Morgunblaðið - 01.10.1996, Blaðsíða 31

30 ÞRIÐJUDAGUR 1. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 1. OKTÓBER 1996 31
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
SAMAN Á HAFINU
FRAM kom í viðræðum Emmu Bonino, sjávarútvegsmála-
stjóra Evrópusambandsins, við þá Davíð Oddsson forsæt-
isráðherra og Þorstein Pálsson sjávarútvegsráðherra fyrir
helgi, að bæði ísland og ESB vildu efla þær svæðisstofnanir,
sem stjórna úthafsveiðum á Norður-Atlantshafi, og taka upp
nýjar aðferðir til að útkljá deilumál innan þessara stofnana.
Jafnframt skýrði Bonino frá því, að í síðustu viku hefði
ESB ákveðið að koma á fót starfshópi til að fjalla um tillögur
íslands og annarra ríkja um starfsemi NEAFC, Norðaustur-
Atlantshafsfiskveiðinefndarinnar. ESB vill semja á vettvangi
NEAFC um nýtingu norsk-íslenzka síldarstofnsins, en sam-
bandið hefur staðið utan samkomulags strandríkjanna fjög-
urra um skiptingu stofnsins og skammtað sér einhliða kvóta.
Það er jákvætt að samstaða skuli vera um það milli íslands
og ESB að efla þurfi svæðisstofnanirnar og getu þeirra til
að taka á deilumálum. Líkt og sjávarútvegsráðherra benti á
í ræðu sinni á fundi Alþjóðahafrannsóknaráðsins á föstudag,
er ekki nóg að samþykkja tillögur um heildarafla, heldur
þarf einnig að glíma við deilur milli ríkja, sem eiga hagsmuna
að gæta. I því skyni stakk ráðherra upp á að stofnaðar yrðu
sátta- eða úrskurðarnefndir innan hverrar svæðisstofnunar
og framkvæmd þess samkomulags, sem ákveðið yrði á vett-
vangi þeirra, yrði útlistað nákvæmlega.
Á þetta hefur skort hingað til. Samkomulagið, sem tókst
á vettvangi NEAFC um karfaveiðar á Reykjaneshrygg, er til
dæmis gallað að því leyti að það hefur ekki tryggt virkt eftir-
lit með veiðunum. Aflatilkynningar ESB hafa verið í skötulíki
og jafnframt hefur það verið gagnrýnt af hálfu íslenzkra
stjórnvalda að hentifánaskipum, sem veiða úr karfastofninum,
hefur verið leyft að koma til hafnar í aðildarríkjum sambands-
ins.
Þó nokkuð er til vinnandi að Evrópusambandið eigi aðild
að samkomulagi um veiðar úr síldarstofninum. Þótt auðvitað
verði að halda til streitu kröfum um að tekið verði tillit til
sögulegrar veiði úr stofninum og til þess hversu háð ríki eru
fiskveiðum, er betra að hafa ESB innanborðs en að samband-
ið haldi áfram að skammta sér einhliða kvóta. Ekki má gleyma
því að sókn skipa ESB-ríkja í norsk-íslenzku síldina gæti
aukizt vegna hruns síldveiða á Norðursjó. Strandríkin hljóta
að sjá hag sinn í því að ná samstarfi við ESB um nýtingu
stofnsins, með svipuðum hætti og Noregur og Rússland hefðu
fyrir löngu átt að átta sig á að með því að veita íslandi hlut-
deild í stjórnun og nýtingu þorskveiða í Barentshafi eru fram-
tíðarhagsmunir allra aðila tryggðir til lengri tíma litið.
Eins og Emma Bonino minnti á í heimsókn sinni til ís-
lands, eru íslendingar og ríki ESB saman á úthöfunum og
verða að læra að lifa þar í sátt og samlyndi. Sama á raunar
við um öll ríki, sem stunda úthafsveiðar. Þess vegna er efling
alþjóðlegra stofnana mikilvæg og nauðsynleg.
AFREK AKURNESINGA
ARANGUR Akurnesinga í knattspyrnu undanfarin ár er
athyglisverður og raunar með ólíkindum en þeir hafa
nú orðið Islandsmeistarar í knattspyrnu fimm ár í röð. Að
vísu varð knattspyrnulið Fram íslandsmeistari í knattspyrnu
sex ár í röð á árunum 1913 til 1918, en tvö ár féll titillinn
Fram í skaut, án þess að um keppni væri að ræða. Hér er
því ekki um sambærileg afrek að ræða, auk þess sem knatt-
spyrna hefur þróast nokkuð frá því á öðrum áratug aldarinn-
ar og liðum Qölgað.
Akurnesingar hafa löngum státað af góðum knattspyrnu-
mönnum og ekki óeðlilegt að þeir geri sér vonir um að nýtt
gullaldartímabil sé runnið upp hjá knattspyrnumönnum á
Akranesi. Knattspyrnulið þeirra gekk gjarnan undir nafninu
„Gullaldarliðið“ á árunum 1951 til 1965, en á því tímabili
varð liðið sex sinnum íslandsmeistari og í öðru sæti sjö sinnum.
Árangur sem þessi er að sjálfsögðu mikil lyftistöng fyrir
bæjarfélag eins og Akranes. Hann er vísbending um öflugt
starf á meðal æskufólks í bænum og verður upprennandi
íþróttamönnum bæjarfélagsins hvatning til dáða. Bæjarbúar
hafa augljóslega sameinast í stuðningi við „sína menn“, þeir
sýna samhug í verki með því að mæta á völlinn og hvetja lið
sitt til dáða og fagna saman, þegar sigurinn er í höfn. Heilt
bæjarfélag stóð eins og klettur að baki knattspyrnuliði sínu,
eins og Akurnesingar sýndu í fyrradag, en vel á sjöunda þús-
und manns mætti á úrslitaleikinn, þótt aðkomumenn og stuðn-
ingsmenn KR væru að sjálfsögðu stór hluti áhorfenda.
Það er ástæða til þess að samfagna Akurnesingum, þegar
svo vel gengur. Knattspyrnulið þeirra hefur löngum verið einn
helsti fulltrúi landsbyggðarinnar í keppninni við Reykjavíkur-
liðin og enn einu sinni hafa Akurnesingar sýnt og sannað að
þeir eru verðugur keppinautur í þeirri baráttu.
SAFNAHÚSIÐ
Þjóðargersemar í þjóð-
menníngarhúsi árið 2000
Hornsteinn Safnahússins við Hverfisgötu
var lagður fyrir 90 árum. Lengi hefur verið
tekizt á um hvert skuli vera framtíðarhlut-
verk hins sögufræga húss, en það hefur nú
verið ákveðið. Auðunn Amórsson kynnti
sér hugmyndir um þjóðmenningarhús og
kannaði viðbrögð við þeim.
EFTIR margra ára vangavelt-
ur og togstreitu um fram-
tíðarhlutverk Safnahússins
við Hverfísgötu, hefur nú
ríkisstjórnin tekið af skarið og sam-
þykkt tillögu menntamálaráðherra
um að þessu sögufræga húsi verði
fengið hlutverk „þjóðmenningar-
húss“. Tilkynnt var um ákvörðunina
sl. mánudag, en þann dag voru 90
ár liðin frá því Hannes Hafstein, ráð-
herra íslands, lagði hornstein að
Safnahúsinu.
Á síðasta ári var menntamálaráð-
herra falið að gera tillögur um framtíð-
arhlutverk hússins. A vegum hans
starfaði nefnd, sem ráðuneytisstjórar
þriggja ráðuneyta auk húsameistara
ríkisins áttu sæti í, að undirbúningi
tillagna, en þetta var önnur nefndin,
sem annaðist þetta hlutverk. Sú fyrsta
var skipuð í ráðherratíð Sverris Her-
mannssonar, en skilaði sínu áliti árið
1990, er Svavar Gestsson var mennta-
málaráðherra. Nefndinni veitti for-
stöðu Baldvin Tryggvason fv. spari-
sjóðsstjóri. í greinargerð þessarar
fýrstu nefndar sagði m.a., að vel færi
á því, að gera Safnahúsið að „sann-
kölluðu þjoðmenningarhúsi um langa
framtíð. í húsinu væri komið fyrir
gangandi sýningum á því bezta sem
við eigum í listmunum og minjum og
sem við á hátíðarstundum nefnum
þjóðararf íslendinga . . .Þama gætu
verið til sýnis undir gleri rit frá Áma-
stofnun ásamt upplýsingum um gildi
og tilurð þeirra . . .Þá gætu munir
úr Þjóðminjasafni verið þama til sýnis
. . . Veglegt væri að koma fyrir her-
bergjum Jóns Sigurðssonar, Ara fróða,
Snorra Sturlusonar, Halldórs Laxness
o.fl.“
Þessar hugmyndir vom teknar upp
aftur I tillögum „nýju“ nefndarinnar,
sem fékk þær Birni Bjarnasyni
menntamálaráðherra í hendur í byrj-
un þessa árs. Þær lágu ákvörðun rík-
isstjórnarinnar til grundvallar.
Sýningarhús meginsjónarmiðið
Að sögn Ólafs Davíðssonar, ráðu-
neytisstjóra í forsætisráðuneytinu er
meginsjónarmiðið, sem ríkisstjómin
gerði að sínu með ákvörðuninni, það,
að í Safnahúsinu verði starfsemi, sem
laði sem flesta gesti að því, m.ö.o.
að sem flestir eigi eitthvert erindi
þangað. Tók hún þar með þetta sjón-
armið fram yfír önnur, sem gerðu ráð
fyrir að dagleg starfsemi einhverrar
stofnunarinnar hefði sitt aðsetur í
húsinu. Friðun hússins og innviða
þess gerir það líka óhentugt til að
hýsa slíka starfsemi. Tillögurnar að
breyttu hlutverki hússins miðast við,
að sögn Ólafs, að virða friðunará-
kvæðin til hlítar. En þótt friðunará-
kvæðin verði virt, er einnig ljóst, að
ráðast þarf í margþættar lagfæringar
á húsinu til að búa það undir að þjóna
nýju hlutverki.
Málefni þjóðmenningarhúss munu
í framtíðinni heyra undir forsætis-
ráðuneytið. Gert er ráð fyrir, að hús-
ið hýsi fastar og tímabundnar sýning-
ar frá helztu söfnum, s.s. Árnastofn-
un, Þjóðminjasafni og Listasafni ís-
lands. Söfnin myndu hafa fasta að-
stöðu til að kynna sýnishorn muna í
þjóðmenningarhúsinu, en hins vegar
er gert ráð fyrir tímabundnum sýn-
ingum með misjöfnu efni og um-
fangi. Ákvarðanir um þær munu
verða á könnu þriggja manna hús-
stjómar, sem þegar hefur verið skip-
uð. Salome Þorkelsdóttir, fyrrverandi
forseti Alþingis, veitir stjórninni for-
stöðu, en meðstjórnendur hennar eru
Jóhannes Nordal, fyrrverandi Seðla-
bankastjóri, og Ólafur Ásgeirsson,
þjóðskjalavörður. Hlutverk stjórnar-
innar mun á næstu misserum fyrst
og fremst vera að fínna leiðir til að
flytja þá muni og starfsemi, sem nú
er í húsinu, annað, jafnframt því að
undirbúa framtíðarhlutverkið.
Salome Þorkelsdóttir, formaður
hússtjórnarinnar, segir næstu skref
verða tekin í samráði við þá aðila,
sem málið varðar, einkum forstöðu-
menn menningarstofnana. Hún segir
hinar tímabundnu sýningar, sem hús-
stjómin mun hafa umsjón með, geta
orðið af ýmsu tagi. Þær séu hugsaðar
á víðum grandvelli; til greina komi
að þær tengist leiklist, bókmenntum
eða tónlist, svo nokkuð sé nefnt.
Hvaðeina, sem íslendingar hafa sýn-
ingarvert fram að færa á menningar-
og listasviðinu mun koma til greina,
að sögn Salome.
Ekki er gert ráð fyrir að þessar
breytingar á hlutverki Safnahússins
verði að veruleika fyrr en á aldamóta-
árinu. Nokkur hluti Þjóðskjalasafns
er enn geymdur þar, fræðimenn hafa
aðstöðu í lestrarsalnum og ennfremur
er þar safn varaeintaka bóka í eigu
Landsbókasafnsins. Lengi hefur stað-
ið til, að öll skjöl og starfsemi Þjóð-
skjalasafnsins flytjist að Laugavegi
162, en til þess að af því megi verða
á eftir að ráðast í kostnaðarsamar
breytingar á því húsnæði, sem var
áður bækistöð Mjólkursamsölunnar.
Eftir er að skipuleggja í hvaða
áföngum þessar breytingar verða
framkvæmdar. Ljóst er, að þær munu
kosta töluvert. Nefndartillögurnar,
sem ákvörðun ríkisstjórnar miðast
við, gera ráð fyrir, að 340 milljónir
króna kosti að endurgera húsið.
Misjöfn viðbrögð safnstjóra
Við undirbúning tillagna sinna leit-
aði undirbúningsnefnd menntamála-
ráðherra m.a. álits forstöðumanna
allra helztu menningarstofnana ríkis-
ins á því, hvaða hugmyndir þeir
styddu um framtíðarnýtingu hússins.
Eins og kunnugt er, voru þær hug-
myndir af ýmsu tagi. Samkvæmt
heimildum Morgunblaðsins munu þeir
þó allir hafa verið sammála um, að
halda beri húsinu í opinberri eigu og
hafa í því menningarstarfsemi, sem
kosta megi nokkru til.
Eftir að tilkynnt hafði verið um
ákvörðun ríkisstjórnarinnar, kom
fram í fréttum, að hún hefði komið
nokkuð flatt upp á suma nefndra
forstöðumanna, þar sem þeir undrist,
að ríkisstjórnin skuli vera reiðubúin
að leggja út í töluverðan kostnað til
að koma upp nýrri safn- og sýningar-
aðstöðu, á meðan önnur opinber söfn
og menningarstofnanir þurfi að sætta
sig við niðurskurð á framlögum.
Þór Magnússon, þjóðminjavörður,
staðfesti, að nokkurrar undranar gætti
vegna þeirrar forgangsraðar, sem lýsti
sér í ákvörðuninni. Hann tók hins
vegar fram, að sig skorti forsendur
til að taka ákveðna afstöðu; einu upp-
lýsingamar sem hann hefði fengið um
málið að svo stöddu hafí hann úr al-
mennum fréttum. Hann segist þó geta
sagt, að ekki sé laust við ótta um, að
féð sem renna muni til endurbóta á
Safnahúsinu, verði tekið af þeim fram-
lögum, sem annars rynnu til safnanna
sem fyrir era.
Stefán Karlsson, forstöðumaður
Árnastofnunar, segir geymslu og sýn-
ingu handritanna í þjóðmenningar-
húsi vera háða því, hve vel tekst til
að tryggja öryggi dýrgripanna í þessu
gamla húsi, sem takmarkaðar breyt-
ingar má gera á.
Eins er það mönnum enn í fersku
minni, að Náttúrufræðistofnun lýsti
áhuga á að Náttúragripasafnið fengi
inni I Safnahúsinu, en þaðan þurfti
það að flytja árið 1958. Því var kom-
ið fyrir til bráðabirgða í húsnæði
stofnunarinnar upp við Hlemm. Jón
Gunnar Halldórsson, forstjóri Nátt-
úrufræðistofnunar, segir það hafa
orðið ljóst fyrir þónokkru, að Náttúru-
gripasafnið fengi ekki inni I húsinu;
framtíðarlausn á húsnæðismálum
safnsins biði enn um sinn. Sér lítist
þó vel á hugmyndina um þjóðmenn-
ingarhús, þar sem gestum gæfíst
kostur á að sjá yfírlit yfír menningar-
arfleifð íslendinga. Mikilvægur hluti
hennar sé náttúran, sem ekki megi
gleymast.
Bera Nordal, forstöðumaður Lista-
safns íslands, sagðist fagna því, ef
safninu muni með nýju hlutverki
Safnahússins standa aukið sýningar-
rými til boða, en vildi að öðra leyti
ekki tjá sig um málið að svo stöddu.
Við þessi tímamót, þegar 90 ár eru
liðin frá lagningu hornsteins Safna-
hússins, og loks er búið að taka um
það ákvörðun, hvaða hlutverki þetta
sögufræga hús muni gegna á kom-
andi öld, er ástæða til að rifja upp
nokkur atriði úr sögu hússins.
Úr sögu Safnahússins
Bygging þess markaði tímamót í
íslenzkri byggingarsögu. Húsið er síð-
asta opinbera bygging okkar, sem
hönnuð var í Danmörku, en það var
byggt á fyrstu árum heimastjórnar.
Á þeim tíma var steinsteypan að ryðja
sér rúms sem byggingarefni. Útvegg-
ir hússins eru hlaðnir, en allir innri
veggir sem og gólf era steypt, sem
var nýjung. Jóni Jakobssyni, lands-
bókaverði í upphafí aldarinnar, þótti
húsið marka nýtt tímabil I byggingar-
sögu íslands af þeirri ástæðu, að
„veglegasta og vandaðasta steinhús
þessa lands er byggt eingöngu af
Islendingum".
Arkitekt hússins, Jóhannes
Magdahl Nielsen, hafði áður getið sér
gott orð fyrir hlut sinn I hönnun á
Konungsbókhlöðunni í Kaupmanna-
höfn, en húsið þykir feikilega vel
teiknað og fallegt. Vart finnst virðu-
legri bygging í borginni. Allt húsið,
jafnt utan sem innan, er friðað sam-
kvæmt húsfriðunarlögum, í A-flokki,
sem þýðir að óheimilt er að breyta
útliti þess eða hrófla við innrétting-
um.
Safnahúsið var fokhelt haustið
1907, en það var fyrst í marzmánuði
1909 sem það var opnað almenningi,
eftir að þangað hafði verið fluttur
bókakostur Landsbókasafns - þá um
70.000 bindi - úr miklum þrengslum
á fyrstu hæð Alþingishússins. Við-
brigðin voru gífurleg; gólfrými Safna-
hússins er 3.053 fermetrar. Náttúra-
gripasafninu var fengið pláss á 1.
hæð, í sal undir lestrarsalnum. Forn-
gripasafni - vísi Þjóðminjasafns -
var komið fyrir á þakhæð hússins.
Náttúrugripasafnið var látið víkja úr
húsinu árið 1958, þar sem brýn þörf
var á auknu rými undir bókageymsl-
ur.
Frá upphafi hafði enda verið gert
ráð fyrir, að starfsemi annarra safna
en Landsbókasafnsins véki úr húsinu
eftir því sem bókakostur safnins
stækkaði. Hannaðar höfðu verið við-
bótarbyggingar við Landsbókasafns-
húsið, sem hýsa áttu hin söfnin. Gert
var ráð fyrir að hliðstætt hús risi norð-
an við Landsbókasafnið sem sneri út
að Lindargötu; þ.e. þar sem Hæsta-
réttarhúsið nýja stendur nú. Systur-
byggingarnar yrðu tengdar með
tveimur álmum, þannig að bygging-
amar í heild sinni mynduðu ferhym-
ing. í viðbyggingunum áttu söfn þjóð-
minja, náttúrugripa, þjóðskjala og list-
muna að fínna framtíðaraðsetur.
Húsnæðismál þessara safna leyst-
ust hins vegar seint, og hefur reynd-
ar enn ekki verið gengið frá þeim
málum til fullnustu.
HANNES Hafstein ráðherra lagði hornstein
að Safnahúsinu við Hverfísgötu 23. septem-
ber árið 1906, á ártíðardegi Snorra Sturlu-
sonar. í riti Jóns Jakobssonar, fyrrverandi
landsbókavarðar, um aldarsögu safnsins
(1818-1918), segir, að steininum væri svo
fyrir komið, að hann sjáist innan úr kjallar-
anum. Sú staðsetning var hins vegar rang-
hermd. í bók sinni um Reykjavík fyrri tíma,
sem út kom 1958, segir Árni Óla að þrátt
fyrir ítrekaða leit í kjallaranum hafi hann
ekki fundið steininn. Sigurður Björnsson
brúarsmiður, sem vann við bygginguna og
var viðstaddur er Hannes Hafstein lagði
hornsteininn, gat loks vísað honum á stein-
inn. Kom þá í ljós, að hann snýr ekki að
kjallara hússins, heldur inn í kolageymslu,
sem upphaflega var gerð undir útidyra-
þrepum. Þar hafði hann verið settur undir
fremsta þrep, utan við húsið sjálft og gæti
því naumast talist réttnefndur homsteinn
þess. Samkvæmt frásögn Árna var steinn-
inn illa farinn er hann fann hann, enda
hafði hann orðið fyrir mikiu hnjaski og
skemmdum af kolamokstri, en einnig af
vatni, sem lekið hafði inn. Nú þjónar kola-
geymslan fyrrverandi hlutverki geymslu-
kompu fyrir ýmsa aflóga muni.
Að sögn Salome Þorkelsdóttur, formanns
hússljórnar verðandi þjóðmenningarhúss,
stendur til að gera steininn aðgengilegan
gestum, svo vekja megi athygli þeirra á
merkri sögu hússins á viðeigandi hátt.
Sýnishorn seðla og frímerkja
Hornsteinninn er holur innan og geymir
loftþéttan blýhólk, sem í var lagt perga-
V erðmæti fólgin í
hornsteini hússins
Morgunblaðið/Kristinn
RAGNAR Ágústsson, húsvörður, leitaði nú níræðan hornstein hússins uppi fyrir \jós-
myndara Morgunblaðsins þegar Landsbókasafnið flutti í Þjóðarbókhlöðuna fyrir tæp-
um tveimur árum. Stcinninn á að verða gestum þjóðmenningarhúss aðgengilegri.
mentskjal, sem á er letruð hátíðleg yfirlýs-
ing um byggingu Safnahússins, með nöfn-
um ráðamanna og annarra, sem að bygg-
ingunni komu, auk einkunnarorðanna
„Mennt er máttur“. Árni Óla segir auk
þess vera í blýhólknum „sýnishorn þeirra
innlendra peningaseðla, sem þá voru í gildi
og allar tegundir innlendra frímerkja“.
Ef rétt er, að í hólknum séu allir þágild-
andi seðlar og frímerki, er þar um umtals-
verð verðmæti að ræða. Helztu seðlar, sem
þá voru í umferð, voru 5,10,50 og 100
króna seðlar íslandsbanka, og 5,10 og 50
króna seðlar Landssjóðs. Til að gera sér
grein fyrir þáverandi verðgildi seðlanna
má nefna, að daglaun verkamanns voru þá
2 krónur og 70 aurar fyrir tíu tíma vinnu,
27 aurar á tímann. Tímakaup verkamanns
samkvæmt taxta er nú í kring um 300 kr.
Nafnverð seðlanna, 230 kr., myndi því sam-
svara að núvirði vel yfir 250.000 króna.
Ef allir seðlarnir eru í góðu ásigkomulagi
má gera ráð fyrir, að sögn Magna R. Magn-
ússonar, mynt- og frímerkjasala, að mark-
aðsverð þeirra fyrir safnara væri hátt i
eina miHjón króna, jafnvel meira. Sama
gildi um frímerkin, ef þau eru fullkomið
safn, sem ekkert vantar í og er í góðu
ástandi.
Ef mið er tekið af sama útreikningi var
kostnaðurinn við byggingu hússins, 220.000
kr. þá, samsvarandi um 245 milljónum að
núvirði, sem ekki er ýkja fjarri núverandi
brunabótamati hússins, sem er rúmar 273
milljónir. íslenzki ríkissjóðurinn stóð
straum af byggingarkostnaðinum.
S
m
é ”i! §1 i rn-ljj.np nSr ' A ' A u A ,Í uJiTdni
; "ö " /nTrniA r\l 1
:: ■■ ■■ ■■ ■ ■■:::: llt'" ::::::
— ^=i =====
—1 i— ML §É 1 | } 1 | jjtlll h—i—r
TTT 1 II 1 i i i örb 1.1 III. II
|'||||| '|' iiVi
SAFNAHUSIÐ vib Hverfisgötu
Tillaga aö fyrirkomulagi
þjóömenningarhúss
Þjó&minjasafn,
Náttúrugripasafn,
Listasafn íslands
Byggt á teikningum Húsameistara ríkisins
,Fastar" sýningar
„Breytilegar" sýningar