Morgunblaðið - 10.12.1995, Blaðsíða 18

18 B SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
"t

•' / -
‘1^.,'

i •' - í :i
Á/W
E1 - ANjfc^::: ;.v
læki, sem kosta um hálfa milljón með vatnslögn-
um og útblæstri, verða flest samvinnufélögin
að láta sér nægja að dreyma um. Við festum
kaup á nokkrum túpum af argentínsku dýnam-
íti til að gefa - það er dýrara en það bólivíska
og sagt mun betra - og metralöngum kveiki-
þráðum sem gefa sprengjendum hálfa mínútu
til að forða sér.
Við tökum sendiferðabíl upp í fjallið og er
hann þéttskipaður fjarrænum námumönnum á
leið til vinnu. Hann nemur staðar við hrörleg
verksmiðjuhús og þar eru hermenn sem skoða
pappíra mína fullir grunsemda. Ég fæ þó að
halda áfram þar sem þeir þekkja fylgdarmann-
inn og við röltum upp hlíðina milli vatnslagna
og gjallhauga. Hér og þar eru dimm op í fjall-
inu og djúpt inni í því nokkur þúsund menn í
myrkri.
Fyrir framan námuna sem við heimsækjum
situr rúmur tugur manna innan um hrúgur af
gráum jarðefnum sem borin hafa verið út þenn-
an daginn. Mennirnir eru forugir en glaðværir,
raða upp í sig kókalaufum, reykja filterslausar
sígerettur og teyga spíra úr plastbrúsum. Eftir
svolitið spjall bjóða þeir okkur að fara inn í
námuna og María útvegar mér hjálm og gaslukt.
Við skiptum laufum og sprengiefni milli mann-
anna og þeir gefa okkur glas af áfengi í stað-
inn; án þess fer enginn inn, segja þeir.
Svo stingum við okkur inn í myrkrið. Námu-
opið er lítið og lágt en göngin þrengjast enn
þegar innar dregnr. Ekki fer á milli mála að
þau eru ekki grafín með hávaxinn íslending í
huga. Eru á köflum rétt rúmur einn og hálfur
metri á hæð og erfitt fyrir fólk að mætast.
Hjálmurinn kemur að góðum notum þar sem
við örkum áfram; María á undan og gaslamp-
arnir varpa daufum geislum á hijúfa og raka
veggina. María þekkir sig vel í námunni en
göngin kvíslast af og til, ég tapa strax áttum,
mæðist og á fullt í fangi við að gæta að því
að reka ekki höfuðið upp í loftið. Bið hana að
hægja á ferðinni. Það er ekki laust við að mér
sé ómótt þar sem við förum lengra og lengra
inn í þetta fjall þar sem átta milljónir manna
hafa látist við ömurlegar aðstæður á liðnum
öldum. Allt í einu heyrum við fótatak og Ijós-
geisli birtist framundan. Á eftir ljósinu kemur
álútur maður, svitastorkinn, með sekk fullan
af grjótmulningi á bakinu, og treðst framhjá
okkur með kveðjuorð á vörunum. Hann heitir
Francesco, er 37 ára gamall, hefur unnið í
námunni frá unglingsaldri og þarf að fara á
þriðja tug slíkra ferða eftir göngunum til að
koma dagsverkinu út undir bert loft. Skyndi-
lega kveður við holur dynkur og mylsna sáldr-
ast úr loftinu. „Dýnamít!“, segir María og bros-
ir. „Mér heyrist það vera það langt í burtu að
okkur er óhætt.“ Og hún gengur aftur af stað
inn í göngin, þar sem loftið verður sífellt fúlla
og blandast nú ryki og stækum púðurreyk.
Næst þegar við nemum staðar til að ná and-
anum segir María að á föstudögum séu færri
við vinnu en venjulega því þá séu mennimir
að drekka og blóta Tíó, verndara fjalisins. í
hverri námu er líkneski af Tíó, sem á ketsjúa
merkir bæði frændi og hinn illi. Hér er hann
lítill útskorinn karl, ákafiega Spánveijalegur,
og í kringum hann haugar af kókalaufum og
sígerettum og áfengi slett yfír allt saman þeg-
ar fórnir eru færðar á föstudögum. Og námu-
mennirnir hella í sig Tíó til samlætis.
Fyrr en varir göngum við fram á þijá menn
sem sitja í þröngri sprungu lengst inni í fjall-
inu, raða upp í sig laufum og láta spírabrúsann
ganga. Þeir heita Cirilo, Andrés og Marcelino
og tilkynna gestunum formlega að samanlagt
eigi þeir 14 börn. Þeir bjóða okkur að setjast
niður, kveikja sér í sígarettum og þegja. Svara
með hægð þegar ég spyr um hvað þeir spjalli
þegar þeir sitja inni í fjallinu í þessum kókapás-
um. Cirilo hefur orð fyrir þeim og segir: „Við
styttum okkur stundir með því að spjalla um
konur og ævintýri, látum hugann reika. En líf
okkar námumanna er satt að segja dapurlegt
og lítið um raunveruleg ævintýri eða skemmti-
legar uppákomur.
Já, líf námumannsins er einmanalegt. Hver
okkar vinnur einn, á sínu svæði, við enda gang-
anna þar sem hann hefur fundið æð eða er að
leita.“
Þeir segja að slys séu ekki eins tíð í námun-
um og maður gæti haldið. „Þau gerast helst
þegar óvanir menn, eins og bændur, sem bafa'
starf námumannsins ekki í blóðinu, byrja að
reyna fyrir sér. Þeir þekkja ekki fjallið eða
hvernig burðarásar þurfa að standa til að ekki
verði hrun í göngunum.“ Þeir þremenningar
segjast allir vera komnir af námumönnum og
hafi byijað að vinna í námunum um 14 ára
aldur. Varla hafa þeir sleppt orðunum þegar
þungur dynkur heyrist. Allir þagna, sprengju-
dynkirnir halda áfram og ryk sáldrast úr loft-
inu. Ég horfi upp og velti fyrir mér hvort það
haldi nú örugglega. Átta sprengingar heyrast,
níu, og þá er þögn. Cirillo spyr hvort hann
hafi ekki talið rétt, einungis séu komnar níu,
og þegar hinir samþykkja segir hann að þær
hefðu átt að vera ellefu. En þá heyrast tveir
dynkir til og þeir glotta. Félagi þeirra var að
vinna í hliðargöngum og hafði varað þá við.
Þeir halda áfram að raða laufum í kinnina
á sér. „Já, námumennska gengur í ættir,“ seg-
ir Cirilío. „En ekki einungis til sona heldur einn-
ig til tengdasona!" Þeir segjast allir vera trúað-
ir, sannir kaþólikkar, og sæki allir kirkju á
sunnudögum. Inni í fjallinu trúa þeir hinsvegar
á Tíó; hann á fjallið og málmana og námumenn
gera samning við hann. Þeir fá málmana en
hann sálir þeirra eftir dauðann."
Þremenningarnir í sprungunni vinna sjálfsagt
ekki meira þennan daginn en innar í göngunum
rekumst við á aðra menn við störf. Með hamri
og meitli pjakka þeir úr veggjum og benda á
óljós litaskil berglaga sem vísa á máimæðar. í
göngunum hefur hver maður sitt vinnusvæði.
Hann helgar sér reit og heggur þar eða spreng-
ir, og ber jarðveginn út á bakinu - stundum
upp margar hæðif- og síðan fram aðalgöngin.
Við María höldum okkur á sömu hæðinni þenn-
an daginn, en það eru sjö hæðir af göngum í
þessari námu. Og þegar farið er ofar eða neðar
versnar andrúmsloftið enn frekar og hitinn
eykst gífurlega; nær jafnvel 45 stigum. Hver
námumaður keppist við að ná tíú tonnum af
mulningi og koma út í haug. Það tekur að
minnsta kosti viku og þá kemur vörubíll frá
einhveijum kaupandanum niðri í borginni, tekur
efnið og námumaðurinn fer með og semur um
verð. Það er metið eftir málminnihaldinu. Fyrir
mjög góða blöndu af silfri og tini fást um 15.000
krónur fyrir hlassið, en venjulega er blandan
alls ekki svo góð og andvirðið eftir því, eða frá
um 9.000 krónum og niður í 4.000.
María leiðir mig um göngin í nokkrar klukku-
stundir, lýsir handbrögðum, málmum og mönn-
um, og skyndilega erum við komin út að námu-
opinu. Mér fannst þá að við værum enn á leið-
inni inn í botnlaust fjallið og var orðinn væg-
ast sagt lerkaður. Fyrir framan námuna sitja
karlar enn, spjalla og drekka, og tvær gamlar
konur tína málmgrýti úr gjallhaug. Konur vinna
NÁMUMENNIRNIR vinna yfirleitt ífjóra
tíma og taka sér svo hlé fyrir utan
námuna í klukkustund, raða þá upp i sig
um 100 grömmum af kókalaufum sem
duga þeim næstu vinnulotu, reykja
og spjalla. Nú er föstudagur og þá
bætist sterkur spíri við, til heiðurs
Tíó, hinum illa sem á málmana fjörðinni.
venjulega ekki inni í námunum en aðstoða karl-
ana fyrir utan. Meðal starfsaldurinn í Cerro
Rico er 25 ár, eða þar til 65 til 75 prósent lungn-
anna eru undirlögð af kísilryki. Þegar lungun
eru orðin full að hálfu tryggja ríkið og trygging-
ar eftirlaun, en þau eru einungis um 1.000
krónur á mánuði þannig að menn halda áfram
að vinna, þótt líkamlegt ástand þeirra bjóði
varla upp á það. Ef menn farast í námunum
fá ekkjan og börnin bæturnar.
Daginn eftir fæ ég Maríu til að fara aftur
með mér í námumar. Ég er stirður eftir fyrri
ferðina og þessi verður ennþá erfiðari. Með ljós-
ker í hendi förum við upp á efri hæðir og neðri;
skríðum niður í þröngar holur sem hlykkjast
tugi metra niður á við. Mjökum okkur af og til
á stundum á kviðnum yfir malarhauga sem
hafa nýlega verið sprengdir niður. Á gólfi gang-
anna er þykk eðja, loftið fúlt og rakinn slíkur
að á stundum liggur manni við yfírliði. Á ijórðu
hæð fyrir neðan námuopið rekumst við á elsta
manninn í samvinnufélaginu, Felix að nafni.
Hann er 62 ára gamall og stendur þar yfir
holunni sinni, með slaghamar og meitil og lem-
ur allt hvað af tekur. Jú, hann kveðst vera
orðinn hálf lélegur til heilsunnar, lungun stífluð
og erfitt að klifra upp og niður þarna í óloft-
inu, en hann verði að gera þetta fyrir fjölskyldu
sína. Þetta er eina leið hans til að framfleyta
henni.
Innst inni, þar sem hitinn er hvað mestur
og loftið verst, hittum við Saturnino, sem er
33 ára gamall fyrrverandi bóndi. Hann hefur
ekki unnið mjög lengi í námunni, en segir að
þarna gangi honum betur að vinna sér inn pen-
inga fyrir stóra fjölskyldu sína. Þrátt fyrir litla
starfsreynslu fer hann fagmannlega með heima-
tilbúnu dýnamíttúpurnar sem hann er að rað-
tengja. Og kætist þegar við gefum honum
nokkrar argentínskar. Hann hefur gert holur í
bergið, þar sem hann kemur túpunum fyrir,
setur möl ofan á og þræði á milli þeirra. Skyndi-
lega ber hann eld að kveikiþræðinum og segir
okkur að hlaupa. Við ryðjumst af stað, troðum
okkur lárétt yfir efnishaug, þaðan upp um
þrönga holu og erum rétt komin bak við klett
þegar fyrsta sprengjan springur. Og þær eru
háværar, skekja allt og maður býst við að loft-
ið fari þá og þegar niður. En Satumino glottir,
veit hvað hann er að gera, og segist verða það
sem eftir lifír dags að koma málmgrýtinu upp
og út fyrir námuna.
Þegar við komum lúin út úr námunni er birtu
tekið að bregða. Langir skuggar leika um hlíð-
ar Cerro Rico og hér og þar eru námumenn á
heimleið; einsog maurar utan í mauraþúfu. Þar
sem við göngum áleiðis til borgarinnar, leirug
og móð í hópi námumanna, ræðum við framtíð
fjallsins og námuvinnslu í því. í dag vinna þar
um 7.000 menn og hefur farið fækkandi. Spá-
menn segja að miðað við núverandi vinnslu eigi
námurnar 100 ára líftíma eftir, en aðrir minna
á að fjallið sé þegar sundurgrafið og segja að
eftir um 20 ár muni fjallið falla saman. Það
væri líklega löngu hrunið ef það stæði á jarð-
skjálftasvæði.
Þriðja daginn í Pótósí er ég snemma á fót-
um. Það er sunnudagur og ég rölti um hverfi
námumanna, þar sem götur eru þröngar og
hlykkjast um brekkurnar milli hvítkalkaðra
steinhúsa. Böm leika sér í fótbolta í rykinu,
innan um svín og hænur, nálægt daunillum
skolpskurði. Horaður hundur urrar grimmdar-
lega þegar ég fer hjá hópi kvenna í þungum
pilsum og litskrúðugum blússum sem þvo þvotta
í stömpum og kemba börnum.
Þó víða í Suður-Ameríku sé mikið líf í kirkju-
görðum, rakst ég hvergi á neitt viðlíka og í
Pótósí. Garðurinn er gríðarstór og mest ber á
hvítum blokkum, þar sem grafhólf eru á mörg-
-4