Morgunblaðið - 21.04.1996, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 21. APRÍL 1996 B 7
landi, sem komu fram í kringum
1920. Mjólkurflöskurnar voru þá
bornar heim til fólks og skildar eft-
ir á tröppunum, ef enginn var
heima. Smáfuglinn „Blue Tit“ lærði
að kroppa gat á állokið og drekka
mjólkina. Kvartanir bárust fljótt en
ekkert var gert í málinu annað en
skrifa þær niður. Þetta var einkum
á árunum 1930 til 1947. Það var
þekkt, að þessi smáfugl fór aldrei
nema nokkra kílómetra frá hreiðri
sínu og var allt árið á sömu slóðum.
En þegar kvartanirnar eru kort-
lagðar eftir tímabilum, sést hvernig
þekkingin á því að kroppa gatið
berst út með stigvaxandi hraða frá
Englandi og síðan til írlands. Þegar
fullnaðarathuganir lágu fyrir voru
fuglategundirnar ellefu, sem áttu
hér hlut að máli. Alls var tæknin
„uppgötvuð" 89 sinnum einstakl-
ingsbundið á Englandi en breiddist
síðan út frá hverju svæði fyrir sig.
Þessi siður smáfuglanna breidd-
ist einnig út meðal smáfugla í Dan-
mörku, Svíþjóð og Hollandi. Mjólk-
urflöskur hurfu þó í stríðinu í Hol-
landi en komu aftur í gagnið árið
1947. Fuglarnir, sem lærðu þetta
fyrir stríð þar, voru allir dauðir þá,
en meiri fylgni er þó einmitt í mjólk-
urflöskuárásum í Hollandi eftir stríð
en fyrir.
Þá eru til dæmi um uppfinning-
ar, sem berast til einkaleyfisskrif-
stofa víða um heiminn, jafnvel á
sama degi eða klukkutíma, og eru
ekki aðeins um sömu tæknina held-
ur er hluturinn alveg eins. í ein-
staka tilfelli eru teikningarnar síð-
an líka alveg eins og öll smáatriði,
jafnvel eins og staðsetning á teikni-
blöðunum! Þetta eru ef til vill ótrú-
legar sögur, en þannig er lífið. Hið
ótrúlegasta er oftast einmitt sann-
leikurinn. Eitt dæmi er þannig stað-
fest frá Danmörku þar sem munaði
þrem klukkutímum að einkaleyfi
þar var hafnað, þar sem annað al-
veg eins hafði verið lagt inn í Hol-
landi sem nam því fyrr!
Það mætti ef til vill bæta örlitlu
við kenningu Sheldrakes og segja
að við sköpum það sem við erum
i dag með endurómun gamalla
ávana okkar í gegnum M-svið. Er
það þá skýringin á syndum feðr-
anna?
streymt út úr hylkinu til frumanna
í heilaberkinum. Til samanburðar
voru aðrar sex jafngamlar rottur
hafðar með og allar rotturnar tólf
geymdar í myrkri í 25 daga.
í lok þessa tíma gerðu vísinda-
mennirnir umfangsmiklar athug-
anir á sjóngetu rottanna. í ljós
kom að þær rottur sem höfðu feng-
ið auka inngjöf af NGF höfðu sjón
sem var jafn góð og hjá rottum
sem höfðu alist upp undir venju-
legum kringumstæðum. Rotturnar
sem fengu ekkert auka NGF sáu
hinsvegar engu betur en nýfæddar
rottur.
NGF er ekki nýtt efni. Vísinda-
mönnum hefur lengi verið ljóst að
efnið hefur áhrif á lifun nokkurra
fruma í heilaberkinum. í því til-
felli er hins vegar um að ræða
bein áhrif á frumurnar sjálfar
frekar en á tengslin á milli þeirra.
Enn er margt óljóst um það hvern-
ig NGF hefur áhrif á frumutengsl-
in. Vísindamennirnir hafa til dæm-
is leitað eftir NGF efnanemum á
yfirborði fruma í heilaberkinum,
en án árangurs. Þeir fundu hins-
vegar efnanema fyrir skylt efni
sem nefnist NT-4. Því er enn óljóst
hvernig NGF tekst að örva frum-
urnar og tengslin á milli þeirra
þó trúlegt sé að skýringin tengist
skyldleikanum á milli NGF og
NT-4 efnanna.
MANNLIFSSTRAUMAR
LÆKNISFRÆDI/ Hverjar eru orsakir hinnar miklu
aukningar húbkrahbameina?
Húðkrabbamein
AUKNING á tíðni húðkrabbameins er svo mikil á undanförnum áratugum
að henni hefur verið líkt við faraldur. Á Bretlandseyjum hefur tíðni húð-
krabbameins meira en þrefaldast á sl. 15 árum og í Bandaríkjunum gera
menn ráð fyrir að annar hver einstaklingur fái húðkrabbamein fyrir 85
ára aldur. Það sem virðist skipta mestu máli er sólböð og ljósaböð fyrir
tvítugsaldur, er setja af stað frumubreytingar sem síðan koma fram sem
húðkrabbamein 30-60 árum síðar. Hér skiptir miklu að lífskjör fólks á
Vesturlöndum hafa breyst mjög á síðustu 50 árum en það hefur aukið
frístundir og möguleika á sól- og ljósaböðum. Einnig skiptir máli að klæða-
burður fólks hefur breyst á þann veg að sólarljósið nær til stærri hluta
líkamans en áður þekktist. Einnig koma við sögu erfðir og eflaust fleiri
þættir sem við skiljum ekki ennþá. - Í Ástralíu ertíðni húðkrabbameins
einna hæst í heiminum og þar er farið að gera ráðstafanir til að minnka
hættuna á þessum sjúkdómi; eitt af því sem gert er víða er að banna
skólabörnum að leika sér í sólinni nema vera með síðar ermar og sólhatt.
HÚÐKRABBAMEIN er af fjór-
um aðaltegundum, algengast
er grunnfrumukrabbamein en síð-
an koma flöguþekjukrabbamein,
sortuæxli og Kaposi-sarkmein.
Mikilvægt er að sem flestir hafi
hugmynd um
hvernig þessi æxli
líta út til að fólk
geti leitað til
læknis í tæka tíð.
Grunnfrumu-
krabbamein (ba-
sal cell carcinoma)
geta verið af
nokkrum undir-
flokkum og sama lýsingin á ekki
við þá alla, þau eru oftast fáeinir
mm að stærð þegar eftir þeim er
tekið. Þau geta verið flöt, rauð,
hrukkótt, hreistrug og með örs-
máum sárum eða þau geta byijað
sem lítil kúla eða bóla sem ekki
hverfur og stundum blæðir úr eða
eftir Mognús
Jóhonnsson
þau geta verið flöt og
hvít eða gul vegna
bandvefsmyndunar.
Grunnfrumu-
krabbamein geta líka
verið einhvers konar
blanda af þessu en þau hafa alltaf
tilhneigingu til að mynda sár sem
blæðir úr og þau geta minnkað og
stækkað svo aftur. Þessi krabba-
mein dreifa sér yfirleitt ekki með
meinvörpum en þau eru hættuleg
ef þau ná að vaxa inn í undirliggj-
andi vefi eins og t.d. hauskúpu.
Meðferð er fólgin í því að fjar-
Iægja æxlið og nánasta umhverfi
þess en þessi krabbamein hafa
vissa tilhneigingu til að taka sig
upp aftur á sama stað.
Flöguþekjukrabbamein (squam-
ous cell carcinoma) er næst algeng-
asta tegund húðkrabbameina.
Tæplega 1% af þeim sem fá sjúk-
dóminn deyja af hans völdum og
þó svo að þessi tala kunni að virð-
ast lág, kemur á móti að fjöldi
þeirra sem fá þessa krabbameins-
tegund er mikill. Þetta krabbamein
lýsir sér oftast sem þykkni eða
útvöxtur (æxli), stærðin getur ver-
ið frá örfáum mm upp í nokkra
cm, æxlið getur valdið roða og
ertingu og það er oft hreistrað og
viðkvæmt og við hnjask getur auð-
veldlega blætt úr því. Meira en
helmingur þessara æxla eru á höfði
eða hálsi en hin eru dreifð um
önnur líkamssvæði sem eru útsett
fyrir sólarljósi. Þessi æxli geta
dreift sér um líkamann en ef þau
eru fjarlægð með skurðaðgerð
ásamt nærliggjandi veíjum fá 90%
sjúklinganna varanlegan bata eftir
fyrstu aðgerð.
Sortuæxli (melanoma) eru sjald-
gæfari en jafnframt mun hættu-
legri en þær tegundir húðkrabba-
meins sem lýst hefur verið. Tíðni
sortuæxla vex einna hraðast allra
krabbameina á Vesturlöndum og
þessi tegund húðkrabbameins er
orðin verulegt heilbrigðisvanda-
mál. Talið er að rekja megi flest
sortuæxli til útfjólublás ljóss frá
sólinni eða ljósalömpum en einnig
virðist vera nokkuð sterkur erfða-
þáttur til staðar. Sortuæxli eru
sjaldgæf undir 14 ára aldri en
verða síðan sífellt algengari með
hækkandi aldri. Um helmingur
sortuæxla myndast úr fæðingar-
bletti eða freknu en hinir koma
þar sem ekkert slíkt var fyrir.
Mörg sortuæxli greinast meðan
þau eru mjög lítil, oft minni en 1
mm, og eru þá batahorfur góðar.
Nokkur atriði einkenna útlit þess-
ara æxla, þau sem skipta mestu
máli er stækkandi blettur með
óreglulega lögun og tenntar brún-
ir, margvíslegir litir (brúnt, svart,
blátt og bleikt) sem taka breyting-
um, smávegis roði og hrúðurmynd-
un með blæðingum af og til. Sortu-
æxli eru ekki upphleypt í byijun
en verða það stundum þegar þau
stækka. Þessi lýsing getur hjálpað
við greiningu á flestum sortuæxl-
um en ekki má gleyma því að sum
sortuæxli passa ekki allskostar við
lýsinguna. Mestu máli skiptir að
greina þessi æxli nógu snemma
og íjarlægja þau ásamt svæðinu
umhverfis. Þegar þessi æxli ná að
dreifa sér finnast fyrst meinvörp
í nálægum eitlum og þess vegna
eru slíkir eitlar fjarlægðir ef þeir
eru stækkaðir.
Kaposi-sarkmein er sjaldgæf
tegund húðkrabbameins sem hefur
fengið aukið vægi á síðari árum
vegna þess að það er stundum
fylgikvilli alnæmis.
Y06A
STU Dh
Jóga gegn kvíða
\
2.-28. maí, þri. &fim. kl. 20.00-22.15 (7 stypti).
Námskeið fyrir þá sem eiga við kvíða og fælni að stríða og/eða eru
að ganga i gegnum miklar breytingar í lífinu. Kenndar verða leiðir til
að slaka á og öðlast aukið frelsi og lifsgleði. Engin reynsla eða
þekking á jóga nauðsynleg.
Leiðbeinandi: Ásmundur Gunnlaugsson, jógakennari.
Jóga á meðgöngu
Jóga fyrir konur á meðgöngu 23. apríl, þri. & fim.
kl. 18.30-19.45 (8 skipti).
Grunnnámskeið ijóga 30. apríl, þri. - fim.
kl. 20.00—21.30 (8 skipti). Leiðb.: Anna Dóra Hermannsdóttir.
Hátúni 6A, 105 Reykjavík, sími 51 I 3100. ^
MALVERKA-
UPPBOÐ
Á HÓTEL SÖGU
ÍKVÖLDKL. 20.30.
VERKIN SÝND ÍDAG12-18.
ANTIKVERSL UNIN OPIN
Á SAMA TÍMA.
BORG
vió INGÓLFSTORG
SÍMI552 4211
imdrÉdldmnýsendiiigk 79Q,~
Stí. 34-38 Ltör.svart/hvítt PcfSUílŒ 1 490 -
Herrdboxerk 290,- jjmjoggj[iggdIIdrk 1.890,-
f Full búó afnýjum og spennandi vörunt < frábæru verði i
Sendum ípóstkröfu. Glæsibæ, simi 588 5575. Opiðkl. 11-18 virkadaga. Opið kl. 11—14 laugardaga.