuðu af því að geta byggt
úr silfrinu brú frá Suður-Ameríku til Spánar
og samt átt afgang til að flytja eftir henni.
Kaldhæðnir Bólivíumenn hafa betrumbætt
þessa staðhæfíngu og segja að á meðan Spán-
veijar gætu byggt eina brú úr silfrinu, mætti
byggja tvær úr beinum þeirra átta milljóna
þræla og verkamanna sem létust í námunum
HVAR sem farið er í Pótósí gnæfir
Cerro Rico, „fjallið ríka“, yfirfólkinu
sem það hefur mótað í á fimmtu öld.
á þeim 280 árum sem þær voru undir spænskri
stjórn.
Silfrið uppgötvaðist árið 1544 og þjóðsagan
um fundinn er ævintýraleg. Fjallabúinn Diego
Huallpa tapaði nokkrum lamadýrum og rakti
slóð þeirra upp að þessu forboðna fjalli sem
kallaðist Potocchsi. Hann hræddist fjallið og
þekkti söguna af því þegar næst síðasti inka-
höfðinginn, Huayna Capac, hafði þar viðdvöl.
Þá átti fjallið að hafa hrist sig og rumið:
Farðu, fjársjóðirnir hér eru fyrir þá sem koma
á eftir þér! Inkinn var ekki lengi að forða sér.
Huallpa óttaðist fjallið en fór engu að síður
upp í hlíðar þess og fann dýrin, en um sama
leyti skall myrkrið á. Hann kveikti því varð-
eld til að ylja sér við í kaldri nóttinni og í
birtingu tók hann eftir því að eldurinn hafði
brætt læk úr hreinu silfri. Huallpa skildi mikil-
vægi uppgötvunarinnar, ákvað að halda henni
leyndri og fór út í silfurvinnslu ásamt félaga
sínum. Þeim sinnaðist fljótlega vegna skipt-
ingu ágóðans og félaginn fór og sagði Spán-
veijum - herraþjóðinni - frá námunni. Þeir
NÁMUMAÐUR uppi í hlfö Cerro
Rico, prúðbúinn í afmæli sam-
vinnunámunnar sem hann starfar
við. Bak við hann situr Pótósí
milli eyðilegra ása.
voru ekki seinir á sér og lýstu fjallið sína eign.
Umfangsmikill námugröftur hófst, húsum var
hrúgað upp fyrir verkamennina, indíánaþræl-
um smalað inn í námurnar, silfur tók að flæða
til Spánar: Pótósí varð til. Eftir tvö ár voru
íbúarnir orðnir 14.000 og nokkrum áratugum
síðar var hún orðin ein af stórborgum heims-
ins, með 160.000 íbúa.
Ekki nutu heimamenn auðæfanna. Indíánar
úr nágrenninu voru neyddir til starfa, rétt
eins og milljónir afrískra þræla sem voru flutt-
ir inn til að vinna í námunum. Þeir sem ekki
voru pískaðir til dauða eða fórust af slysför-
um, létust vegna kísillungna innan nokkurra
ára. Eina markmið Spánveijanna var að fá
sem mest afköst út úr verkamönnunum og í
því skyni kynntu þeir kókalaufíð fyrir þeim,
en það auðveldar vinnu í þunnu loftinu, er
örvandi og dregur ennfremur úr matarlyst.
Fram að því hafði inkaaðallinn einn þekkt
laufið og notað það í sínum hópi. Árið 1572
setti landstjórinn síðan lög sem miðuðu að því
að auka afköstin í námunum enn frekar; allir
indíánar og blökkumenn í Pótósí sem náð
höfðu 18 ára aldri voru skikkaðir til að vinna
á vöktum í námunum. Hver vakt var tólf tímar
en jafnframt áttu verkamennirnir að vera
neðanjarðar í fjóra mánuði í senn, án þess að
koma út undir bert loft; þeir borðuðu, sváfu
og unnu í námunni. Þegar þeir komu út þurfti
að binda fyrir augun til að sólarljósið skadd-
aði þau ekki. Þessir námumenn lifðu ekki Iengi.
Snemma á 19. öld tók rennslið úr æðum
Cerro Rico að dvína. Þegar Bólivía öðlaðist
sjálfstæði, árið 1825, voru námurnar á niður-
leið og síðar á öldinni veitti verulegt verðfall
á silfri borginni högg sem hún hefur í raun
aldrei jafnað sig á. Tin tók yfir sem aðal út-
flutningsvaran og Pótósíbúar fóru að leita að
tini, sinki og blýi í gömlum gjallhaugum og
námum þar sem áður var aðeins hirt silfur.
Silfurvinnslan hefur þó alltaf haldið áfram
þótt í miklu minna mæli sé.
Fyrir fjörutíu árum unnu 22.000 námumenn
í Cerro Rico; í dag eru þeir 7.000. Fjallið
getur ekki alið önn fyrir fleirum. í því eru
um 5.000 námugöng og 500 þeirra í notkun.
Samvinnufélög námumanna eiga bróðurpart
námanna en fáeinir auðmenn nokkrar þær
bestu; forseti landsins á tvær. í hveiju sam-
eignarfélagi eru um 50 námumenn og hver
þeirra verður að vinna af baki brotnu við að
grafa út málma til að afla sér lífsviðurværis.
Eins og á dögum Spánveijanna er að lang-
mestu leyti unnið með berum höndum, með
hamri og meitli, skóflu og haka; námumenn-
irnir kaupa sjálfir öll áhöld og dýnamítið sem
þeir þurfa að nota.
Ég kom til Pótósí á föstudagsmorgni og
þar sem ég hafði ferðast um Andesfjöllin í
tæpan mánuð var ég þokkalega vanur þunnu
ioftinu. Fyrir tilviljun rakst ég strax á stúlku
sem heitir María og hefur atvinnu af því að
sýna borgina sumum af þessum fáu ferðalöng-
um sem þangað rekast. Hún gat talað svolitla
ensku en var jafnframt altalandi á ketsjúa,
hið forna mál inkanna, en það er eina tungan
sem sumir námumannanna mæla á. Hún
þekkti menn í nokkrum námum og féllst á
að fara með mér upp í fíallið eftir hádegið
og túlka; án fylgdar heimamanns er mállaus
gestur ekki velkominn upp í fjallið.
Við hófum ferð okkar á torgi námumann-
anna við rætur Cerro Rico. í tjöldum á torg-
inu selja gamlar konur kókalauf og sígarett-
ur. Við keyptum slatta af laufum til að skipta
á milli manna í námunni, en hver námumaður
tyggur um pund á dag og kostar það á bilinu
100 til 150 krónur, allt eftir gæðum laufanna.
Þá liggur leiðin að agnarlítilli búðarholu í
litlu steinhúsi. Þar gefur að líta vaðstígvél,
hjálma, sprengiþræði, nokkrar tegundir af
dýnamíti, lampa og margar hillur fullar af
spíra. Og meira að segja loftpressu, en slík
ÞRÖNGAR hellulagðar götur hlykkjast um út-
hverfi Pótósí og liggja oft að litlum markaðstorg-
um eins og þessu sem er t skjóli gamallar kirkju.
INDÍÁNAKONA selur kókalauf á torgi námu-
mannanna. Verðið fer eftir tegundum og gæð-
um, en hver námumaður tyggur um pund á dag.
í VERSLUN námumanna má finna flest allt sem þeir
þarfnast við vinnuna. Hjálma, stígvél, peysur, krana,
nokkrar tegundir af dýnamíti, kveikiþræði og spíra.