Morgunblaðið - 13.02.1997, Qupperneq 24

24 FIMMTUDAGUR 13. FEBRÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Morgunbiaðið/Stcfán Ólafsson
TALIÐ frá vinstri; Zophonías Torfason, Magnús J. Magnússon,
Ásbjörn Þórarinsson og Sturlaugur Þorsteinsson bæjarstjóri.
Verðlaunahafar fengu áletruð viðurkenningarskjöl og málverk
eftir Helgu Erlendsdóttur.
Menningarverðlaun
Austur- Skaftafellssýslu
1996 afhent
Höfn. Morgunblaðið.
Wagnersöngvari
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
GLÆSILEG rödd Elsu Waage naut sín einkar
vel i söngverkum Wagners, segir í dómnum.
MENNINGARVERÐLAUN Aust-
ur-SkaftafelIssýslu fyrir árið 1996
voru afhent síðastliðinn fimmtu-
dag. Þetta er í þriðja sinn sem
verðlaunin eru veitt en með þeim
vill menningarmálanefnd vekja
athygli á því sem vel er gert á
sviði menningar og lista og jafn-
framt örva fólk til dáða.
Verðlaunahafar að þessu sinni
voru þeir Magnús J. Magnússon
og Ásbjörn Þórarinsson. Magnús
fékk verðlaun fyrir ötult starf að
leiklist. Hann var helsti hvatamað-
ur að stofnun unglingaleikdeildar
við Leikfélag Hornaíjarðar og
hefur unnið fómfúst leiklistar-
starf með börnum og unglingum.
Síðastliðið haust samdi hann
ásamt unglingum leikverkið Svip-
myndir og setti á svið. Unnu um
sextíu unglingar að þeirri sýningu
sem þótti takast ákaflega vel.
Ásbjörn Þórarinsson fékk verð-
laun fyrir einstakt framtak við
endurbyggingu og lagfæringu á
gömlum húsum og umhverfi
þeirra í gamla bæjarhlutanum á
Höfn. Vekja þessi hús og um-
hverfi þeirra athygli vegfarenda,
gesta jafntsem heimamanna.
„Framtak Ásbjörns í gamla hluta
bæjarins er athyglivert og er
áminning til okkar nú á 100 ára
afmæli Hafnar, hversu mikilvægt
það er að hlúa að hjarta byggðar-
innar, gömlu Hafnarvíkinni og
nágrenni hennar,“ sagði formað-
ur menningarmálanefndar, Zop-
honías Torfason.
TONLIST
íslcnska ópcran
EINSÖNGSTÓNLEIKAR
Elsa Waage og Mzia Bachutrize
fluttu söngverk eftir Wagner, Tosti,
Loewe, Bernstein og íslensk lög.
Þriðjudagurinn 11. febrúar, 1997.
EFNISSKRÁIN var eiginlega
þrískipt, þar sem fyrri hlutinn var
lagður undir Wagner en síðan
komu lög eftir Tosti, bandarísku
tónskáldin Frederick Loewe og
Leonard Bernstein og inn á milli
tvö íslensk lög, Drauinalandið eft-
ir Sigfús Einarsson og Maístjarn-
an.
Elsa Waage hefur glæsilega
rödd, sem naut sín einkar vel í
söngverkum Wagners og var söng-
ur hennar í fyrsta laginu Weiche,
Wotan, weiche, úr óperunni Rínar-
gulli, sérlega áhrifamikill. Wes-
endonck-lagaflokkurinn var mjög
vel fluttur, sérstaklega tvö síðustu
lögin, Schmerzen og Tráume, sem
reyndar eru meðal fegustu laga
Wagners.
Hinum eiginlega Wagner-þætti
lauk með söng Valþrúðar, úr óper-
unni Ragnarrökum, er hún segir
Brynhildi frá uppgjöf og vonleysi
Óðins, þar sem hann situr þögull
með brotinn brand sinn og eigir
aðeins eina von, að Biynhildur skili
aftur gullbaugi Rínardætra og leysi
þar með guðina „undan oki bölvun-
arinnar". Þetta áhrifmikla „tónles"
Valþrúðar var mjög vel flutt af
Elsu Waage en auk þess naut hún
undirleiks Mzia Bachuturize, sem
er frábær túlkandi og átti hún og
mikinn þátt í skapa sterka mynd
af þessum sérstæðu listaverkum
Wagners.
Eftir hlé fluttu listakonurnar
þrjú lög eftir Wagner við franska
texta, m.a. eftir Jean Reboul og
Victor Hugo. Þessi lög eru ólík því
sem Wagner er þekkastur fyrir en
þýð og falleg tónlist, sem Elsa og
Mzia fluttu mjög vel, sérstaklega
Dors, mon enfant, sérlega fallega
vögguvísu, við texta eftir óþekktan
höfund. Wagner samdi nokkur lög
meðan hann dvaldi í París eftir
flótta sinn frá Riga 1839 og voru
sum þessara laga gefin út án leyf-
is frá Wagner en önnur eru aðeins
til sem uppköst eða hafa varðveist
aðeins að hluta til.
Þar með lauk Wagner-hluta tón-
leikanna og það er ljóst, að rödd
Elsu Waage er sköpuð fyrir flutn-
ing á þessari erfiðu tónlist og að
flutningur hennar og Mziu Bachut-
urize var I heild mjög góður. Það
væri skemmtilegt að heyra Elsu
syngja þessi verk með hljómsveit,
því segja má að hún verði ekki
fullvígð til flutnings á óperutónlist
Wagners fyrr en í samleik við full-
skipaða sinfóníuhljómsveit, því
stórbrotin tónhugsun Wagners er
sprottin upp úr hljóðheimi hljóm-
sveitarinnar, sem píanóið eitt og
sér getur aldrei skilað svo vel sé,
jafnvel þó meistaralega sé þar um
höndum farið, eins og átti sér stað
hjá Mziu Bachuturize, sem er frá-
bær píanóleikari og lék alla efnis-
skrána af miklu listfengi. Seinni
hluti tónleikanna var af léttari
gerðinni tvö falleg lög eftir Tosti,
Draumalandið, sem Elsa og Mzia
fluttu mjög fallega en þó í hægara
lagi og sömuleiðis Maístjarnan, en
bæði íslensku lögin túlkaði Elsa á
sérstæðan en fallegan máta. Tón-
leikunum lauk svo með fjórum
bandarískum söngleikjalögum,
sem voru ágætlega flutt en eru
fyrir marga ekki eiginleg tónleika-
viðfangsefni. Rödd Elsu og túlkun-
arhæfíleikar njóta sín mjög vel í
stórbrotinni óperutónlist og er
Wagner þar auðheyrilega efstur á
blaði.
Jón Ásgeirsson.
Konur sem aldrei
hafa verið til
BOKMENNTAFRÆÐI
Fc minis m i,
sálgrcining
KONA VERÐURTIL
Um skáldsögur Ragnheiðar Jónsdóttur fyrir
fullorðna. Eftir Dagnýju Kristjánsdóttur. Bók-
menntafræðistofnun Háskóla Íslands og Há-
skólaútgáfan. Reylg'avík 1996.460 bls.
MIKIL tíðindi eru af bók Dagnýjar Kristjáns-
dóttur, Kona verður til, en það er doktorsrit-
gerð sem hún mun veija við Háskóla íslands
næstkomandi laugardag. Bókin er ekki aðeins
fyrsta doktorsritgerðin sem er skrifuð um ís-
lenskar kvennabókmenntir heldur hlýtur hún
að teljast meðal bestu og gagnlegustu ritum
sem komið hafa út á íslensku um nútímabók-
menntir og bókmenntakenningar á síðstliðnum
árum og áratugum. Ég segi bókmenntakenn-
ingar því að í ritinu kynnir Dagný á jafnt
skýran og gagnrýninn hátt hugmyndir femin-
ista og sálgreinenda (freudista) sem beitt hef-
ur verið við rannsóknir á bókmenntum um
leið og hún skoðar skáldsögur Ragnheiðar
Jónsdóttur (1895-1967) í ljósi þeirra. Og raun-
ar liggur meira undir en sögur Ragnheiðar
því að Dagný bregður einnig nýju ljósi á menn-
ingarástand og bókmenntaumræðu hér á landi
á árunum 1945 til 1965 með hliðsjón af sömu
kenningum.
Feministar hafa oft og tíðum verið gagnrýnd-
ir fyrir að vera einstrengingslegir í túlkunum
sínum á stöðu og hlutskipti kvenna og á skrif-
um karla um þær; þeim hefur verið gefið að
sök að beygja texta undir kenningar sínar og
sjá skrattann í hveiju homi þar sem karlar
hafa haldið um penna. í bók Dagnýjar er erf-
itt að koma auga á að verið sé að þvinga við-
fangsefnið undir kenninguna eða leggja út af
texta á annarlegan hátt. Dagný er trú text-
unum sem hún vinnur með, bæði þeim fræði-
legu og bókmenntalegu, og hún er samkvæm
sjálfri sér í túlkun sinni. Verður því ekki annað
sagt en að greining hennar sé afar sannfærandi.
Valdatafl
Sálgreiningin hefur orðið fyrir töluverðri
ágjöf síðustu áratugi eins og Dagný rekur í
inngangi að bók sinni. Sálgreiningin hefur lif-
að ágætu lífí á meðal bókmenntafræðinga en
sálfræðingar hafa margir hveijir hafnað henni,
að minnsta kosti þeir sem byggja rannsóknir
sínar á vísindalegum mælingum. í þeirra aug-
um er sálgreiningin aðeins eins konar trúar-
setning sem er hvorki hægt að sanna né af-
sanna. Varnarkerfi hennar við gagnrýni bygg-
ist bæði á því að hún getur nærst algjörlega
á sjálfri sér og verið opin í báða enda en eins
og Dagný bendir á hefur sálgreiningin átt
auðvelt með að taka við nýjum
straumum og aðlaga sig þeim.
Sálgreiningin er einnig opin í
báða enda hvað það varðar að
skýringartilgátur og túlkanir í
hennar nafni eru aðeins skýr-
ingartilgátur og túlkanir. Það er
með öðrum orðum engin lokanið-
urstaða til í sálgreiningunni -
ólíkt því sem menn virðast oft
halda um raunvísindalegar að-
ferðir - heldur getur „sérhver
túlkun eða skýringartilgáta undir
merkjum sálgreiningarinnar []
aðeins leitt af sér aðrar frásagn-
ir“, eins og segir í innganginum
(65). Sálgreiningin er þannig op-
inn og síkvikur texti þar sem all-
ar rökstuddar túlkanir éru jafn-
réttháar.
Með þessu viðurkennir sál-
greiningin takmarkanir sínar en um leið ligg-
ur í augum uppi að aðferð sem byggir svo
mjög á huglægri túlkun býður upp á misnotk-
un og það er ekki síst það sem fyrrnefndir
sálfræðingar hafa óttast. Hver sá sem hefur
tiltekna þekkingu á valdi sínu getur snúið við-
fangsefninu (sjúklingi, texta o.s.frv) í höndum
sér þannig að æskileg niðurstaða fáist. Vald-
hafinn getur svo hæglega beitt (rang)túlkun
sinni til að knýja fram ákveðna skoðun eða
beinlínis sem kúgunartæki.
Þetta er í raun það sem Dagný sakar karla-
veldið í íslenskum bókmenntaheimi um að
hafa gert þegar það útilokaði Ragnheiði Jóns-
dóttur og fleiri kvenrithöfunda úr bókmenn-
taumræðunni. „Hluti af táknrænni innistæðu
þeirra sem krefjast athygli," segir Dagný um
tímabilið 1955 til 1965, „virðist vera að þeir
eru karlmenn og hluti af hinu óskráða, þögla
„samkomulagi“ menningarumræðunnar er
orðinn sá að engar bókmenntir kvenna nái
máli“ (388). í skjóli valds síns yfir bókmenn-
talegri orðræðu útilokaði karla-
veldið kvennabókmenntir úr ís-
lenskri bókmenntaumræðu.
En þetta er jafnframt það sem
Dagný gerir með bók sinni um
Ragnheiði Jónsdóttur; í skjóli
valds síns yfír orðræðu bók-
menntanna og sálgreiningarinnar
hyggst hún ryðja verkum Ragn-
heiðar braut inn í bókmenntasög-
una. Hvort nýtt mat hennar og
túlkun á þessum verkum er rétt
eða rangt er í raun aukaatriði,
enda má deila um það endalaust
eins og skýrt var hér að ofan;
aðalatriðið er að hafa náð yfir-
höndinni í valdaleik íslenskrar
bókmenntaorðræðu.
Þunglyndi
Hvað um það, eitt helsta höf-
undareinkenni Ragnheiðar er, að mati Dagnýj-
ar, sálfræðilegt raunsæi hennar. „Hún [Ragn-
heiður] fjallar um sálfræðilega mótun stúlku-
barna þannig, að hvergi er gert ráð fyrir að
til sé neitt svokallað „kveneðli““ (11). Dagný
segir að með bókum sínum taki Ragnheiður
undir hina frægu umsögn Simone de Beauvo-
ir: „Maður er ekki fæddur kona, heldur verður
maður það.“ Samfélag og menning móta þann-
ig kyn hugveru og túlkunina á því. Um þenn-
an skilning Ragnheiðar fjallar meginhluti bók-
ar Dagnýjar og af honum dregur hún nafn
sitt: „Kona verður til.“
Ekki er rúm hér til að fara nákvæmlega
ofan í greiningu Dagnýjar á sögum Ragnheið-
ar en þó skal bent á áhugaverða umfjöllun
um þunglyndi sem Dagný telur einkenna sög-
urnar. Lesa má meginverk Ragnheiðar, sagna-
bálkinn um Þóru frá Hvammi, sem þroskasögu
með neikvæðum formerkjum. Hin hefðbundna
þroskasaga er, að sögn Dagnýjar, saga karls
og lýsir ferð söguhetjunnar til aukins þroska
en ólíkt henni er saga Þóru sú að geta aldrei
stigið skrefíð fram á við til aukins þroska.
Ávöxtur þessarar stöðnunar og ófullnægju er
þunglyndi. Dagný telur að Ragnheiður hafi
án vafa sótt „reynslu af því djúpa þunglyndi
sem hún leggur í persónu Þóru í sitt eigið
sálarlíf" (221). Hún rekur kenningar Freuds
og búlgarsk/franska sálgreinandans og tákn-
fræðingsins Juliu Kristevu um þunglyndi og
hvernig afstaða hins þunglynda til tungumáls-
ins er öðruvísi en annarra. Hún skoðar svo
verk Ragnheiðar sem þunglyndan texta sem
efast sífellt um merkingu og samskiptahæfni
tungumálsins.
Dagný fjallar um viðtökur verka Ragnheið-
ar og leiðir rök að því að fjallað hafi verið
öðruvísi um bækur kvenna en karla á því tíma-
bili sem Ragnheiður gaf út sín verk.
í lokakafla bókarinnar reynir Dagný svo
að útskýra hvers vegna bókum Ragnheiðar
var tekið með meira tómlæti, úrdrætti og
þögn eftir því sem leið á höfundarferil henn-
ar þótt fyrstu bækur hennar hafi fengið góða
dóma og verk hennar hafi verið mikið lesin
af almenningi. Eins og Dagný bendir á eru
engar einfaldar skýringar á þessu. Konur
voru greinilega ekki innan þess valdakerfis
sem stóð að bókmenntaumræðu þessa tíma-
bils og sýnir Dagný fram á það. Konur tóku
ekki mikinn þátt í hinni opinberu umræðu
um bókmenntir og fáar mótmæltu samfélags-
legri stöðu kvenna. Að mati Dagnýjar fela
hinir þunglyndu textar kvenna á tilteknu
tímabili hins vegar í sér neikvæða uppreisn,
bæði gagnvart „þögninni sem einkennir sjúk-
legt þunglyndi og hinu tóma orði sem ein-
kennir aðhæfingu að þversagnakenndu hlut-
verki sem var ekki þeirra [þ.e. kvennanna]"
(419). Þannig segir Dagný að textar Ragn-
heiðar hafí búið yfir innsæi sem hafi séð
„það fyrir sem síðar varð, að risið yrði upp
gegn þeirri menningarlegu áráttu að búa til
konur og karla sem aldrei hafa verið til“
(419).
Þröstur Helgason
Dagný
Kristjánsdóttir