Morgunblaðið - 08.11.1996, Blaðsíða 38

38 FÖSTUDAGUR 8. NÓVEMBER 1996
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ Einar Pálsson
var fæddur í
Reykjavík 10. nóv-
ember 1925. Hann
lést á heimili sínu
30. október síðast-
liðinn. Foreldrar
hans voru Kristín
Norðmann, f. 4.11.
1898, d. 29.8. 1944,
og Páll Isólfsson, f.
12.10. 1893, d.
23.11. 1974. Systk-
ini Einars: Jón
Norðmann Pálsson,
f. 13.2. 1923, d.
1993, Þuríður Páls-
dóttir, f. 11.3. 1927, hálfsystir
Anna Sigríður Pálsdóttir, f.
16.7. 1947, og jafnframt átti
Einar þijár stjúpsystur, Hjör-
dísi, Erlu og Hildegaard Diirr.
Arið 1948 kvæntist Einar
eftirlifandi eiginkonu sinni
Birgitte Laxdal, f. 1926, og
eignuðust þau þijú börn: 1)
Páll, f. 1949, kvæntur Stein-
unni Maríu Einarsdóttur og
eiga þau þijú börn, Sigrúnu
- Birgitte, Einar og Gunnar Þór.
2) Þorsteinn Gunnar, f. 1951.
3) Inger, f. 1952, d. 10.1. 1993,
og hennar sonur er Einar Mar-
teinsson.
Einar lauk stúdentsprófi frá
MR 1945, cand. phil. prófi frá
HÍ 1946, prófum í leiklistar-
fræðum við Royal Academy of
Nú þegar komið er að kveðju-
stundu, togast á í mér ólíkar tilfinn-
. jngar, gleði að þessi stóri, sterki,
giæsilegi maður er nú laus út fjötr-
um veikinda, en ekki síður djúp
sorg að eiga ekki framar eftir að
njóta nærveru hans. Engum manni
hef ég kynnst sem hefur haft jafn-
sterk og varanleg áhrif á mig og
Einar Pálsson tengdafaðir minn.
Að skrifa um Einar án þess að það
hljómi sem oflof, er þrautin þyngri,
svo stór var hann í öllu. Einar hafði
mikið aðdráttarafl, fólk dróst að
honum vegna visku hans, góðvildar
og örlætis. Návist hans veitti fólki
öryggiskennd. Ekkert var honum
meira virði en fjölskyldan, enda var
hann höfuð ættarinnar í orðsins
fyllstu merkingu. Við leituðum til
Jans með stórt og smátt, í blíðu
og stríðu. Við Einar höfðum þekkst
í ein þrjátíu ár, eða frá því að við
Páll sonur hans bundumst. í fyrstu
bar ég óttablandna virðingu fyrir
honum sem fljótlega breyttist í
mikla væntumþykju þegar ég gerði
mér grein fyrir hvern mann hann
hafði að geyma. Ég hef oft sagt,
að þó ég hefði sjálf valið mér
tengdaforeldra hefði ég ekki getað
verið heppnari. Einar var fjölgáfað-
ur maður, ekki aðeins var hann
skarpgreindur, hann var einhver
fyndnasti og skemmtilegasti maður
sem ég hef kynnst. Eftirherma af
guðs náð, fyrir vikið var hann senu-
þjófur á mannamótum, hans gaman
\sar alltaf græskulaust, eingöngu til
að gleðjast með glöðum.
Einar sýndi mikið sálarþrek í öllu,
hvort heldur var langvinnum veik-
indum, áralangri baráttu við að
koma kenningum sínum á framfæri
eða öðru sem upp kom á hans ævi.
Hann stóð ekki einn, eins og hann
sagði svo oft sjálfur, mér eru allir
vegir færir meðan ég hef hana
Bessie eða Birgittu danamús eins
og hann kallaði hana stundum. Þau
voru ekki aðeins hjón og uppalend-
ur. Þau voru það sem er vandfundn-
^ra, miklir vinir og félagar.
Að leiðarlokum er efst í huga
mér þakklæti fyrir það sem Einar
tengdafaðir minn var mér og fjöl-
skyldu minni. Minning hans mun
lifa með okkur.
Steinunn María.
I dag verður til moldar borinn
-í'rændi minn Einar Pálsson, fræði-
maður og fyrrverandi skólastjóri
Dramatic Art 1948
og BA-prófum í
ensku og dönsku við
HÍ 1957. Einar var
formaður Leik-
félags Reykjavíkur
er það var endur-
reist 1950-1953,
leikstjóri hjá LR,
Þjóðleikhúsinu og
útvarpinu til 1963,
og framkvæmda-
stjóri Norræna fé-
lagsins meðan á
byggingu Norræna
hússins __ stóð
1966-69. Á árunum
1953-83 var hann eigandi og
skólastjóri Málaskólans Mímis.
Jafnframt þessum störfum
samdi hann bækur, almenns
eðlis sem og kennslubækur og
leikrit.
I meira en 30 ár fékkst Ein-
ar við rannsóknir og ritstörf
með aðaláherslu á fornfræði,
miðaldafræði og táknmál goð-
sagna. Hélt hann fyrirlestra
um þessi mál bæði heima og
erlendis og ritaði fjölda bóka
bæði á íslensku og ensku, m.a.
ritsafnið Rætur íslenskrar
menningar í 11 bindum. Einar
var sæmdur fálkaorðunni árið
1995 fyrir fræðistörf.
Útför Einars fer fram frá
Dómkirkjunni í dag og hefst
athöfnin klukkan 13.30.
Málaskólans Mímis. Þótt Einar
væri af því sem við frændsystkinin
köllum eldri kynslóð barnabarna
þeirra Þuríðar Bjarnadóttur og
Isólfs Pálssonar á Stokkseyri, en
ég af þeirri yngri, átti ég því láni
að fagna að kynnast Einari vel,
sérstaklega hin síðari árin. Þegar
sem barni fannst mér þessi full-
orðni frændi minn um margt
óvenjulegur. Oll framkoma hans bar
merki aga, öryggis og sjálfsvirðing-
ar. Einar var skarpgreindur, hörku-
duglegur, áræðinn og fylginn sér í
öllu því, sem hann tók sér fyrir
hendur. Hann var einn helsti boð-
beri einkaframtaksins á sínum tíma
í orðsins bestu merkingu. Þannig
reisti hann nánast upp úr engu
Málaskólann Mími árið 1953, sem
á undraskömmum tíma varð fjöl-
sóttasti skóli landsins. Einar var
brautryðjandi á fleiri sviðum, enda
lét honum vel að ryðja brautina eða
varða leiðina, en að snúa sér síðan
að öðrum verkum.
Að stúdentsprófi loknu lagði Ein-
ar fyrir sig leiklistarnám í Lundún-
um. Því námi lauk hann með sóma
eins og öllu sem hann tók sér fyrir
hendur. Þótt Einar legði leikhús-
fræði ekki fyrir sig sem lífsstarf
vann hann töluvert að leikstjórn
eftir heimkomuna með glæsilegum
vitnisburði. Stærsta afrekið var
uggiaust þegar hann tók að sér
ásamt öðrum fullhugum að endur-
reisa Leikfélag Reykjavíkur á árun-
um 1950-1953, en þau ár gegndi
hann formennsku í félaginu. Var
þetta ekki svo lítið afrek, því þá
hafði Þjóðleikhúsið nýlega tekið til
starfa og sjónir manna beindust því
eðlilega mikið að því. Einar hafði
óbilandi trú á getu einstaklingsins
og taldi bráðnauðsynlegt að ríkið
einokaði ekki leiklistina fremur en
aðra menningarstarfsemi.
Snemma á sjötta áratugnum eða
um þær mundir sem Einar stofnaði
Málaskólann Mími kviknaði alvar-
legur áhugi hans á forn- og mið-
aldafræði, sérstaklega goðafræði
og mátti rekja upphafið til Bret-
landsdvalar hans er hann stundaði
þar leiklistarnám. Þótt Einar væri
ekki maður troðinna slóða var hann
eins og sunnlenskir forfeður hans
allt of jarðbundinn til þess að hella
sér út í fræðistörfin án þess að sjá
til lands. Jafnframt skólastjóra-
starfinu við Mími hóf hann því nám
í ensku og dönsku við Háskóla Is-
lands og lauk prófum í þeim grein-
um á stuttum tíma, enda kunni
hann málin vel fyrir. Einari fannst
ekki við hæfi að skólastjóri mála-
skóla væri prófgráðulaus í tungu-
málum. Þó held ég að meiru hafi
ráðið að nú fór stigvaxandi áður-
nefndur áhugi hans á forn- og mið-
aldafræðum og þekkinguna og
grundvöllinn var aðallega að sækja
til Bretlands. Þannig var staðan
metin og næsti leikur undirbúinn
af kostgæfni. Einar virðist þannig
hafa erft þann eiginleika sem mér
er sagt að einkenni fólk af Bergs-
ætt sem er að ekkert sé svo erfitt
að það sé ekki á sig leggjandi þjóni
það tilgangi eða sé leið að settu
marki. Kemur mér hér í huga sagan
af vini Einars og föðurbróður, Ing-
ólfi ísólfssyni, sem var eftirminni-
legur maður í Reykjavík á sinni tíð
en Ingólfur fékk óslökkvandi áhuga
á jarðfræði þegar hann var kominn
á fertugsaldur og til að geta tileink-
að sér fræðin lærði hann ensku svo
vel að undrum sætti.
Ég gerði mér far um að fylgjast
með fræðistörfum Einars, þótt ég
verði að viðurkenna að ekki var ég
alltaf með á nótunum, enda fræðin
nýstárleg og um margt byltingar-
kennd. Ég átti bágt með að sætta
mig við það tómlæti sem mér fannst
Háskóli íslands sýna fræðimennsku
Einars, því mín mynd af háskóla
var sú að þar ætti að fara fram
gagnrýnin umræða og rökræða,
jafnt um kenningar Einars sem um
aðrar kenningar sem studdar eru
rökum og rannsóknum. Einar tók
þessu með jafnaðargeði og kvað
eðlilegt að menn væru varir um sig
þegar þeir teldu vegið að viður-
kenndum fræðikenningum. Það átti
ekki við Einar að bukta sig og
beygja fyrir háskólamönnum. Hann
áleit að gagnrýnin umræða yrði að
lúta eigin lögmálum en ekki duttl-
ungum viðmælendanna. Einari
hlotnaðist hins vegar margur heið-
urinn frá erlendum menntastofnun-
um fyrir rannsóknir sínar og kenn-
ingar svo það mun væntanlega
sannast enn og aftur sem segir í
heilagri ritningu að enginn sé spá-
maður í eigin föðurlandi. Oft kemur
upphefðin að utan.
Þótt Einar væri einarður baráttu-
maður, fastur fyrir og hefði mótað-
ar skoðanir var hann einstaklega
ljúfur maður. Fjölskyldan og heimil-
ið voru honum allt. Ungur kynntist
hann Birgitte Laxdal, Bessí, og stóð
farsælt hjónaband þeirra í hartnær
hálfa öld. Hún hefur staðið við hlið
Einars alla tíð sem klettur og stutt
hann í blíðu og stríðu. Mikið mæddi
á henni síðustu misserin er veikindi
Einars urðu nánast óbærileg. Þau
hjón urðu fyrir þeirri djúpu sorg
að missa Inger dóttur sína í blóma
lífsins fyrir tæpum fjórum árum frá
kornungum syni. Tóku þau ásamt
Þorsteini syni sínum soninn að sér
og hafa verið honum sem foreldrar
síðan. Þessi mikla íjölskyldurækt
beindist einnig að okkur ættingjum
hans en tvo síðustu áratugina höf-
um við niðjar Þuríðar og Isólfs hist
reglulega. Þar hefur Einar setið í
öndvegi og miðlað af fróðleik sínum
og skemmtilegheitum. Til marks
um ættræknina kaus hann framar
öðru að halda upp á sjötugsafmælið
í hópi frændfólksins.
Það er vissulega eftirsjá í Einari
Pálssyni, því hann var þeirrar gerð-
ar að maður hefði viljað hafa hann
sem lengst ofan moldar. Á móti
verður að segjast að gott er að lok-
ið er þeirri þrautagöngu sem á hann
var lögð undir það síðasta. Fræði-
maðurinn Einar Pálsson átti hins
vegar heilmikið ógert og vona ég
að hæfur maður taki við af honum
og haldi áfram því starfi sem hann
ruddi brautina.
Ég þakka skaparanum fyrir að
hafa átt þess kost að ganga með
Einari Pálssyni hluta af leið hans
og bið hann blessa Bessí, synina
Pál og Þorstein, aðra niðja og ást-
vini.
Ingimar Sigurðsson.
Einar Pálsson olli tímamótum í
menningarsögu íslendinga. Hann
varð fyrstur til að taka upp ein-
dregna baráttu gegn þeim næfur-
þunna og alflata pósitívisma, sem
hefur gegnsýrt íslenzk fræði frá því
fyrir aldamót. Hann hóf að innleiða
hin sígildu viðmið miðaldafræðanna
í sögu, bókmenntir og trúarbragða-
fræði miðalda á íslandi. Um þessi
efni ritaði hann margar bækur. í
þeim sýndi hann fram á, að forfeð-
ur okkar höfðu kunnað skil á þeim
fræðum, sem kennd eru við Pýþagó
ras og Platón. Hann sýndi fram á,
að þeir þekktu þær hugmyndir sem
ríktu meðal Kelta og má m.a. sjá
steingerðar í Stonehenge og mörg-
um öðrum slíkum minnismerkjum
frá menningarsvæði þeirra.
Einar Pálsson hefur opnað viða-
mikið svið rannsókna. Nú bíður það
næstu kynslóðar að halda áfram,
þar sem hann lagði frá sér penn-
ann. Margar spurningar bíða svara,
mörg verkefni úrlausnar. Verið get-
ur, að Einar hafi ekki alltaf ratað
á réttu svörin. En hann opnaði dyrn-
ar. Hann er maður framtíðarinnar.
Hann hvatti til rannsókna. Öll þau
mál, sem hann fékkst við, þarf að
rannsaka nánar og betur.
Einari sárnaði það mjög, hversu
heimspekideild háskólans kom fram
við hann. Þar á bæ kom hann að
lokuðum dyrum. Forseti heimspeki-
deildar flutti meira að segja um
hann dómadagsræðu mikla í út-
varpið fyrir um það bil 14-15 árum.
Þá kom í ljós, að marxistar eru í
raun pósitívistar, þegar kemur að
því að útlista grunn fræðanna. En
sá pósitívismi er nú orðinn æði slit-
inn og óvíst hversu lengi hann dug-
ir enn. Pósitívistum er fyrirmunað
að skilja hugmyndaheim miðalda.
Þeir halda að miðaldamenn_ hugsi
eins og þeir. Þeir halda, að íslend-
ingasögur séu skáldsögur af svipuð-
um toga og nítjándualdarrómanar.
Það var mér mikil ánægja að
taka þátt í ráðstefnu, sem haldin
var í háskólanum fyrir tveim árum
um fræði Einars Pálssonar. Hún
sýndi, að ungt fólk sýnir miðalda-
fræðum aukinn áhuga. Sá áhugi
mun væntanlega aukast enn á
næstu árum og áratugum. Næsta
öld mun sjá gerbreytingu íslenzkra
miðaldafræða. Brautryðjandinn á
því sviði var Einar Pálsson.
Orðstír hans mun lengi lifa.
Arnór Hannibalsson.
Þegar Einar Pálsson, skólastjóri
Málaskólans Mímis, nú er kvaddur
eftir langt og hart stríð, er margs
að minnast og margt, sem ber að
þakka. Hann er sá eini í okkar sam-
tíð, sem einn og óstuddur kom skyn-
samlegu viti í fornbókmenntir ís-
lendinga og tengdi þær menningar-
straumum Evrópu fram til þess
tíma, þegar þær voru færðar í letur
hér á landi. Þetta er afrek andans,
sem þegar hefír valdið tímamótum
í rannsókn íslenzkra fræða, svo að
aldrei verður þar snúið til baka og
aldrei verður sniðgengið við síðari
rannsóknir. Grundvöllurinn er lagð-
ur.
Strax i menntaskóla gerði Einar
sér grein fyrir því, að skilningur á
grundvelli fornbókmennta íslend-
inga var mjög áfátt, og að nauðsyn-
legt væri að ný og ítarleg rannsókn
yrði gerð á uppruna þeirra. Hann
lauk prófi í leikstjórn í London 1948
og starfaði við leikstjórn og slíkar
menntir um tíma, en árið 1953
stofnaði hann Málaskólann Mími,
og varð rekstur skólans aðalstarf
hans síðan um langt árabil. Með
rekstri skólans tókst honum að fá
fjárhagslegt öryggi til rannsóknar
á ævilöngu áhugamáli sínu, upp-
runa og grundvelli fyrir fornmenn-
ingu Islendinga. Jafnframt lauk
hann prófi frá heimspekideild Há-
skóla Islands árið 1956, þá 30 ára
að aldri. Samhliða störfum skóla-
stjóra og kennara við Mími, tókst
honum að fá tíma til rannsókna á
fornmenningu íslendinga, og stund-
aði hann þær rannsóknir síðan dag-
lega alla daga ársins allt sitt líf.
Hann sagði í raun skilið við lysti-
semdir lífsins til að helga sig þess-
um rannsóknum meðan honum ent-
ist heilsa og aldur. Áhuginn var
ódrepandi og kunnáttan eftir því.
Hann gróf sig beinlínis niður í
EINAR
PÁLSSON
áhugamálið, sem var fyrst og
fremst rannsókn og nýr skilningur
á fornbókmenntunum.
Þótt Einar kæmi víðar við í
menningarmálum landsins, var ævi-
starf hans og áhugamál fyrst og
fremst skýringar á fornbókmennt-
um Islands. Þegar hann í lok 6.
áratugarins tekur að birta niður-
stöður sínar í fyrirlestrum og út-
gáfu ritsafnsins Rætur íslenzkrar
menningar, á hann óbirtar næstum
1.200 sjálfstæðar rannsóknar-
skýrslur á ýmsum atriðum úr forn-
bókmenntum landsins. Munu vísast
engin dæmi finnast um slíkan
áhuga eða eljusemi. Ritsafnið Ræt-
ur íslenzkrar menningar er 11
grundvallarrit, en auk þess útdrætt-
ir á ensku og allmörg sjálfstæð
minni rit, einnig á ensku og dönsku.
Síðasta stórrit Einars: Kristni-
takan og kirkja Péturs í Skálaholti,
er grundvallarrit til skilnings á sam-
bandi kristninnar og hinni fomu
menningu, sem hún er úr runnin.
Þúsund ára afmælis kristnitökunn-
ar verður ekki minnst með verðugri
hætti, enda sendi Einar öllum prest-
um landsins eintak af bókinni þeim
til fróðleiks. Veglegri minningu af-
mælisins er vart hægt að hugsa
sér. Enginn getur séð af lestri bók-
arinnar, að hann gekk ekki heill til
skógar, þegar hann skilaði þessu
andlega afreksverki í nóvember
1995. Þetta var hans fagri svana-
söngur til samtíðarinnar. Þetta
munu ekki aðrir eftir leika.
Einar er nú laus við hið jarð-
neska stríð, en íslenzk menning
hefir misst merkasta menningar-
frumheija þessarar aldar. Við erum
þakklát fyrir skemmtilegar og fróð-
legar samverustundir með þeim
hjónum á liðnum árum, og sendum
Bessí og öðrum vandamönnum ein-
lægar samúðarkveðjur.
Eva Ragnarsdóttir,
Önundur Ásgeirsson.
í Menntaskólanum í Reykjavík
veturinn 1940-41 hófust kynni okk-
ar Einars Pálssonar, en hann var í
öðrum bekk, en ég í fyrsta. Bekkj-
unum tveimur var kennt í Alþingis-
húsinu sakir hertöku húss skólans.
Dró Einar ósjálfrátt að sér athygli,
öðrum þræði sakir glaðværðar og
gamansaminna tilsvara, en hinum
sakir atorku. Tveimur árum síðar,
þegar á ný var kennt í gamla skóla-
húsinu við Lækjargötu, var blóm-
legt félagsstarf með nemendum um
menningarmál og þjóðmál. Einar
vann að og lék í hinum árlegu leik-
sýningum og mun þá hafa afráðið
að leggja fyrir sig leiklist. Á þessum
árum, 1943-45, kvað álíka mikið
að hægri vængnum og hinum
vinstri í Framtíðinni, málfundafé-
lagi lærdómsdeildar. Á vinstri
vængnum, sem Einar hallaðist að,
bar mest á róttækum sósíalistum,
en Einar setti fr_am „lýðræðislega
jafnaðarstefnu". í Háskóla íslands
veturinn 1945-46 stóð Einar að
framboði undir því heiti til Stúd-
entaráðs (ef rétt er munað).
í sjötta bekk 1944-45 var Einar
Pálsson inspector scolae, en ég
skólaritari. Bar þá ýmislegt til, að
kynni okkar urðu meiri en áður,
m.a. heimsókn í fimm nemenda
hópi til Menntaskólans á Akureyri
í fylgd Pálma Hannessonar rektors.
Á árum þessum, stríðsárunum,
komu í bókabúðir ódýrar bækur á
ensku frá Bretlandi og Bandaríkj-
unum. Margir nemenda fóru þá að
reyna við lestur þeirra, sumir meira
að segja í ríkum mæli, á meðal
þeirra Einar Pálsson.
í London nam Einar Pálsson leik-
list í Royal Academy of Dramatic
Art í tvo vetur, og þá líka nokkrir
aðrir íslendingar þar og í annarri
stofnun, en í borginni voru þá líka
allnokkrir við annað nám. Á laugar-
dagskvöldum sóttu þeir veitinga-
stað, Harrington Hotel, í Gloucester
Road í Kensington. Þar hittumst
við Einar tvisvar, eða jafnvel þrisv-
ar í mánuði, og alloft annars stað-
ar. Sakir kynna af leiklistarnemun-
um sótti ég þá Ieikhús, efstu svalir
þeirra. Þótt Ieiklistin muni hafa
verið Einari efst í huga, bryddaði
hann upp á mörgu öðru í viðræðum.