Morgunblaðið - 24.12.1995, Blaðsíða 27

26 SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 1995'27

STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
1 RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
JOLASAGAN
ENDURTEKUR SIG
FÆÐINGU Jesú Krists á hin-
um fyrstu jólum fyrir tæpum
tvö þúsund árum má með gildum
rökum kalla mikilvægasta atburð-
inn í sögunni, enda er tímatal
okkar við hann miðað. Enginn
hefur markað dýpri spor í söguna
en barnið, sem fæddist í útihúsinu
á jólanótt. Heimsveldi þess tíma,
Rómaveldi, og þau, sem á eftir
hafa risið, hafa hrunið í rústir,
en kristin kirkja stendur á bjargi
og hefur aldrei átt sér fleiri fylgj-
endur um allan heim.
Þótt margt hafi verið kristinni
trú og kirkju mótdrægt í aldanna
rás, fer ekki á milli mála að kristn-
in hefur mótað hugsunarhátt okk-
ar, menningu og sögu, þótt við
gerum okkur ef til vill ekki ætíð
ljósa grein fyrir því. Án fæðingar
Krists værum við ekki það, sem
við erum, og öllu myrkara væri í
mannlegum samskiptum, jafnt á
íslandi sem um gjörvalla heims-
byggðina, hefði kristindómsins
ekki notið við. Hvar værum við
stödd, hefði kristnitakan árið þús-
und aldrei farið fram? Því getur
hver svarað fyrir sig.
Oft er hins vegar sagt að sagan
endurtaki sig, og það virðist
ósjaldan mega til sanns vegar
færa. Oftar en ekki verða þau
gömlu sannindi einkum til að sýna
mönnum fram á, að þeir hafi ekki
lært af reynslu sögunnar; að þeir
haldi áfram að gera sömu mistök-
in. Slíkt á ekki sízt við þegar
hörmungar styrjalda skella yfir:
Yfirleitt sjá menn hina sögulegu
hliðstæðu — stundum ekki fyrr
en eftir á — en hafa ekki komið
auga á lausnina, sem hefði getað
hindrað stríð. Og þá spyija menn
oft hvað hafi farið úrskeiðis og
hvað sé til ráða.
Nær íslendingum stendur ef til
vill sú sögulega endurtekning, að
yfir þetta harðbýla land okkar
dynja oftsinnis á hverri öld ógur-
legar náttúruhamfarir, sem hafa
höggvið stór skörð í fámenn
byggðarlög. Tvisvar sinnum á
þessu ári hafa íslendingar staðið
frammi fyrir mannskaða af völd-
um snjóflóða og um leið hafa rifj-
azt upp hamfarir fyrr á árum eða
öldum, sem enginn gat stöðvað
frekar en nú. Og sorgin hefur
lagzt yfir bæi og þorp eins og svo
oft áður.
En hveijar sem hörmungarnar
eru og hversu svart sem myrkrið
sýnist, er alltaf ljós, sem vísar
veginn til bjartari framtíðar. Á
hveiju ári höldum við hátíð ljóss-
ins, á sama tíma og heiðnir forfeð-
ur okkar fögnuðu því að aftur tók
að birta eftir svörtustu skamm-
degisdagana. Hin kristnu jól hafa
hins vegar miklu víðtækari skír-
skotun: Þau eru til merkis um að
ævinlega birtir til í lífi einstakl-
ings, þjóðar, mannkyns, ef við
fylgjum ljósinu í trú á Krist.
Sagan af sigri ljóssins á myrkr-
inu er þess vegna sú, sem við
megum ætíð eiga víst að endur-
tekur sig á hveiju ári. Fagnaðar-
erindið, sagan af fæðingu Jesú á
jólanótt, er alltaf í sama gildi:
„Verið óhræddir, því sjá, ég boða
yður mikinn fögnuð, sem veitast
mun öllum lýðnum; því að yður er
í dag frelsari fæddur, sem er
Kristur Drottinn, í borg Davíðs."
í fjárhúsinu í Betlehem var
fæddur frelsari, lítið barn sem í
sakleysi sínu og fátækt reyndist
mesti leiðtogi sögunnar. Það er
táknrænt að nú á jólaföstunni
yfirgefur hernámslið ísraela
Betlehem og fulltrúar þjóðanna,
sem áður stóðu í stríði, takast í
hendur og semja nýjan frið í anda
Krists í fæðingarborg hans.
Sagan af fæðingu Jesúbarnsins
beinir sjónum okkar að því feg-
ursta og bezta í samskiptum
mannanna. Hún sviptir hismi dag-
legs amsturs, átaka og efnislegs
yfirborðs utan af kjarnanum, því
sem máli skiptir: Kærleika, ást,
umburðarlyndi og bræðralagi.
Fæðing Krists markaði upphaf
nýrrar heimssögu. Jólin, sem við
höldum á hveiju ári til að minn-
ast hennar, eru tími sem við ætt-
um að nota til að hugleiða boð-
skap hans og leyfa honum jafnvel
að marka upphaf nýrrar sögu af
sjálfum okkur; upphaf betra lífs
með Kristi og í anda boðskapar
hans. í þeim boðskap er fólgin
lausn allra átaka; friður í stað
styijalda; huggun handa syrgj-
endum; fyrirheit um eilíft líf, sig-
ur mannsandans á öllum erfiðleik-
um.
Megi jólahátíðin verða tími
hamingju, samveru og friðar á
öllum íslenzkum heimilum. Morg-
unblaðið óskar lesendum sínum
og landsmönnum öllum gleðilegra
jóla.
1AA MARM-
1UU#ARI er
málsvörn fyrir einæði
sem vill afnema allar
refsingar. Dæmið
ekki svoað þér verðið
ekki dæmdir, við þurf-
um ekki að hugsa langt til að hafna
í fýrirmynd þessa boðskapar. Leik-
ritið verður þannig með undarlegum
hætti kristileg málsvöm fyrir þá
sem myrtu höfund þess: Þér getið
framið morð og haft meiri sálarg-
öfgi til að bera og verið hættu-
minni fyrir þjóðfélagið en allir þeir,
sem hafa aldrei gert sig seka í neinu
lögbroti. Þér getið framið hvern
glæp á fætur öðrum án þess að
gera yður sekan í nokkrum ódreng-
skap. Það er ódrengskapurinn, ekki
glæpurinn, sem saurgar anda
mannsins og grefur um sig eins og
átumein í sál hans.
Segir Robert Belford fyrir munn
höfundar síns.
Hann telur jafnframt að sá sem
iðrast eftir synd sína drýgi hana
tvisvar. Við þurfum ekki heldur að
leita langt til að fínna þessari setn-
ingu stað í trúarbrögðum. Hún er
jafnheiðin og andrúmið í upphaf-
skafla þeirrar skáldsögu Guðmund-
ar Kambans sem sprottin er úr
Eyrbyggju, Vítt sé ég land og fag-
urt. Það er andrúm Oðins. Andrúm
þessa svala og miskunnarlausa
heiðindóms sem við tókum einnig í
arf og leynist í litningunum einsog
hver önnur reynsla genginna kyn-
slóða. En svölu miskunnarleysi fylg-
ir drengskapur og eftirsókn eftir
því að herðast í hættum.
Ungur sá ég Guðmund Kamban
fyrir mér sem goðsögn. Hann bauð
hættunni birginn. Hann tók afleið-
ingum. Og hann dó inní goðsögn.
Allt stórt er hættulegt, segir
Robert. Ég elska hættuna, bætir
hann við.
Þannig hef ég séð Guðmund
Kamban fyrir mér. Og svo einnig
í þessum orðum Roberts, Hjá einum
merkir þóttinn hroka,
hjá öðrum merkir
þóttinn andlega tign.
Allt sem kristallast í
stórum og töfrandi
persónuleika verður
töfrandi og stórt.
Guðmundur Kamban lifði ekki
mannhættulausu lífi, það sjáum við
ekkisízt í verkum hans.
STUNDUM ER sagt að
•skáld sjái fyrir dauða
sinn eða upplifí hann í verkum sín-
um án þess gera sér grein fyrir
því. Þannig lýsir Shelley dauða sín-
um í frægu ljóði. Ungur var Kam-
ban þekktur fyrir dulræna hæfileika.
sem fylgdu honum alla tíð. Innsæi
hans var sérstætt og mikilvægt.
Marmari er sprottinn úr þessu inn-
sæi. Og í þetta mótsagnakennda
leikrit getum við sótt skýringar á
þeim óhugnanlegu atburðum sem
fléttuðu örlög Kambans inní þann
vef dauða og tortímingar sem
spunninn var úr illsku og átökum
blóðidrifinnar nútímasögu.
En verk hans lifa. List hans er
smitandi gleði í samtíð okkar. í
samtíð allra alda á íslandi, Þuríðar
og Bjöms Ásbrandssonar; Daða og
Ragnheiðar Brynjólfsdóttur — en
um Skálholt sagði Ámi prófessor
Pálsson að enginn þekkti 17. öldina
á íslandi betur en höfundur þeirrar
miklu skáldsögu.
Kamban var ávallt í tengslum
við það sem var stórt og mikið.
Vann jafnvel að kvikmyndahandriti
fyrir Grundgenz, þekktasta leikara
Þýzkalands sem síðar gerði ódauð-
lega mynd eftir Faust Goethes. Hún
er augljós undanfari margfrægrar
kvikmyndar Ingmars Bergmans
uppúr Töfraflautunni. Sjálfur tel ég
kynni mín af Skálholti einhvem
mesta og mikilvægasta atburð
æsku minnar og hef raunar aldrei
þorað að koma nálægt þeirri bók
síðar, svo magnþrungnum seiði við-
kvæmu og óheftu ímyndunarafli
drengs á þeim áram. Síðar kynntist
ég þessu kunnuglega og borgara-
lega þjóðfélagi þeirra Guðmundar
Kambans og Werfels og hef nú
reynslu fyrir því að Vér morðingjar
er gangfagurt listaverk þegar vel
er að sýningu staðið. Áð öðrum
kosti heldur berskjölduð viðkvæmni
og óskilgóð, einsog oft vill verða.
Kamban unni Oscari Wilde. Verk
hans vora honum nautn og fyrir-
mynd. Goðsöguleg og hrikaleg ör-
lög ungum manni íhugunarefni.
Þeim var ég verst sem ég unni
mest, merkir einfaldlega: að drepa
yndi sitt. Tvöfalt eðli mannsins
brýzt hvarvetna fram í miskunnar-
lausri áskorun. Og þótt það séu
alkunn sannindi að kempan tekur
sér spjót í hönd en heigullinn færist
undan, þá vitum við það með systur
Snorra goða á Helgafelli að guðim-
ir nærast ekki af lífínu, heldur af
dauðanum. Líf Guðmundar Kam-
bans og dauði, svo ógnleg martröð
sem hann var, era áleitnari um-
hugsunarefni en verk hans öll og
eru þau þó einstök og sérstæð. Þau
eru sólskinið í lífi hans, nú þegar
hann er horfinn frá þeim. Dauðinn
forsælan. Dauðlegir menn geta ekki
óskað lífi sínu sólar án forsælu.
Slík sól er yfimáttúruleg og einung-
is í tengslum við eilífðina. Slík sól
lýsti upp Skálholtsstað þegar guð
helgaði sér hann, einsog helgisaga
Kambans um Ragnheiði byskups-
dóttur minnir okkur á.
En úr einni forsaélu í aðra
göngum við inní vinalega þögn
tunglsins, minnug þess að það end-
urspeglar þá sól sem gleður okkur
hvern vorlangan dag við litla týs-
fjólu og tístað sólskríkjulag. En -
ég orka’ ekki meir, enda þarf ekki það,
á þráðnum er hvergi gróm
Ef blóðugur er hann á einum stað,
er orsökin sú að hann spannst inní góm.
(Spunakonan, 1911)
HELGI
spjall
REYKJAVIKURBREF
Laugardagur 23. desember
ILIÐINNIVIKU FLUTTU FIMM
þingmenn þingsályktunartil-
lögu á Alþingi, þar sem dóms-
málaráðherra er falið að skipa
nefnd til að endurskoða gild-
andi lög um vernd trúnaðar-
sambands fjölmiðlamanna og
heimildarmanna þeirra. í tillög-
unni er lagt til, að við þá endur-
skoðun verði 53. grein laga um meðferð
opinberra mála skoðuð sérstaklega og
mat lagt á, hvort þörf sé á frekari lög-
gjöf til að tryggja aðstöðu blaðamanna
og annars fjölmiðlafólks við starf sitt, svo
sem vernd gagna sem fjölmiðlamenn kom-
ast yfir og vemd starfsstöðva þeirra gegn
rannsóknaraðgerðum yfirvalda.
Tillaga þessi er augljóslega flutt í til-
efni af málarekstri þeim, sem Rannsókn-
arlögregla ríkisins að fyrirlagi ríkissak-
sóknara hefur hafið á hendur Agnesi
Bragadóttur, blaðamanni Morgunblaðs-
ins, vegna greinaflokks, sem birtist hér
í blaðinu snemma á sl. ári um endalok
Sambands ísl. samvinnufélaga sem við-
skiptaveldis og uppgjör skulda Sambands-
ins við Landsbanka íslands. í forystu-
grein Morgunblaðsins fyrir rúmri viku var
skýrt tekið fram, að greinaflokkur þessi
var saminn að frumkvæði og í nánu sam-
ráði við ritstjóra Morgunblaðsins, sem
bera fulla ábyrgð á birtingu hans.
Ekki er úr vegi að fjalla um notkun
nafnlausra heimilda í fréttaflutningi í
framhaldi af tillögu þingmannanna fimm.
Hefur raunar á skort, að fram fari fagleg-
ar umræður um ýmsa þætti í störfum
blaða- og fréttamanna, ekki sízt á seinni
áram, þegar fjölmiðlar hafa fengið vax-
andi vægi í þjóðmálaumræðum.
Um allan hinn vestræna heim a.m.k.
nota blaðamenn nafnlausar heimildir í
fréttaskrifum. Frægasta dæmi í okkar
samtíma um notkun slíkra heimilda eru
vafalaust fréttir bandaríska stórblaðsins
The Washington Post um Watergate-mál-
ið svonefnda, sem leiddi til afsagnar Ric-
hards Nixons, Bandaríkjaforseta, fyrir
rúmum tveimur áratugum. Tveir blaða-
menn skrifuðu helztu fréttir blaðsins um
þetta mál en kjarni þeirra var byggður á
heimildarmanni, sem nefndur var á ensku
„Deep Throat“ og þeir hafa að sjálfsögðu
aldrei gefið upp hver var, enda ekki full-
víst, að þeir hafi vitað það sjálfir. Aug-
ljóst var hins vegar, að hann var annað-
hvort í innsta hring ráðgjafa Nixons eða
í nánum tengslum við einhvern í innsta
hring. Vegferð slíkra upplýsinga er stund-
um nánast ótrúleg eins og blaðamenn hér
vita og þess vegna væri fráleitt að full-
yrða, að „Deep Throat“ sjálfur hafi verið
í nánasta ráðgjafahópi forsetans.
Það sem máli skiptir hins vegar er, að
Watergate-málið hefði sennilega aldrei
komizt á það stig, sem raun varð á og
Nixon aldrei sagt af sér, ef ekki hefðu
komið til þær upplýsingar, sem þessi
heimildarmaður blaðamannanna tveggja
veitti þeim um það, sem gerðist innan
veggja Hvíta hússins. Og væntanlega eru
flestir sammála um, að það var í almanna
þágu, að þær upplýsingar komust á fram-
færi. „Deep Throat“ vann þess vegna
verk - áreiðanlega með því að bijóta ein-
hvers konar fyrirheit um þagmælsku í
starfi - sem stöðvaði misnotkun á emb-
ætti Bandaríkjaforseta og lögbrot þess,
sem því gegndi og helztu samstarfsmanna
hans. Jafnframt stuðlaði heimildarmaður
Washington Post að því, að slíkur leikur
yrði ekki endurtekinn í Hvíta húsinu.
Fréttaflutningur Washington Post er
frægasta dæmi um fréttir, sem byggðar
era á nafnlausum heimildum í okkar sam-
tíma. En notkun slíkra heimilda er regla
en ekki undantekning í Bandaríkjunum.
Birting Pentagon-skjalanna um Víetnam-
stríðið átti mikinn þátt í að afhjúpa mis-
gerðir bandarískra stjómvalda í Víetnam.
An birtingar þeirra hefði bandarískur al-
menningur alla vega ekki á þeim tíma,
fengið svo glöggar upplýsingar um hvað
raunverulega var að gerast í Víetnam.
Þegar horft er til baka efast varla nokkur
maður um, að birting skjalanna, sem rit-
stjórar nokkurra helztu blaða í Bandaríkj-
unum tóku ákvörðun um, þjónaði almanna
hagsmunum.
Það þarf tvo til, þegar um notkun nafn-
lausra heimilda er að ræða. Á almanna
vitorði er, að þegar fréttir birtast í banda-
rískum fjölmiðlum, sem byggðar era á
nafnlausum heimildum en vitnað til hátt-
settra starfsmanna t.d. í Hvíta húsinu
(„senior official in the White House“), er
heimildarmaðurinn ýmist forsetinn sjálfur
eða nánustu ráðgjafar hans. Þá er um
að ræða upplýsingar, sem þeir sjálfir
meta svo að mikilvægt sé að komist á
framfæri, en þeir geta alltaf harðneitað
því að hafa sjálfir átt hlut að máli.
í Bretlandi hefur þessi aðferð til upplýs-
ingamiðlunar af hálfu stjórnvalda komizt
á háþróað stig. Hún á rætur að rekja
a.m.k. til ársins 1885, þegar „The Parlia-
mentary Lobby“ varð formlega til. Þar
byggist þetta kerfi á því að tiltekinn hóp-
ur blaðamanna á fjölmiðlum hefur aðgang
að háttsettum stjórnmálamönnum og
embættismönnum, sem veita þeim með
reglulegum hætti upplýsingar án þess að
heimilda sé getið. í þessu felast auðvitað
ákveðnar hættur fyrir blaðamenn og fjöl-
miðla, þ.e. að fréttaflutningi þeirra sé
stjórnað með markvissum hætti af brezk-
um stjórnvöldum, sem upplýsingamar
veita. Það var ein af ástæðunum fyrir
því, að þegar brezka dagblaðið The Inde-
pendent var stofnað af nokkrum blaða-
mönnum, sem m.a. höfðu kynnzt þessu
kerfi af eigin raun, tóku þeir ákvörðun
um, að Independent mundi ekki verða
þátttakandi í því, jáfnvel þótt það leiddi
til þess að blaðið missti af einhveijum
fréttum af þeim sökum. Uppreisn Inde-
pendent varð til þess, að The Guardian
og The Scotsman fylgdu í kjölfarið en í
atkvæðagreiðslu, sem fram fór í október
1986 í hópi þeirra blaðamanna, sem þátt
tóku í kerfinu, var samþykkt með 67 at-
kvæðum gegn 55 að viðhalda því. Kerfi
hinna nafnlausu heimilda í London er
raunar svo háþróað, að Sir Bernard Ing-
ham, blaðafulltrúi Margrétar Thatcher
var sakaður um að nota það til þess að
koma höggi á þá ráðherra í ríkisstjórn
Thatcher, sem henni var í nöp við þá
stundina. Nigel Lawson, fyrrverandi fjár-
málaráðherra Breta kallaði það „svartan
áróður“.
Hér á íslandi hefur notkun nafnlausra
heimilda aukizt á síðasta aldarfjórðungi
í þeirri öru þróun, sem orðið hefur í fjöl-
miðlaheiminum. Að sumu leyti má segja,
að tengsl dagblaða hér við einstaka stjórn-
málaflokka hafi byggzt á kerfi í ætt við
brezka kerfið. Fyrir mörgum áratugum
og fyrir tíma flestra þeirra, sem nú starfa
á fjölmiðlunum var beint samráð á milli
forystumanna flokka og ritstjóra dag-
blaða um t.d. leiðaraskrif og pólitískan
fréttaflutning. Síðan þróuðust þessi sam-
skipti út í annan farveg, a.m.k. átti það
við um samskipti Morgunblaðsins og
Sjálfstæðisflokksins, þ.e. að samráðið var
ekki um ákveðin skrif heldur almennt um
þjóðmál, sem endurspeglaðist síðan með
ýmsum hætti í skrifum og fréttaflutningi
blaðsins. Þeim kapítula er lokið eins og
allir vita. Auðvitað gat það þýtt, að Morg-
unblaðið hefði ekki sama aðgang að viss-
um upplýsingum og áður en forsvarsmenn
þess töldu hins vegar, að aðrir hagsmun-
ir skiptu meira máli.
Áður fyrr fóru þessi samskipti ein-
göngu fram á milli ritstjóra og stjómmála-
manna, en langt er síðan blaðamenn
Morgunblaðsins byggðu upp trúnaðar-
sambönd við fulltrúa allra flokka þannig
að upplýsingastreymið kemur nú eftir
atvikum frá þeim öllum en sennilega urðu
mest þáttaskil í þessum efnum á tíma
vinstri stjórnar Ólafs Jóhannessonar
1971-1974.
Jafnhliða breyttum aðgangi að upplýs-
ingum af vettvangi stjórnmálanna fór að
bera á í íslenzkum fjölmiðlum upplýsing-
um frá nafnlausum heimildarmönnum af
öðrum vígstöðvum í samfélaginu. Á tím-
um hins svonefnda „Geirfmnsmáls" var
t.d. mikill „upplýsingaleki“, ef svo má að
orði komast, úr rannsóknarkerfinu. Síðar
var sama „tækni“ notuð á vettvangi við-
skiptalífsins, þegar Hafskip hf. lenti í
erfiðleikum, sem leiddi til gjaldþrots fyrir-
tækisins. í báðum tilvikum stóðu blaða-
og fréttamenn hins vegar frammi fyrir
alvarlegum vanda, sem var í því fólginn,
að nafnlausar heimildir geta verið vara-
samar og þeim er ekki alltaf að treysta.
Þegar um nafnlausar heimildir er að ræða
er hægt að misnota fjölmiðla með afdrifa-
ríkum hætti og líklega hafa allir fjölmiðl-
ar hér kynnzt því af eigin raun.
Misnotkun
nafnlausra
heimilda
ÞAÐ ER AUG-
ljóst, að notkun
nafnlausra heim-
ilda - og hér er að
sjálfsögðu átt við
heimildir, sem
blaða- eða fréttamaður og/eða forsvars-
menn fjölmiðils vita hver er, en ekki er
gefið upp í viðkomandi fjölmiðli - getur
leitt blaðamenn út á þá braut að misnota
þá starfsaðferð með því að birta fréttir,
sem sagðar eru á grandvelli nafnlausra
heimilda en eru kannski nánast tilbúning-
ur. Dæmi um þetta hafa ekki komið upp
hér, svo að kunnugt sé.
Hin hliðin á máhnu er sú, að það er
tiltölulega auðvelt, ef menn hafa á annað
borð áhuga á slíku, að misnota fjölmiðla
í skjóli nafnlausra heimilda. Það tekst
þá gjarnan vegna þess, að heimildar-
mennirnir eru í þeirri stöðu að það er
nánast óhugsandi frá sjónarmiði blaða-
manna, að þeim sé ekki treystandi. Á
síðustu þremur áratugum hafa ritstjórn
Morgunblaðsins orðið á alvarleg mistök
af þessu tagi tvisvar sinnum. I báðum
tilvikum var um að ræða fréttir úr at-
vinnulífinu. í báðum tilvikum voru
heimildarmenn í þeirri stöðu, að útilokað
var talið, að upplýsingarnar væru rang-
ar. í báðum tilvikum reyndust þær vera
rangar og blaðið leitaðist árum saman
við að rétta hlut þeirra, sem orðið höfðu
fyrir barðinu á röngum fréttaflutningi.
í öðru tilfellinu var bersýnilega verið að
„nota“ blaðið og kannski báðum.
Með skipulegum „upplýsingaleka" er
hægt að skaða bæði einstaklinga og fyrir-
tæki mjög. Og dæmi eru um, að það
hafí verið bæði reynt og gert. Sú tíð er
að vísu liðin að langmestu leyti - og það
er þakkarvert -, að upplýsingar berist
út um rannsókn á viðkvæmum málum.
En á þeim tíma, sem sú upplýsingamiðlun
stóð í blóma gátu mörg álitamál komið á
borð stjórnenda fjölmiðla. Hvað voru
raunverulegar upplýsingar, sem almenn-
ingur átti rétt á og hvað var markviss
viðleitni til að koma höggi á einstaklinga
eða fyrirtæki?
Á tímum „Geirfinnsmálsins" stóðu for-
svarsmenn Morgunblaðsins aftur og aftur
frammi fyrir því, að margvíslegar upplýs-
ingar komu í sumum öðrum íjölmiðlum,
sem blaðið taldi sig ekki hafa nægilega
traustar heimildir fyrir og birti þess vegna
ekki. Á þeim tíma var það sakað um að
birta aldrei neitt af því, sem „fólk var
að tala um“. Einhvern tíma kemur að
því, að ungir rannsóknarmenn í félagsvís-
indum taka að sér að kanna fréttaflutning
íjölmiðla frá þessum tíma og þá mun
koma í ljós, að mikið af þeim „fréttum"
voru úr lausu lofti gripnar. Hinum nafn-
lausu heimildarmönnum var ekki að
treysta.
Hið sama gerðist á tímum Hafskips-
málsins. Morgunblaðið treysti sér ekki til
að birta ýmsar upplýsingar, sem blaðinu
bárust á þeim tíma vegna þess, að það
taldi, að þeim nafnlausu heimildum væri
ekki að treysta.
Nú er það ekki alltaf svo, að nafnlaus-
ir heimildarmenn vilji vísvitandi misnota
fjölmiðil til að koma á framfæri röngum
upplýsingum. Á seinni árum hafa ýmsar
einingar í þjóðfélaginu, t.d. fyrirtæki
stækkað svo mjög, að þeir sem reynsla
blaðamanna frá fyrri tíð hafði sýnt að
höfðu aðgang að áreiðanlegum upplýs-
ingum, hafa það ekki lengur. Minnis-
stætt er fyrir allmörgum árum, að Morg-
unblaðið birti tvívegis fréttir, sem for-
stjóri fyrirtækis gerði alvarlegar athuga-
semdir við en voru byggðar á upplýsing-
um starfsmanna fyrirtækisins í þeim
stöðum, að blaðið taldi ekki álitamál, að
á þeim væri byggjandi. í ljós kom hins
vegar að fyrirtækið var orðið svo stórt,
að einungis fáir einstaklingar höfðu þá
yfirsýn, sem dugði til þess að upplýsing-
um væri treystandi. Hinir nafnlausu
heimildarmenn töldu sig gefa blaðinu
réttar upplýsingar og höfðu ekkert annað
í huga.
Dæmi er um, að Morgunblaðið hafi
birt frétt, sem byggð var á upplýsingum
frá nafnlausri heimild en nafnlausa heim-
ildin kom í hádegisfréttir Ríkisútvarpsins
daginn sem fréttin birtist í blaðinu, mót-
mælti henni og réðst á blaðið fyrir rang-
an fréttaflutning! Þetta var af vettvangi
stjórnmálanna.
Af því, sem hér hefur verið sagt má
hins vegar sjá, að það er ekki vanda-
laust fyrir blaða- og fréttamenn að nota
nafnlausar heimildir í fréttum. Og blaða-
m?nn fara varlega í að nota heimild, sem
einu sinni hefur brugðizt.
Mikilvægi
nafnlausra
heimilda
ÞÓTT ÞANNIG
séu margvíslegar
hættur á ferðum
fyrir fjölmiðla við
notkun nafnlausra
heimilda, sem
bjóða bæði upp á misnotkun blaðamanna
sjálfra en líka og ekki síður misnotkun
nafnlausra heimildarmanna á fjölmiðl-
um, er mikilvægi þess fyrir almenna
upplýsingamiðlun a.m.k. hér á íslandi
og í nálægum löndum ótvírætt. Raunar
er hægt að fullyrða, að nú orðið er óhugs-
andi að stunda almenna upplýsingamiðl-
un án þess að nota slíkar heimildir nán-
ast á hveijum degi.
Hér er ekki endilega um að ræða ein-
hver mikilsverð trúnaðarmál. Ástæðan
fyrir því að heimildarmenn vilja ekki láta
nafns síns getið kann að vera sú, að
stjórnmálamaður, embættismaður eða
forsvarsmaður fyrirtækis vilji firra sig
ákveðnum óþægindum, sem hann getur
orðið fyrir, ef hann er borinn fyrir frétt.
Mikilvægi fjölmiðla nú orðið byggist
ekki eingöngu á almennri fréttamiðlun,
heldur og ekki síður á því, að þeir eru
að verða eitt helzta aðhaldið í samfélag-
inu. Misnotkun Nixons og hans manna
á völdum forsetaembættisins er að vísu
öfgafullt dæmi um það, sem getur gerzt
í valdastofnunum þjóðfélagsins en engu
að síður er ljóst, að hið lýðræðislega
samfélag byggist m.a. og ekki sízt á
stöðugu upplýsingastreymi, sem er virkt
aðhald fyrir alla þá, sem fara með ein-
hver völd og áhrif, hvort sem um er að
ræða á vettvangi stjórnmála, embættis-
mennsku, viðskiptalífs eða á öðrum svið-
um þjóðlífsins.
Sú staðreynd ein, að geta átt von á
umfjöllun í fjölmiðlum, getur haldið aftur
af mönnum. Stór fyrirtæki og smá gæta
þess í vaxandi mæli að haga sér á engan
hátt þannig í viðskiptum að það kalli á
neikvæða umfjöllun í fjölmiðlum. Stjórn-
málamenn, sem liggja undir þrýstingi frá
kjósendum um fyrirgreiðslu, geta vísað
til þess, að hugsanleg umfjöllun í fjöl-
miðlum útiloki slíka fyrirgreiðslu og
margt fleira mætti nefna.
í lýðræðisþjóðfélagi á fólk rétt á upp-
lýsingum og veruleikinn er sá, að margt
af þeim upplýsingum mundi aldrei sjá
dagsins ljós, ef ekki væri fyrir hendi sú
aðferð fjölmiðla að byggja þær á nafn-
lausum heimildum. Ef þær upplýsingar
kæmu hins vegar ekki fram opinberlega
er hætta á, að lýðræðið mundi ekki
blómstra með þeim hætti, sem það gerir
á Vesturlöndum. Hér eru þess vegna svo
ríkir hagsmunir í húfi, að ef í ljós kæmi
að íslenzk löggjöf þrengdi um of að
blaða- og fréttamönnum í þessum efnum,
væri óhjákvæmilegt að gera breytingar
á henni.
En auðvitað fylgir þessu gífurleg
ábyrgð fyrir blaða- og fréttamenn og
stjórnendur fjölmiðla. Hér skulu nefnd tvö
dæmi úr nútímanum. Fyrir rúmlega
tveimur og hálfu ári birti Morgunblaðið
upplýsingar um viðhorf innan Bandaríkja-
stjómar til endurskoðunar varnarsamn-
ingsins á milli íslands og Bandaríkjanna.
Þær upplýsingar, sem birtust á forsíðu
Morgunblaðsins voru hafðar eftir nafn-
lausum heimildarmönnum í Washington
en þar er þessi aðferð til upplýsingamiðl-
unar háþróuð eins og áður var að vikið.
Þegar upp var staðið frá samningaborðinu
kom í ljós, að fréttaflutningur Morgun-
blaðsins var í öllum meginatriðum réttur.
Þegar þessi frétt birtist í blaðinu var
kalda stríðinu lokið. Þess vegna töldu
forráðamenn Morgunblaðsins ekki álita-
mál að upplýsingamar ættu erindi til al-
mennings á íslandi. Ef slíkar upplýsingar
hefðu hins vegar borizt til blaðsins á
dimmustu dögum kalda stríðsins era allar
líkur á, að ritstjórar blaðsins hefðu kom-
izt að þeirri niðurstöðú að þær ætti ekki
að birta vegna þess, að þær gætu komið
Sovétríkjunum og fylgifískum þeirra að
gagni og ógnað öryggi og hagsmunum
Islendinga sjálfra. Þannig þarf að meta
aðstæður hveiju sinni og slíkt mat getur
verið afstætt.
Hitt dæmið snýr að hinum umdeilda
greinaflokki um Samband íslenzkra sam-
vinnufélaga og Landsbanka íslands. Ef
Sambandið hefði verið í fullum rekstri á
þeim tíma, sem umræddar greinar lágu
fyrir, eru verulegar líkur á því, að
Morgunblaðið hefði ekki birt þær a.m.k.
ekki á þann veg, sem gert var. Eitt er
að birtá sögulegar upplýsingar um enda-
lok og skuldaskil í rekstri fyrirtækis, sem
í eina tíð var stærsta fyrirtæki á íslandi.
Annað að birta slikar upplýsingar um
fyrirtækið í fullum rekstri, sem getur
skaðað hagsmuni þess og kallað stórfellt
skaðabótamál yfír þann fjölmiðil, sem
upplýsingarnar birtir.
Þegar um er að ræða í fyrsta lagi fyrir-
tæki, sem er hætt öllum almennum
rekstri, í öðru lagi fyrirtæki, sem sagt
var að væri í eigu tugþúsunda íslend-
inga, og í þriðja lagi hagsmuni þjóð-
banka, sem varðaði hag tugþúsunda við-
skiptamanna hans var óhugsandi að líta
á málið á annan veg en þann, að það
varðaði almanna hagsmuni miklu, að
þessar upplýsingar yrðu birtar opinber-
lega.
Aðrir hagsmunir skipta auðvitað máli.
Á dögum þorskastríðanna höfðu íjölmiðl-
ar undir höndum upplýsingar um marg-
vísleg málefni, sem hefðu getað komið
Bretum að gagni og engum datt í hug
að birta þá, en hafa ýmist komið fram
eða eiga eftir að koma fram, án þess að
nokkram þyki það annað en eðlilegt. Það
er mikilvægt að bankaleynd sé haldin.
En mikilvægi þess snýr að viðskiptum
fyrirtækja í fullum gangi svo og einstakl-
inga. í því tilviki, sem orðið hefur tilefni
þessarar umfjöllunar, er hins vegar um
að ræða sögulegar staðreyndir um al-
mannasamtök og banka I almannaeigu.
Upplýsingar, sem engan hafa skaðað og
engan geta skaðað.
Þegar á heildina er litið hljóta þeir al-
mannahagsmunir að vera mjög miklir að
starfsmenn fjölmiðla geti sinnt þeirri
skyldu sinni að miðla upplýsingum til al-
mennings um hvaðeina, sem er að gerast
í samfélagi okkar.
„í lýðræðisþjóðfé-
lagi á fólk rétt á
upplýsingum og
veruleikinn er sá,
að margt af þeim
upplýsingum
mundi aldrei sjá
dagsins ljós, ef
ekki væri fyrir
hendi sú aðferð
fjölmiðla að
byggjaþærá
nafnlausum heim-
ildum. Ef þær
upplýsingar
kæmu hins vegar
ekki fram opin-
berlega er hætta
á, að lýðræðið
mundi ekki
blómstra með
þeim hætti, sem
það gerir á Vest-
urlöndum.“
v