Morgunblaðið - 21.04.1996, Blaðsíða 16

16 B SUNNUDAGUR 21. APRÍL 1996
Milljónir jarðsprenfflia ógna íbúum fyrrverandi lýðvelda Júgóslavíu, ekki síst bömum.
Hundruð þeirra hafa misst útlimi eftir að hafa stigið á jarðsprengjur. Eitt þessara bama
sleppti nýverið hækjunum og tók sín fyrstu skref á íslenskum gervifæti.
Morgunblaðið/Kristján Friðriksson
ÞEGAR Dennis bauðst að koma upp í salinn og fylgjast með gervifótasmiðinni grunaði
hann ekki að skömmu síðar myndi hann taka sín fyrstu skref á nýjum fæti. Reyndar
trúði hann vart því sem var að gerast, fyrr en hann var spurður um hvort hann ætti
íþróttaskó á vinstri fótinn og hvor hann vildi þá ekki sækja skóinn.
DENNIS var óstyrkur þegar hann sleppti
hækjunum og tók fyrstu skrefin hjálpar-
laust, en fljótlega var hann farinn að
ganga um eins og ekkert væri að.
sprengju sem eitt þeirra steig á. Þannig slasað-
ist Dennis sjálfur í október síðastliðnum. Hann
var að hjóla hjá akri í útjaðri þorpsins og ákvað
að reiða hjólið sitt yfir stíg. Þar steig hann á
jarðsprengju sem tætti hægri fótinn og olli
miklum áverkum á þeim vinstri. Dennis slasað-
ist alvarlega í sprengingunni og líklega varð
það honum til lífs að kvikmyndahópur frá
breskri sjónvarpsstöð var af tilviljun ekki langt
undan. Bretarnir sáu blossann, brugðust skjótt
við og komu drengnum undir læknishendur.
Hann var síðan svo lánssamur að komast á
þetta eina sjúkrahús í nágrannaríkinu Króatíu
sem sinnir aflimuðum. Það kom þó ekki til af
góðu. Aðgerð var gerð í Bosníu á stúfnum í
kjölfar sprengingarinnar, en aðstæður voru
bágbornar, alvarleg sýking komst í fótinn og
þegar bosnískt hjúkrunarfólk bað sjúkrahúsið
í Zagreb um að taka við drengnum var ástand
hans lífshættulegt. Til Zagreb var hann fluttur
í dái vegna sýkingarinnar, en þar var gerð
önnur aðgerð á stúfnum sem heppnaðist vel
og drengurinn er nú óðum að jafna sig.
Dennis er reyndar ekki sá fyrsti í fjölskyld-
unni sem slasast í stríðinu. Bræður hans hafa
báðir barist með her Bosníumanna og annar
þeirra var skotin í fót snemma í stríðinu. Faðir
drengsins var einnig í Bosníuher til skamms
FYRSTU SKREFIN
Á NÝJUM FÆTI
FÓRNARLÖMB stríðsins í fyrrverandi
lýðveldum Júgóslavíu eru mörg og þrátt
fyrir að sáttaumleitanir og samningar
hafi dregið að mestu úr stríðsátökum
fer því íjarri að tala þeirra sem hafa særst eða
látið lífið vegna striðsins sé hætt að hækka.
Fórnarlömbum stríðsins fjölgar á degi hveijum
og á eftir að gera um langan tíma, þar sem í
jörðu leynast ennþá milljónir jarðsprengna. í
Króatíu einni er áætlað að sex milljónir jarð-
sprengna séu enn í jörðu, fyrst og fremst grafn-
ar niður í sakleysislega akra eða vegkanta.
Þessi staðreynd er ógnvekjandi, ekki síst fyrir
það að stærstan hluta þeirra er engin leið að
finna með málmleitaraðferðum, þar sem þær
eru gerðar úr plastefnum. Eina leiðin til að
koma f veg fyrir að slíkar sprengjur valdi mann-
tjóni er að kveikja í jarðvegi á svæðum sem
talið er að sprengjur sé að finna og vonast til
að þær springa í eldinum. Þessari aðferð vilja
menn þó helst ekki beita nema að vera þes%
fullvissir að sprengjur séu á svæðinu, því eldur-
inn skilur eftir sviðna jörð og eiturefni, sem
koma í veg fyrir að jarðveginn megi nýta til
fæðuöflunar fyrr en eftir alllangan tíma.
í Króatíu eru um 6 þúsund hermenn sem
hafa misst annan fótinn eða báða, flestir vegna
jarðsprengna. Fjöldi almennra íbúa er síst-
minni, þótt erfitt sé að nálgast áreiðanlegar
tölur þar um. En af almennum borgurum sem
misst hafa fætur vegna jarðsprengna eru böm
fjölmennasti hópurinn. Börn sem í sakleysisleg-
um leik hafa stigið á jarðsprengjur. Þannig var
með Dennis, drenginn sem var á sjúkrahúsinu
í Zagreb, þar sem Össur hf. kynnti króatískum
yfírvöldum Icex-tæknina við gerð gervifóta.
Dennis er 15 ára gamall Bosníudrengur, al-
inn upp í litlu sveitaþorpi skammt frá Bihac.
Hann sagði íslendingunum að á undanförnum
árum hefði hann bæði séð á eftir vinum sínum
og skólafélögum í gröfina. Hann á líka jafn-
aldra og vini sem hafa misst útlimi vegna jarð-
sprengna. Síðast þegar hann fékk fréttir að
heiman, nokkrum dögum áður en íslendingam-
ir hittu hann, höfðu fimm börn verið saman
að leik í litla þorpinu og slasast vegna jarð-
tíma, en starfar nú á verkstæði í sveitaþorpinu
og móðir hans er húsmóðir. Eins og hjá þorra
þjóðarinnar er fjárhagur fjölskyldunnar bágur
eftir stríðið og því hefur Dennis hvorki farið
heim í helgarleyfi af spítalanum né fengið heim-
sóknir frá fjölskyldunni. Nú það styttist í að
Dennis geti farið heim, stúfurinn er óðum að
jafna sig og íslenski gervifóturinn, sem hann
fékk svo óvænt á dögunum, skiptir þar miklu
máli.
Að sögn talsmanna Össurar hf. hefur fyrir-
tækið þó ekki sleppt hendinni af þessum dreng
sem vann hug og hjarta íslendinganna á sjúkra-
húsinu í Zagreb. Þegar gervifóturinn var gerð-
ur á hann þar var enn talsverð bólga í stúfnum
og því mun harða hulsan, sem mótuð var eftir
honum, ekki passa fullkomlega þegar bólgurnar
eru horfnar. Því stendur til að senda stoðtækja-
fræðing á nýjan leik til Zagreb til að móta
nýja Icex-hulsu á stúfinn um leið og Dennis
hefur jafnað sig að fullu eftir aðgerðina og
bólgurnar eru horfnar. Þess verður væntanlega
ekki langt að bíða.
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 21. APRÍL 1996 B 17
Brýn þörf á
aðstöðvið
aflimaða
ÍSLENDINGARNIR í sundursprengdu þorpi rétt utan Zagreb.
F.v. Eyþór Bender, markaðsstjóri Össurar, Sigmundur Artúrsson,
kvikmyndatökumaður Saga film og Krislján Friðriksson, stjórn-
andi myndarinnar. Á stéttinni við hlið þeirra má sjá hvar sprengj-
an lenti sem gereyðilagði íbúðarhúsin fyrir aftan þá.
EINS OG áður hefur komið
fram í Morgunblaðinu
barst stoðtækjafýrirtæk-
inu Össuri hf. nýverið
beiðni frá króatískum yfirvöldum
um aðstoð við að útbúa gervifætur
á króatíska hermenn sem misst
hafa fætur í stríðsátökum undan-
farinna ára. Króatísk stjórnvöld eru
skuldbundin til að leysa úr málum
sinna hermanna, en þar sem aðeins
eitt sjúkrahús í landinu sinnir fólki
sem misst hefur útlimi var leitað
að einfaldari lausnum en hingað til
hafa boðist. Slík lausn er einmitt
að líta dagsins ljós eftir langa þró-
unarvinnu hjá Össuri hf. Það er ný
og byltingargerð aðferð við að
útbúa harða hulsu fyrir fólk sem
misst hefur fætur fyrir neðan hné,
en slík hulsa tengir stúfinn við hinn
eiginlega gervifót.
Þessi aðferð eykur stórlega
möguleika stoðtækjafræðinga á að
aðstoða fólk í ólíkum og erfiðum
aðstæðum. í stað þess að þurfa allt
að 8 klukkustundir, sem dreifast á
nokkra daga, til að sérsmíða harða
hulsu býður nýja aðferðin upp á að
hulsan sé „klæðskerasniðin“ fyrir
viðkomandi notanda á innan við
klukkustund og tilbúin til notkunar
skömmu síðar.
Þar að auki kallar nýja aðferðin
ekki á að hönnunin þurfi að gerast
á stoðtækjaverkstæði og það sem
ekki síst skiptir máli — rafmagn
þarf ekki að vera til staðar. Vatn
er það eina sem til þarf, utan sérs-
taks koltrefjaefnis og tilheyrandi
áhalda. Því er ekki að undra þótt
yfirvöld á hernaðarsvæðum, hjálp-
arstofnanir og fleiri eygi með þess-
ari aðferð möguleika á að aðstoða
miklu fleira fólk sem misst hefur
fætur en ella og það með talsvert
minni fyrirhöfn en tíðkast hefur.
Icex, eins og þessi nýja aðferð
nefnist, er nú tilbúin eftir áralangt
þróunarferli og kemur á alþjóðlegan
markað með vorinu. Vegna þeirrar
markaðssetningar var leitað til
Saga film hf. um gerð kynningar-
og kennslumyndar og hófst sú vinna
í byijun ársins. Þegar beiðnin svo
barst frá Króatíu um kynningu á
Icex var afráðið að taka notkun
þess á jarðsprengjussvæðum inn í
myndina. Því fóru Sigmundur Art-
húrsson, kvikmyndatökumaður, og
Kristján Friðriksson, stjórnandi
myndarinnar, með í ferðina, ásamt
Eyþóri Bender, markaðsstjóra Öss-
urar, og Toby Carlsson, stoðtækja-
fræðingi og yfirmanni Össurar í
Bretlandi.
Lítið var vitað um aðstæður á
svæðinu annað en að kynningin á
Icex skyldi fara fram á sjúkrahúsi
í Zagreb, þessu eina í Króatíu sem
sinnir aflimuðum fórnarlömbum
stríðsins, aðallega hermönnum Kró-
ata og bandamanna þeirra í Bosníu.
Til Zagreb var farið með talsvert
magn af áhöldum og efnum sem
þarf til að smíða Icex-hulsur á fuil-
orðna karlmenn, sem og gerviökkla
og annað sem þarf til að fullbúa
gervifót.
Kynningin fór fram laugardaginn
30. mars, að loknum blaðamanna-
fundi á sjúkrahúsinu þar sem hem-
aðaryfirvöld skýrðu fjölmiðlum frá
áformum um að leysa skjótt úr
málum aflimaðra hermanna.
Sjúkrahúsið var ekki fullskipað
sjúklingum, þar sem reynt er að
senda sem flesta heim í helgarleyfi
frá föstudegi til mánudags. Kynn-
ingin sjálf fór fram í sal sjúkrahúss-
ins og voru smíðaðir gervifætur á
sjö hermenn sem höfðu dvalist á
sjúkrahúsinu, sem er nær eingöngu
fyrir fullorðna sjúklinga. Það kom
því Kristjáni Friðrikssyni nokkuð á
óvart, þegar hann laumaði sér út
úr kynningarsalnum til að skoða
sig um á sjúkrahúsinu, að hitta
fyrir ungan einfættan dreng innan
um allt fullorðna fólkið.
Drengurinn sat inni á sjúkrastofu
á spjalli við góðan vin sinn, her-
mann á fimmtugsaldri sem misst
hefur báða fætur. Drengurinn hafði
mikinn áhuga á íslendingunum og
því sem hann vissi að væri að ger-
ast í sal sjúkrahússins. Hann brást
því glaður við þegar Kristján bauð
þeim félögunum að koma með sér
aftur í salinn og fylgjast með gervi-
fótasmíðinni. Þar fylgdist drengur-
inn með af áhuga þegar hermenn-
irnir slepptu hækjum eða stigu úr
hjólastólum og gengu á nýju gervi-
fótunum, án þess að gruna að
skömmu síðar myndi hann líka taka
sín fyrstu skref eftir sprenginguna
hjálparlaust.
Því þótt hann tilheyrði ekki hópi
hermanna og yfirvöld væru á engan
hátt skyldug til að verða honum
úti um stoðtæki, þá var ekkert sem
bannaði íslendingum að gefa hon-
um nýjan fót. Til þess þurfti aðeins
leyfi frá læknum sjúkrahússins og
þegar það hafði fengist var hafist
handa við að smíða á hann gervifót
með Icex-aðferðinni. Þegar íslend-
ingarnir yfirgáfu spítalann í lok
dagsins gekk drengurinn óstuddur
um sal sjúkrahússins — að vísu á
fullorðinsökkla, en ökkli í réttri
stærð kom til hans nú í vikunni.
Morgunblaðið/Kristján Friðriksson
VIÐ FYRSTU sýn virðist sem húsin séu sundurskotin, en þegar nánar er aðgætt kemur í ljós að götin eru eftir sprengjubrot. Það eru
líka sprengjur og sprengjubrot sem ógna lífi og limum íbúanna, jarðsprengjur eru í milljónatali grafnar í jörðu og ógerningur að finna
nema lítinn hluta þeirra með sprengjuleitartækni.
Hulín
vopn sem
eng-um eira
Áætlað er að rúmlega 2.000 manns deyi
eða verði örkumla á mánuði hverjum vegna allt
að 110 milljónavirkrajarðsprengna
í heiminum. Fast er nú lagt að ráðamönnum í
ríkjum heims að samþykkja bann við
notkun slíkra vopna, sem hefur verið lýst sem
„glæp gegn mannkyninu“.
JARÐSPRENGJUR hafa verið
nefndar „sígild vopn fátæka
mannsins“ og verða sífellt ódýr-
ari í framleiðslu. Ódýrustu
sprengjurnar kosta aðeins jafnvirði 200
króna og kostnaðurinn af lagningu
þeirra er lítill. Það er því engin furða
að þessi skaðlegu vopn skuli vera jafn
algeng og raun ber vitni.
Áætlað er að 110 milljónir virkra
sprengna liggi í jörðu í alls 64 löndum
í heiminum. Meira en helmingur þeirra
er í Miðausturlöndum, Norður-Afríku og
Mið-Asíu, t.a.m. milljónir í Egyptalandi,
íran og Áfganistan.
Um 23 milljónir jarðsprengna eru í
Austur-Asíu, þar af allt að tíu milljónir
í Kambódíu einni.
Afleiðingar þessarar miklu útbreiðslu
eru skelfilegar. Rúmlega 25.000 manns
deyja eða særast alvarlega af völdum
jarðsprengna í heiminum
á ári hveiju.
Jarðsprengjur gera
ekki greinarmun á her-
mönnum og óbreyttum
borgurum. Þær geta legið
í jörðu áratugum eftir að
stríðsátökum lýkur og eira
engum. Þúsundir manna
hafa til að mynda dáið eða
misst útlimi í Afganistan,
sem er best lýst sem risa-
stóru sprengjubelti eftir
16 ára stríð. I Kabúl einni
misstu 80 útlimi í febrúar
og sumir eru svo heppnir
að fá gervifætur, aðrir
verða rúmfastir eða í
hjólastólum til æviloka.
í Angóia eru enn 15
milljónir jarðsprengna,
eða að minnsta kosti ein á hvern lands-
mann, eftir tveggja áratuga borgara-
styijöld. 150-200 óbreyttir borgarar
deyja eða særast vegna jarðsprengna á
viku hverri í landinu. Alls hafa um
70.000 manns misst útlimi.
Frjósöm svæði í órækt
í löndum eins og Kambódíu, Angóla,
Mozambique og Afganistan þurfa bænd-
ur oft að hætta lífinu til að sjá fjölskyld-
um sínum farborða.
„Menn geta ekki ræktað landið, snúið
til heimabæja sinna, eða safnað eldi-
viði,“ segir Chris Moon, 33 ára Breti,
sem missti fót og handlegg við hreinsun
sprengjubelta í Mozambique. Hann segir
að notkun jarðsprengna sé best lýst sem
„glæp gegn mannkyninu“.
40.000 Kambódíumenn hafa misst
útlimi af völdum jarðsprengna. Skiltum
með myndum af hauskúpum og kros-
sleggjum hefur verið komið fyrir við
vegi í vesturhluta landsins til að vara
fólk við jarðsprengjum. Þorpsbúar neyð-
ast þó til að fara inn á hættusvæðið til
að safna eldiviði og bambusstönglum og
veiða dýr og fiska sér til matar.
„Ég er dauðhræddur við jarðsprengj-
urnar," segir einn þorpsbúanna og ná-
granni konu, sem missti mann sinn ný-
lega þegar hann var að safna stráum
til mottugerðar og steig á sprengju. „En
ef við söfnum ekki stráum og bambus-
stönglum lifum við ekki af.“
Hættan af jarðsprengjum veldur því
að víðfeðm og fijósöm svæði í mörgum
stríðshrjáðum löndum í þriðja heiminum
eru ekki ræktuð og eykur þannig þörf-
ina á aðstoð annarra ríkja. Kambódíu-
menn þurfa til að mynda að flytja inn
200.000 tonn af hrísgijónum af þessum
sökum og geta það ekki nema með hjálp
Vesturlanda.
Verða sprengjurnar bannaðar?
Tveggja vikna ráðstefna Sameinuðu
þjóðanna um jarðsprengjur hefst í Genf
á morgun, mánudag, og markmið henn-
ar er að endurskoða samning frá 1980,
sem takmarkar notkun þessara vopna.
Að minnsta kosti 24 þjóðir hafa hvatt
til þess að samið verði um algjört bann
við notkun jarðsprengna, annarra en
þeirra sem ætlað er að granda skriðdrek-
um og öðrum farartækjum. Þjóðveijar
eru á meðal þessara þjóða og tilkynntu
á dögunum að þeir myndu
hætta notkun jarðsprengna,
sem ætlaðar eru hermönn-
um, og eyðileggja þær í
áföngum í von um að fleiri
ríki færu að dæmi þeirra.
„Með þessari ákvörðun
sendum við skýr skilaboð til
Genfar: banna verður þessi
hryllilegu vopn,“ sagði Klaus
Kinkel, utanríkisráðherra
Þýskalands.
Rússar og Kínveijar eru
tregir til að fallast á slíkt
bann en stuðningurinn við
það fer sívaxandi í Banda-
ríkjunum.
Hundruð hjálparstofnana
og samtaka kristinna manna
og fyrrverandi hermanna í
Bandaríkjunum hafa á und-
anförnum fjórum árum barist fyrir slíku
banni. Þessi samtök fen’gu nýlega
áhrifamikla stuðningsmenn því tólf fyrr-
verandi hershöfðingjar snerust á sveif
með þeim í baráttunni. Þeirra á meðal
eru Norman Schwarzkopf, sem stjórnaði
herförinni gegn írökum, David Jones,
fyrrverandi forseti bandaríska herráðs-
ins, og John Galvin, fyrrverandi yfirmað-
ur hersveita NATO.
Bandaríski herinn hefur hingað til
verið andvígur banni við jarðsprengjum,
einkum á þeirri forsendu að slík vopn
geti vérið nauðsynleg til að halda mann-
falli hersins í Iágmarki. Þessi afstaða
virðist vera að breytast. Hermt er að
Bill Clinton Bandaríkjaforseti hafi þegar
fallist á þær röksemdir að jarðsprengjur
valdi nútímaríkjum meiri skaða en
ávinningi.
Rándýr hreinsun
Þótt samþykkt verði bann við þessum
skaðlegu vopnum er ólíklegt að hægt
verði að útrýma þeim á næstu áratug-
um. Þótt ein sprengja kosti aðeins 200
krónur getur kostnaðurinn af því að
losna við hana numið allt að 60.000
krónum. Hreinsun allra sprengjubelt-
anna í heiminum myndi kosta meira en
2.000 milljarða króna miðað við fjölda
vopnanna nú og kostnaðurinn á eftir
að aukast. Tvær milljónir jarðsprengna
voru lagðar árið 1994, 20 sinnum fleiri
en þær sem voru aftengdar eða sprengd-
ar.
NORMAN
Schwarzkopf
(