Morgunblaðið - 03.03.1996, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 3. MARZ 1996 31 ,
SKOÐUN
i
!
>
►
>
í
*
I
Wf
§
Það er eitt megineinkenni þess-
arar málfærslu, að allt virðist
sprottið með einhlítum hætti af
lögmálum hagkvæmni og hvatn-
ingar, svo að hvergi þurfi að
efast og vega hagræn og félags-
leg viðhorf hvor gegn öðrum
til þess að setja sér meðvituð
þjóðfélagsleg markmið.
annars garð, sem áður taldist vera
til staðar. Veiðileyfagjald kemur
eftir sem áður til álita, einkum ef
fiskveiðistjórnun skilar verulega
auknum árangri, en sem málefni á
vegum sjávarútvegs- og ríkisfjár-
mála miklu fremur en sem gengis-
og peningamál.
Gengið og grundvöllur
hagvaxtar
Þorvaldur víkur ennfremur að
sjávarútvegi og genginu í annars
konar samhengi. I kafla 14, „Þjóð-
sögur“, er margt látið flakka í gam-
ansömum tón, m.a. um vægi sjávar-
útvegs í útflutningi. Þar heldur
hann því fram, að vægi hans nemi
aðeins 53%, metið eftir vörum og
þjónustu í heild, í stað um 80% af
vöruútflutningi, sem venjulega sé
miðað við. Þarna vottar ekki fyrir
viðurkenningu þess, að vöruflutn-
ingar, tryggingar og ýmis ferða-
og viðskiptaþjónusta eru borin uppi
af vöruútflutningnum og hefðu ann-
ars ekki verkefni né tekjur. Það er
helst ferðaþjónusta við útlendinga,
sem stendur á eigin grunni, og hef-
ur hagfræðideild bankans nokkuð
reynt að greina milli háðs og óháðs
þjónustuútflutnings. Þá örlar ekki
í þessum kafla á skilningi þess, að
útflutningurinn leggi viðskipta- og
vaxtargrundvöll að framleiðslu-
heildinni. „Takið eftir þessu: fimm
sjöttu hlutar (83%) af þjóðartekjum
okkar eiga upptök sín utan sjávar-
útvegs,“ segir á bls. 119. Hér er
næstum beinlínis sagt, að allt þetta
háa hlutfall verðmætasköpunar
stæði óhaggað, hvað sem yrði um
sjávarútveginn. Með þessu er allri
hagbyggingu þjóðarbúsins hafnað,
öllu „organisku“ innra samhengi,
þótt hvert mannsbarn skilji, að án
gjaldeyrisöflunar fengjust ekki hrá-
efni, né erlend matvæli, sem höf-
undur leggur þó mikið upp úr, né
upprunaleg og óháð kaupgeta til
þess að byggja eftirspurn innlendra
athafna á. Ut frá þessu er einnig
óskiljanleg sú áhersla, sem höfund-
ur leggur á lífvænlegt gengi krón-
unnar.
Við allt annan tón kveður í 12.
kafla, „Heimur úr hafti“, þar sem
segir, að gengið hér hafi „verið
skráð of hátt áratugum saman, svo
að iðnaður, verslun og ýmiss konar
þjónusta hafa ekki náð að vaxa sem
skyldi“. Þetta ber væntanlega að
skilja í samhengi við kenninguna
um auðlindaskatt, sem hamli ofsókn
í sjávarútveg. Varla neitar höfundur
því þó, að efnahagslífið greinist í
tiltölulega opinn og lokaðan geira,
og að gengið orki fyrst og fremst
á hinn opna, sem leggi þannig vaxt-
argrunn að heildinni. Varla verður
því heldur neitað, að dollarar eða
pund frá sjávarútvegi, og þ. á m.
frá hækkuðu vinnslustigi afurða
hans, séu eins góðir peningar að
vaxa af sem frá öðrum greinum.
Hugmyndin um, að íslensk
stjórnvöld geti þvingað fram varan-
lega lágt raungengi til þess að
hrinda þjóðarbúinu á hraðvaxtar-
braut í líkingu við hina asísku tígra,
kemur fram í pfanrituðu og víða
annars staðar. A yfirborðinu virðist
þetta æskilegt, en við nánari athug-
un sennilega hvorki framkvæman-
legt né æskilegt. Slíka hagvaxtar-
spretti tók ísland út á fyrstu ára-
tugum aldarinnar og eftir seinna
stríð, þegar fjöldi fólks sópaðist úr
sveitunum og lagði mikið á sig fyr-
ir láglaunavinnu. Nú orðið fellur
enginn slíkur fjöldi til í mannafla-
frekar greinar,
og fólk er orðið
menntað og
vandfýsið, og
hefur enda góða
afkomu, hvað
sem yfirborðs-
kenndum talna-
samanburði líður.
Aðstæður í austr-
inu fara óðum að
tillíkjast þeim,
sem her ríkja,
fremur en á hinn
bóginn, og þar
með híýtur hag-
vöxtur að lýjast.
Hagvöxt er nefnilega ekki unnt að
bera saman án tillits til hagstigs,
en því fylgir hærra menningarstig
og tregða til að fórna félags- og
menningarlegu umhverfi og verð-
mætum í þágu hraðvaxtar.
Lánatöp og
bankakreppur
Skrif Þorvalds um þetta efni eru
meginbomban í bókinni, sem mest
hefur verið hampað. Þau birtast
einkum í bókarhluta II, í 7. kafla,
„Ábyrgð embættismanna", og 8.
kafla, „Fyrst GATT, síðan OECD“.
Raunar er örðugt að festa hendur
á, hvað bankastjórn Seðlabankans
er sökuð um. Ásakanir eru mest-
megnis í óbeinni ræðu. Dregnar eru
upp kröftugar myndir af því, hve
mikið tjónið sé talið í raunverðmæt-
um og látið að því liggja, að um
allsendis óþarfa handvömm ef ekki
saknæmt athæfi sé að ræða. Tekið
er undir kröfur um opinbera rann-
sókn á mistökum og misferli, sem
hljóti að liggja tapinu til grundvall-
ar. Hér talar „rannsóknarblaða-
maður" fremur en rýnandi og skýr-
andi hagfræðingur. Ekki örlar á
skilningi á því, að þjóðarbúskapur-
inn hafi gengið í gegnum alvarlega
kreppu, sem gjörbreytti fjárhags-
legum forsendum flestra atvinnu-
greina. Ekki heldur á því, að sam-
tímis kreppunni ruku raunvextir
upp í áður óþekkta hæð, sem skuld-
arar höfðu ekki reiknað með að
þurfa að standa undir. Að veruleg-
um hluta má því líta á afskriftir
lána sem þvingaða eftirgjöf raun-
vaxta, sem skuldarar risu ekki und-
ir, en eigendum innlána var á hinn
bóginn hlíft við töpum, og héldu
þeir raunvöxtum sínum óskertum.
Töpin héldu þó uppi kröfunni um
vaxtamun. Þrátt fýrir þessar
ströngu kröfur á lánastofnanir hafa
þær getað mætt lánaafskriftum af
eigin tekjum, en ekki lent með þær
á ríkissjóði svo sem í hliðstæðum
tilvikum erlendis, að vísu eftir að
skuldir útflutningsgreina, sem urðu
fyrir sérstökum áföllum, höfðu ver-
ið teknar frá til sérstaks uppgjörs.
Ennfremur hefur verið ráðist í meiri
háttar hagræðingarátök í kjölfar
lánatapanna.
Með þessum orðum er ekki ætl-
unin að draga úr því, að gerð háfi
verið gagnrýniverð mistök og hugs-
anlega misferli, sem ýmsir aðilar
löggjafar- og framkvæmdavalds
beri pólitíska eða embættislega
ábyrgð á. Mergurinn málsins, að
því er varðar ábyrgð Seðlabankans,
er hins vegar sá, að bankinn hefur
ætíð gegnt hlutverki viðvarandans
og upplýsandans, eftir því sem hon-
um hefur verið framast unnt, og
verið í þvi efni langt á undan Þor-
valdi og þeim öðrum, sem hann
hrósar fyrir að upplýsa málið. Raun-
ar hefur allt frumkvæði í að rýna
í það og upplýsa og jöfnum höndum
að skýra orsakir og veita aðhald
verið á hendi Seðlabankans, einkum
bankaeftirlits og bankastjórnar, en
einnig að því er útgáfur greinar-
gerða varðar á hendi hagfræði- og
peningamáladeilda. Þá hefur
bankastjórnin átt virkan þátt í til-
lögugerð um skipulagsbreytingar
lánakerfisins til aukinnar hag-
kvæmni og skilvirkni, þ. á m. með
hlutafjárvæðingu bankanna og
væntanlega stefnu á einkavæðingu
þeirra, þótt bankastjóm ætti að vísu
ekki óskiptan hlut að því áliti.
Atfylgi og ábyrgð Seðlabankans
á öryggismálum lánakerfisins kem-
ur fyrst og fremst fram í starfi
bankaeftirlitsins, sem lengst af hef-
ur takmarkast við innlánsstofnanir
og aðeins frá því fyrir tveim árum
hefur náð til fjárfestingarlánasjóða.
Þau afskipti, sem eftirlitið gefur
tilefni til, fara fram í trúnaði, en
fyrir þeim er gerð árleg grein til
viðskiptaráðuneytis, auk þess sem
kærur fýrir vítavert atferli, sem
varðar refsingu eða réttindamissi,
ganga áfram til ákæruvalds eða
ráðuneytis. Yfirlit bankaeftirlits um
ársreikninga viðskiptabanka og
sparisjóða hafa verið gefín út um
langt árabil, með öllum helstu nið-
urstöðum og kennitölum samkvæmt
samræmdu uppgjöri. Árlegar grein-
ar hafa verið birtar í Hagtölum
mánaðarins um afkomu og eigið fé
þessara stofnana öll ár frá 1986.
Með haustskýrslu Seðlabankans í
nóvember 1992 var athyglinni beint
nánar að útlánaafskriftum frá árinu
1987 og þá bætt við úrvinnslu fjár-
festingarlánasjóða, enda þótt þeir
kæmu ekki til kasta bankaeftirlits-
ins fyrr en árum síðar. Kom í ljós,
að afskriftirnar urðu ekki alvarlegt
vandamál og hliðstætt þróaðri lönd-
um fyrr en árið 1989. Reynt var
þá þegar að skýra áföllin með al-
mennum skilyrðum hagsveiflu og
hagstjómar, en einnig bent á: „Auk
þessara almennu skilyrða leiða
rannsóknir ytra í ljós samhengi
áhættunnar við misjafnlega skyn-
samlegt atferli lánastofnana, tísku-
sveiflur í lánveitingum og snöggar
breytingar á opinberri íhlutun."
Þannig var sett fram hlutlæg og
hógvær gagnrýni, árum áður en
þingmenn og Þorvaldur hófu upp
raddir sínar.
Það kom hvað markverðast í ljós
við þessar athuganir, að útlánatöp
voru sáralítil, meðan bankakerfíð
var verndað á lokuðum lánamarkaði
og verðbólgan fór ránshendi um
lánastofn landsmanna, svo mjög
sem hún hlýtur að hafa stuðlað að
mistökum í lánveitingum. Opinská
mynd afskrifta í reikningum var
því síður en svo til marks um aukna
sóun í lánakerfinu, heldur snögg
afhjúpun þess, sem viðgengist
hafði. Við þessu var varað með til-
komu fullra raunvaxta og æ fyllri
opnun íjármagnsmarkaðarins út á
við. Því var fylgst grannt með þess-
um málum í ritum bankans frá ári
til árs, samanburður gerður við
önnur Norðurlönd og reynt að graf-
ast fýrir rætur vandans. í ágúst-
hefti Hagtalna mánaðarins 1994
var vikið að „illa grunduðum
þensluáformum og fjárfestingum í
mörgum greinum" með ofrisi hag-
sveiflunnar 1987. í grein eftir höf-
und þessara lína í 2. hefti Fjármála-
tíðinda 1994, „Útlánaafskriftir og
-töp innlánsstofnana og fjárfesting-
arlánasjóða", er rækilegast um
þessi mál fjallað. Af samanburði
við Norðurlönd var þar dregin þessi
ályktun: „Af þessu má ljóst vera,
að útlánatöp og afskriftir vegna
þeirra eru hvorki sérstök fyrir hið
íslenska lánakerfi né skýrast þau
af sérstökum skipulagsveilum þess
eða lélegri stjórnun." Þetta telur
Þorvaldur ámælisvert og segir: „í
greininni örlar sem sagt ekki á við-
urkenningu á þeim skipulagsmein-
semdum, sem eru undirrót útlán-
atapsins að mínum dómi.“ (Bls.
76.) Þarna var þó aðeins jafnað til
ástandsins á Norðurlöndum al-
mennt, en ekkert staðhæft um,
hvort skipulagsveilur ríki bæði hér
og þar. Þó má geta þess, að þar
var einkum eða eingöngu um einka-
banka að ræða, og voru sumir
þeirra yfirteknir af ríkinu þeim til
bjargar. Ennfremur var vísað til
annarrar greinar um bankakreppur
á Norðurlöndum og víðar, og fylgdi
hún næst á eftir í heftinu.
í framhaldi umræddrar greinar
var ennfremur staðhæft, að banka-
kreppur á Norðurlöndum væru ekki
einstæðar, þótt áberandi hafi verið,
og síðan fjallað stuttlega um rann-
sóknir á bankakreppum almennt og
helstu skýringartilraunir, sem af
þeim voru sprottnar. Fjallað var um
málið með bæði skýrandi og gagn-
rýnandi hætti með vísun til ógæti-
Að fengnu sjálfstæði seðlabanka,
sem tengt sé markmiðum stöð-
ugleika, þrengist heldur betur
um möguleika á beitingu gengis-
stefnu til hraðvaxtar. Þá er
treyst á, að hagstæðu raungengi
sé komið á og því við haldið með
stöðugleik kaupgjalds að tiltölu
við launaþróun erlendis.
legrar þenslu í útlánum, og loks
reynt að ráða í úrlausnir vandans,
eftir því sem takmörkuð þekking á
svo flóknu viðfangsefni leyfði. Að
sjálfsögðu var greinin rituð í var-
kárum, fræðimannlegum stíl, en
ekki æsifréttastíl eða með beinum
ásökunum, sem staðreyndagrun-
dvöllur var ekki fyrir. Telji aðrir sig
geta gert betur, er eðlilegt, að þeir
geri svo á eigin ábyrgð, en hafa
þó tæpast ástæðu til þess að krefj-
ast þess af Seðlabankanum, að
hann fari fram úr þeim grundvelli,
sem hann hefur að byggja á. í því
sambandi má benda á, að hér má
heita algjör skortur á háskólarann-
sóknum á þessu sviði, og má hann
teljast bagalegur.
Sjálfstæði Seðlabankans
og ráðgjafarhlutverk
Seðlabankinn starfar enn á
grundvelli laga frá 1986, þrátt fýr-
ir nokkrar breytingar á þeim og
öðrum hliðstæðum lögum síðan,
sem hníga einkum í átt aukins
fijálsræðis á peninga- og fjár-
magnsmarkaði og nokkuð aukins
sjálfstæðis Seðlabankans. Nokkuð
vantar þó enn á fullt sjálfstæði, sem
víða er á komið eða stefnt að. Tillög-
ur í þá veru hafa þó verið unnar
og liggja fyrir í frumvarpsdrögum,
sem hvorki hafa fengist flutt né
breytt til þess horfs, að framgang
fái. Á meðan er Seðlabankinn eins
og milli vita, starfar í samræmi við
breytt ákvæði og nýjan skilning á
takmarkaðra og sjálfstæðara hlut-
verki sínu, en getur ekki treyst á
þá skipan. Frá upphafi bankans var
gert ráð fyrir, að honum væri skylt
að samræma stefnu sína sem einn
þátt í fjölþættri heildarstefnu
stjórnvalda. Til öryggis var sett það
ákvæði, að bankanum væri rétt, en
þó ekki skylt, að lýsa verulegum
ágreiningi við ríkisstjórnina opin-
berlega. Þótt ákvæðið sé almennt
orðað, leiðir af eðli málsins og stöðu
þess og samhengi við aðrar greinar
í lögunum, að því er einkum ætlað
að eiga við um aðgerðir eða að-
gerðaleysi í peninga- og gengismál-
um, sem bankinn hefur með hönd-
um, eða bein skilyrði þess, að slíkar
aðgerðir nái tilætluðum árangri.
Þessu ákvæði hefur aldrei verið
beitt með beinni skírskotun til þess,
þótt oft hafi
verið lagðar
talsvert aðrar.
áherslur en
fram hafa
komið hjá hlut-
aðeigandi rík-
isstjórnum.
Skýring þessa
mun annars
vegar sú, að
oftast hafi orð-
ið málamiðlun
fremur en op-
inn ágreining-
ur, hins vegar
að reynt hafi
verið að forðast að spilla samstarfi
við ríkisstjórn.
Sjálfstæði seðlabanka er yfirleitt
skilgreint með skírskotun til ákveð-
inna markmiða í peninga- og gjald-
eyrismálum, einkum stöðugs verð-
lags og gengis, sem bankanum sé
skylt að keppa að og hafi yfir tækj-
um að ráða til þess, enda væri víð-
tækara vald varla lýðræðislegt. Það
liggur í hlutarins eðli, að ríkisstjórn-
in sé að sama skapi óháð seðla-
banka í framkvæmd sinna mála-
flokka. Hvor aðili um sig hlýtur þá
að afla sér þeirrar sérþekkingar,
sem við þarf á sínu sviði. Þegar
farið er að lifa eftir þessari megin-
reglu, þótt ekki sé fullmótuð í lög- v
um, gerist því æ örðugra að láta
sem seðlabanka beri að veita ráð-
gjöf í hveiju máli, sem hagstjórn
varðar. Að sjálfsögðu þarf einhvers
staðar að vera fyrir hendi heildaryf-
irsýn yfír þjóðarbúskapinn, og þá
gjarnan hjá fleiri stofnunum og í
samvinnu þeirra, sem og samþætt-
ing í heildarstefnu hjá ríkisstjórn-
inni. Það er því nokkuð langsótt,
að Seðlabankinn eigi ætíð að geta
vitað betur en aðrar stofnanir um
málefni á þeirra sviði. Þó ætti hann
að geta verið málsvari vissra heild-
stæðra og heilbrigðra viðhorfa í
efnahagsmálum almennt.
Að fengnu sjálfstæði seðlabanka,
sem tengt sé markmiðum stöðug-
leika, þrengist heldur betur um
möguleika á beitingu gengisstefnu
til hraðvaxtar. Þá er treyst á, að
hagstæðu raungengi sé komið á og
því við haldið með stöðugleik kaup-
gjalds að tiltölu við launaþróun er-
lendis. Gengisfelling í hraðvaxtar-
skyni væri þá háð altækum sátt-
mála við launþegasamtökin, ef
nokkur von á að verða um árang-
ur. Þannig geta ekki heldur allar
þjóðir farið að, heldur ein eða fáar
í senn, þar sem gengislækkun einm_
ar er gengishækkun annarrarT
Þannig verður ekki bæði sleppt og
haldið, heldur verður í flestum til-
vikum að velja milli stefnu hrað-
vaxtar eða stöðugleika, en jafn-
framt er mest hætta á, að hin fyrr-
greinda færi úr böndunum, ef reynd
væri.
Höfundur er hagfræðilegur r&ðu-
nautur bankastjómar Seðlabank-
ans.
Þúsundir íslenskra
póstkorta: Kaupstaðir; kirkjur, sveitabœir, fólk, ár,
fossar, brýr, vísnakort, jólakort ofl. Tilvalið fyrir
byggða- og átthagasöfn.
Kaupum einnig gömul póstkort
Hjá Magna
Ltiugavegi 15 • Sími 552 3011 • Fax 551 3011