Morgunblaðið - 11.01.1997, Blaðsíða 28

28 LAUGARDAGUR 11. JANÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Helgi Hálfdanarson
Dagur þjóðtungunnar
Á ALÞJÓÐA-vettvangi hefur
sprottið upp sá siður að helga einn
dag ársins einhverju brýnu nauð-
synjamáli og baráttunni fyrir
framgangi þess. Haldinn hefur
verið hátíðlegur um heim allan
dagur vatnsins, dagur trésins,
dagur bamsins, svo dæmu séu
nefnd. Þó að meira þurfi til en
orðin tóm, hefur með þessum
hætti verið leitazt við að efla
umræðu og skilning almennings
á nauðsyn þess að veija neyzlu-
vatn fyrir meinkun, spoma við
eyðingu skóga, bæta aðbúnað
nýrrar kynslóðar, o.s.frv.
Þegar íslendingar ræða hag
sinn í viðsjálum heimi, beinist
áhuginn ekki síður að þjóðlegri
hámenningu en afkomu á sviði
efnahags. Og öllum má ljóst vera,
að ijöregg íslenzkrar þjóðmenn-
ingar er íslenzk tunga. En sjálf-
stæð menning þjóðar eflir þá fjöl-
breytni sem veit á farsæla þróun
alls mannkyns.
(Að gefnu tilefni skal það tekið
fram, að þar kalla ég ekki að ís-
lenzkt tunga sé eitthvað sem skil-
ið verði frá íslenzkri menningu,
heldur sé hún sá þáttur hennar,
sem sízt megi bila, eigi hún að
halda velli sem íslenzk menning.)
Á fæðingardegi Jónasar, 16.
nóvember sl., héldu íslendingar
hátíðlegan „dag íslenzkrar
tungu“ og hyggjast rækja þann
sið framvegis, svo að sífellt verði
vakað yfir viðgangi móðurmáls-
ins og stöðu þess gagnvart um-
heimi og gagnvart sinni eign
sögu. Sú hugmynd var vel til
fundin og vissulega tímabær.
Hvernig væri nú að íslending-
ar beittu sér fyrir því á vett-
vangi Sameinuðu þjóðanna, að
staðfestur yrði alþjóðlegur dagur
þjóðtungna, þar sem skipuiega
væri fram haldið hollustu þess
að varðveita sem flest tungumál
veraldar? Víst sæti það vel á
íslendingum að brýna þann mál-
stað fyrir fulltrúum annarra
þjóða, fyrst þess er kostur. Al-
mennur skilningur á gildi fjöl-
skrúðsins kæmi í hag sérhverri
smáþjóð sem heyr tvísýna bar-
áttu til varnar tungu sinni. Þar
getum vér íslendingar litið í eig-
in barm.
Uggvænleg er sú staðreynd,
að tungumálum heimsins fer
hraðfækkandi, svo að óðfluga
stefnir í þá átt, að örfá mál, jafn-
vel aðeins eitt, verði alls ráðandi.
í alþjóðlegum samskiptum
mun ekki hjá því komizt, að eitt
mál hlaupi í skrápana sem hjálp-
artæki. Ög þar er enska nú þeg-
ar í öruggri stöðu, enda vel til
þess fallin, svo háþróuð og full-
komin sem hún er á flestum svið-
um.
En sívaxandi umsvifum ensk-
unnar fylgir sú hætta, að hún
leiði önnur tungumál smám sam-
an á glapstigu, og gangi af þeim
dauðum þegar minnst varir. Þar
er brýnt að stinga við fótum
áður en fjölgar enn til muna
þeim þjóðtungum sem verða í
bráðri útrýmingarhættu. En tví-
tyngi hefur reynzt fámennum
tungumálum viðsjált.
Sá vandi yrði hvarvetna rædd-
ur rækilega á „degi þjóðtung-
unnar“ ef upp yrði tekinn. Og
engum færi þar betur frum-
kvæðið en þjóð sem er meðal
hinna smæstu og er þó í flokki
fremstu menningarþjóða, enda
þótt hún ástundi miður en skyldi
„annarrar gráðu líkingar" og
kunni því lítt að varast „undir-
ferli og svíkingar“, eins og skáld-
ið komst að orði.
Þeirri hugmynd er hér með
varpað fram til íhugunar og
væntanlegra viðbragða.
ISLENSKT MAL
Það er svo bágt að standa í stað,
því mönnunum munar
annaðhvort aftur á bak
ellegar nokkuð á leið.
(Jónas Hallgrímsson, 1807-1845.)
Þegar ég lærði þetta krakki,
skildi ég „bágt“ svo, að það
væri erfitt hlutskipti að standa
í stað. Slíkur maður ætti bágt.
Hugsa mér mann sem hvorki gat
hlaupið aftur á bak né áfram!
En skáldið var í heimspeki-
legri ham, þegar hann orti þess-
ar frægu línur. Ég lærði með
tímanum að bágt hafði breyti-
lega merkingu. Það gat líka þýtt
„erfitt“ { merkingunni vanda-
samt, illframkvæmanlegt. Það
var nefnilega ekki gerlegt að
standa kyrr, því að annaðhvort
mumraðist maður fram á við eða
í hina áttina. status quo (óbreytt
ástand) var ekki nema fræðilega
mögulegt.
Þegar skáldið hafði sýnt
mönnum fram á þetta átti þeim
að vera augljóst að eina leiðin
lá fram, kyrrstaða ekki til og
afturför fráleit.
Sama hugsun og í vísu skálds-
ins kemur glöggt fram í orðtak-
inu: Það fer hverjum aftur,
þegar honum er fullfarið
fram.
Bágur = andstæður, erfiður,
slæmur, tregur, er af indóevr-
ópskri rót sem merkir einna helst
að hindra og torvelda, en líka
að deila við einhvern.
Fjöldi orða er náskyldur lýs-
ingarorðinu bágur, svo sem
sögnin að baga = valda óþæg-
indum, aflaga, afbaka. Þá er til
lýso. bagur, sbr. braglínu Páls
Vídalíns: Hagur bagur alla
daga. Nafnorðið bagi er = óhag-
ræði, erfiðleiki og jafnvel skaði,
svo og bági, og til er að eitt fari
í bága við annað. Bági kann
jafnvel að merkja óvinur eða
andstæðingur. Óðinn var nefnd-
ur bági Fenrisúlfs.
Enn er þess að geta að menn
bægja ýmsum, einkanlega frá
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
883. þáttur
einhveiju, ef þeir vilja hindra þá
eða vera þeim bagalegir.
★
í framhaldi af þessu mætti
minnast á fram og aftur. Fram
getur reyndar verið tvírætt bæði
í tíma og rúmi. í Völuspá merk-
ir það aftur í tímann, en í fram-
tíð horfum við til gagnstæðrar
áttar. „Þar til fjalla frammi/
fæddist Jónas áður“, kvað Hann-
es Hafstein, og merkir fram þá
inn, en sr. Matthías orti um nátt-
úru íslands á landnámstíð: „Fram
til sjár“ o.s.frv., og runnu þá sil-
ungsámar út til sjávarins.
Sá sem „fer fram“, framast,
fremst, hlýtur frama, og honum
auðnast fremd. Sá, sem fremstur
var í flokki og réð ferðinni, var
nefndur freyr, af eldra frauja,
en svo var guð almáttugur nefnd-
ur á gotnesku. Sú, sem ræður,
heitir þá freyja, sbr. húsfreyja.
Systkin fræg, er réðu miklu um
ársæld og ástafar, hétu Freyr
og Freyja. En þau voru ekki
aðeins þess konar goð. Freyr ar
mikill kappi til vopna sinna, og
Freyja „réð hálfum val“ með
Óðni. Það var því ekki ónýtt að
hafa hana sér hliðholla, þegar í
odda skarst.
F í íslensku á oft samsvörun
í latnesku p. Svo er enn hér.
Fram er af sömu rót og latneskt
prae, pro. Við höfum alltjent
þegið úr latínu tökuorðið prae-
positus (= fremst settur) og
breytt því til hagræðis í prófast-
ur. [Páli Skúlasyni frá Odda þótti
álitamál hvort verra væri að vera
próflaus eða prófastur. Hann var
hið fyrra (frá háskóla) en faðir
hans hið síðara].
Nú sé ég að ég verð að geyma
aftur, en læt gossa gamla Hafn-
arvísu sem ekki ber að taka allt-
of hátíðlega og ókunnur er höf-
undur að. Steindór Steindórsson
frá Hlöðum mun hafa kennt mér
hana:
Eftir rússagildi
Glaður hélt Pálus gildi frá,
góðvini hafði kyssta;
hrekklaus þá féll í höndur á
hómósexúalista.
Ó, þú guðs iambið Odda frá,
ill var þín gangan fyrsta.
■k
Skemmstan daginn átti ég að
þakka gott bréf sem Hannes Pét-
ursson skáld sendi mér. í þessu
bréfi er visa sem hann hafði skrif-
að hjá sér upp úr handriti á
Landsbókasafni. Þessi fallega
braghenda hressir menn, þegar
kalt er og dimmt:
Blessuð sólin björt skin inn i baðstofuna.
Lifsins herra ljúft fyrir hana
lofa skulum daglegana.
Og það skulum við að vísu
gera „daglegana". Aftan við vís-
una skrifaði Hannes: „Áherzlu-
viðskeytið -na í atviksorðum sem
enda á -lega mun lítið hafa þekkzt
í móðurmáli okkar Mið-Norðlend-
inga, á seinni öldum að minnsta
kosti, eða er ekki svo?“
Fróðir menn segja mér að
spumingunni sé óhætt að svara
játandi. Var þetta sérkennilega
viðskeyti mest haft í Skaftafells-
sýslu.
★
Beygingafræði
„Eg hlakka svo til, því hann hugleiðir
að hypjast, og það engar bugleiðir",
sagði Stína um Jón bláan,
„og mín vegna má hann
fara og semja við Flugleiðir."
(Þorbjörg hólmasól).
Auk þess fá þingfréttir þessa
blaðs (frá 21. des.) stig fyrir að
segja að Bjöm Bjamason hafi
lagt fram fmmvarp um að veita
20 milljónir (ekki milljónum) til
almenningsbókasafna. En Há-
rekur úr Þjóttu og aðrir em beðn-
ir velvirðingar á brottfalli eins
orðs úr limmnni hans.
Þá háttvísi ljúft er að lofa,
þegar lamar af slensíu og dofa
nú skríða SÞ
(horfín frægð þeirra fom)
á sínum fjórum í Annan Kofa.
AÐSENDAR GREIMAR
Nýtt safnahús
í Tryggvagötu
- andmælum svarað
VIÐ GERÐ fjár-
hagsáætlunar fyrir árið
1997 samþykkti
borgarstjórn Reykja-
víkur að verja á næsta
ári 50 m.kr. til þess að
breyta húsinu að
Tryggvagötu 15 í
safnahús; þar verða
höfuðstöðvar Borgar-
bókasafnsins, Borgar-
skjalasafnið og Ljós-
myndasafn Reykjavík-
ur framvegis til húsa.
Það er líklega öllum
einlægum vinum menn-
ingar mikið fagnaðar-
efni að þessar stofnanir
skuli brátt flytjast í við-
unandi húsnæði, en þrengsli og að-
stöðuleysi hafa iengi staðið þeim öll-
um fyrir þrifum. Á þetta ekki síst
við um aðalsafn Borgarbókasafnsins
sem hefur búið við algerlega óvið-
unandi aðstæður. Vinir orðsins em
hins vegar ekki hávær þiýstihópur,
enda vita þeir að orð em dýr, og
kannski hefur Borgarbókasafnið orð-
ið að gjalda þess, illu heilli.
Margir kostir
Það spillir ekki fyrir ágæti þess-
arar framkvæmdar að hér er um
fjárhagslega afar hagkævman kost
að ræða fyrir borgina samanborið
við aðrar úrlausnir fyrir þessi söfn.
Þá mun það trúlega gleðja þá sem
vilja veg miðbæjarins meiri, að á
hafnarbakkanum verður safna-
svæði, því við sama tækifæri ákvað
borgarstjórn Listasafni Reykjavíkur
stað í næsta húsi við Tryggvatötu
15, Hafnarhúsinu. Loks er skemmti-
legt til þess að vita að þessum tvenn-
um framkvæmdum mun væntan-
lega Ijúka á árinu 2000, þegar
Reykjavík hefur verið valin ein níu
menningarborga Evrópu.
Ég skal játa að það kom mér
dáltítið spánskt fyrir sjónir, þegar
ég fletti Morgunblaðinu á gamlárs-
dag og las pistil um þessar ákvarð-
anir, að hið eina sem virtist frétt-
næmt við þær fólst í fyrirsögninni
„Myndlistarskólinn og Grafíkfélagið
á götunni". Þegar síðan formaður
Félags íslenskra myndlistaraianna
sendir mér bréf í Morgunblaðinu 9.
janúar undir yfirskriftinni „Óskilj-
anleg ákvörðun borgarstjórnar" finn
ég mig knúða til að skýra út fáein
atriði, sem e.t.v. ættu að vera bæði
auðskiljanleg og sjálfsögð.
Fáir ókostir
Reykjavíkurborg hefur átt húsið
Tryggvagötu 15 um nokkurra ára
skeið og hefur á þeim tíma varið
verulegum fjárhæðum til að lagfæra
það. Engin ákvörðun hafði þó verið
tekin um framtíðarnýtingu þess.
Meðan borgin hafði ekki önnur not
fyrir húsið var það leigt út að hluta;
verslunar- og þjónustufyrirtækjum,
Myndlistaskólanum í Reykjavík og
félaginu íslensk grafík. Oll þessi
starfserni mun víkja úr húsinu á
næstu árum. Og það er einmitt
ókosturinn við þessa ákvörðun borg-
arstómar, og raunar sá eini sem orð
er á gerandi. Borgaryfirvöld gerðu
rækilega úttekt á því sem mælti
með og hinu sem mælti á móti
ákvörðuninni; niðurstaðan var óræk
og meiri hagsmunir borgarbúa voru
teknir fram fyir minni. Þar með er
ég þó ekki að gera lítið úr ágæti
leigjendanna né vanda þeirra.
Myndlistaskólinn í Reykjavík er
sjálfseignarstofnun, þ.e. fyrirtæki
sem nýtur að vísu styrkja frá ríki
og borg, en er að langstærstum
hluta rekinn fyrir tekjur sem hann
aflar sér með því að selja borgarbú-
um þjónustu sína. Hann hefur verið
til húsa í Tryggvatötu 15 frá þvf
nokkrum árum áður en Reykajvík-
urborg eignaðist húsið eða í 15 ár.
Frá því borgin eignaðist
húsið hefur hann fengið
greidda styrki frá borg-
inni umfram það sem
húsaleigunni nam og
hefur því í reynd getað
nýtt húsnæði borgar-
innar sér að kostnaðar-
lausu a.m.k. frá 1987.
Samkvæmt leigusamn-
ingi er uppsagnarfrest-
ur þrír mánuðir.
Myndlistaskólinn
og stuðningur
borgarinnar
Fyrirsjáanlegt er að
skólinn mun geta starf-
að óáreittur í húsinu
a.m.k. til vors 1998. Ég held ekki
að skólinn muni þá fara „á göt-
una“, heldur muni hann nota tímann
til að fínna nýtt húsnæði, og skóla-
stjóminni hefur þegar verið tjáð af
hálfu Reykjavíkurborgar að borgin
vilji veita honum liðsinni til þess.
Það hefur engin ákvörðun verið tek-
in um það að borgin hætti að styrkja
starfsemi skólans fjárhagslega. Sé
Meiri hagsmunir
borgarbúa, segir Ingi-
björg Sólrún Gísla-
dóttir, voru teknir
fram yfir minni.
tekið mið af núverandi styrk borgar-
innar til hans þykir mér ekki ólík-
legt að sá styrkur sé hærri en leigu-
gjald hans á nýjum stað mun nema.
Ég get alveg tekið undir það, að
sú ákvörðun borgarstjómar að skól-
inn þurfi að víkja úr Tryggvagötu
15 vorið 1998 baki skólanum erfið-
leika, sem flestir leigutakar hafa
nokkra reynslu af, en mér finnst
ekki að hún tákni heimsendi og mér
finnst hún ekki eiga að vera óskilj-
anleg vel gefnu fólki.
Menningarslys?
Félagið íslensk grafík er sömu-
leiðis leigutaki í Tryggvagötu 15
og skv. leigusamningi er uppsagn-
arfrestur þrír mánuðir. Ég held að
það séu engar ýkjur þó ég segi að
borgin hefur hvorki okrað á leig-
unni né beitt harðýðgi í innheimtu-
aðgerðum. Félagið hefur komið sér
upp myndarlegu grafísku verkstæði
í húsinu af miklum dugnaði. Þegar
þetta er ritað hafa enn ekki átt sér
stað viðræður við félagið - fundi
sem boðað var til af hálfu borgarinn-
ar var seinkað - en ég get upplýst
það engu að síður nú þegar, að
borgin mun einnig bjóða félaginu
liðsinni sitt við að fínna nýtt og
vonandi varanlegra húsnæði. Jafn-
framt verður framkvæmdum við
húsið hagað þannig að félagið geti
verið þar sem lengst um kyrrt.
Það hefur ekki verið háttur borg-
arinnar, hvorki fyrr né síðar að níð-
ast á leigjendum sínum, ogþað verð-
ur hvorki gert gagnvart Myndlista-
skólanum í Reykjavík, Islenskri
grafík né öðrum leigutökum í
Tryggvagötu 15. Ég vil hins vegar
árétta að leiga er leiga, leigutaki
getur átt þess von að leigu verði
sagt upp samkvæmt samningi og
leigusali hefur til þess fullan rétt.
Þó einhver komist í góð leigukjör
hjá Reykjavíkurborg veitir það hon-
um enga æviáskrift, og það er óm-
aklegt, mér liggur við að segja van-
þakklátt, að gefa það í skyn að
borgin fari fram í þessu máli með
ofríki eða að hún sé að ganga af
menningunni dauðri.
Ingibjörg Sólrún
Gísladóttir
Höfundur er borgarstjóri.