Morgunblaðið - 19.02.1997, Blaðsíða 24

24 MIÐVIKUDAGUR 19. FEBRÚAR 1997
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
KAUPMANNA-
SAMTÖK íslands hafa
ítrekað komið þeirri
ósk á framfæri við
stjórnvöld, að fríhafn-
arverslunum í flug-
höfnum fyrir komufar-
þega verði lokað, en
að öðrum kosti aðeins
selt þar áfengi og tób-
ak svo lengi sem ríkið
hefur einkasölurétt á
þeim vörum.
Óvirðing við
verslunarstéttina
í þessu sambandi
hefur verið bent á þá
óvirðingu sem íslenska ríkið sýni
fjölmennustu atvinnugrein landsins,
og jafnframt þeirri sem greiðir
mesta skatta og álögur til samneysl-
unnar. Sem dæmi má nefna að um
23 þúsund manns starfa við verslun,
og tekjuskattar sem verslunin greið-
ir er tæplega fímm sinnum hærri
en tekjuskattar sem sjávarútvegur-
inn greiðir, og rúmlega tvisvar sinn-
um hærri en greiddur telquskattur
iðnaðarins. Annað er eftir þessu. Það
er því ekki nokkur vafí á því að
verslun er mjög mikilvæg starfs-
grein í efnahagskerfí landsins og á
skilið allt aðra og meiri virðingu en
stjómvöld sýna greininni með rekstri
fríhafnarverslana fyrir komufarþega
í flughöfnum.
Fullvíst má telja, að aðrar starfs-
greinar tækju því ekki
þegjandi, að ríkið ræki
skattfijálsa sam-
keppnisstaði hvort sem
það væri í flughöfnum
eða annars staðar.
Enda er þessi fram-
koma íslenskra stjóm-
valda með endemum. í
Evrópu er aðeins vitað
um tvö lönd þar sem
slíkar verslanir munu
fínnast, þ.e.a.s. Ung-
veijaland og Tyrkland.
Meginreglan í öllum
siðprúðum þjóðlöndum
er sú, að viðskiptavinir
fríhafnarverslana
verða að sýna brottfararspjald til
að geta keypt vömr tollfijálst.
Spurningar til
utanríkisráðherra
Þar sem stjómvöld hafa einfald-
lega skellt skollaeymm við óskum
kaupmanna í þessu efni, þykir mér
rétt að bera upp þá spumingu við
utanríkisráðherra sem fer með for-
ræði fríhafnarmála, a.m.k. í Flug-
stöð Leifs Eiríkssonar, hvert sé
markmið ríkisins með fríhafnar-
rekstri, og þá sérstaklega komu-
verslana. Einnig væri gott að fram
kæmi hvort hann telur að það sé
yfirleitt hlutverk ríkisins að standa
í verslunarrekstri, fremur en rekstri
tannlæknastofa, hárgreiðslustofa,
bílaverkstæða eða annars slíks
þjónustureksturs? Er ástæðan fýrir
þessum rekstri tekjuþörf ríkisins,
og ef svo er, telur hann þá ekki
að áhrifaríkara væri og eðlilegra
með tilliti til þess að mismuna ekki
þegnunum, að reka þetta í þéttbýli
þar sem fólk er flest?
Áformar ríkið að halda áfram
rekstri fríhafnarverslana fýrir
komufarþega, og e.t.v. að efla þær?
Verður komuverslunin sem nú er á
fyrstu hæð í Flugstöð Leifs Eiríks-
sonar e.t.v. flutt upp á 2. hæð til
að auka rými fyrir farangur á 1.
hæðinni? Telur ráðherrann að sú
sala tapist sem nú fer fram í komu-
verslun sömu flughafnar ef hún
verður lögð niður, eða er hann þeirr-
Hvert er markmið ríkis-
ins með fríhafnar-
rekstri? spyr Sigurður
Jónsson. Þá sérstak-
lega komuverslana?
ar skoðunar að þessi verslun færist
inn í almenna verslun í landinu?
Hver var velta umræddrar
komuverslunar í Flugstöð Leifs
Eiríkssonar á síðasta ári, og hvern-
ig skiptist sú velta á milli a) áfeng-
is og tóbaks, b) snyrtivöru, c) sæl-
gætis, og d) annars? Hvaða tekjur
hefur ríkið beint af fríhafnar-
rekstri, og hveijar eru tekjur flug-
hafnanna af þeim í formi húsa-
leigu? Hvaða tekjur telur ráðherr-
ann að ríkið hafi af almennri versl-
un í landinu?
Vonandi berast svör frá utanrík-
isráðherra innan tíðar við þessum
spumingum, og víst er að verslun-
arfólk um allt land mun fýlgjast
með þeim af athygli.
Höfundur er framkvæmdasijóri
Kaupmannasamtaka íslands.
Opið bréf
um fríhafnar-
rekstur
Sigurður Jónsson
Lagabreyting til
eflingar atvinnulífi
EFNAHAGS- og
viðskiptanefnd Alþing-
is hefur nú til athugun-
ar frumvarp til laga er
varðar heimildir ein-
staklinga og fyrirtækja
til að draga frá skatt-
skyldum telq'um sínum
tvöfalda þá upphæð
sem viðkomandi kynnu
að veija til eflingar vís-
inda- og menningar-
starfsemi.
Ef fyrirtæki gæfí
t.a.m. 100 þúsund
krónur til menningar-
og vísindastarfsemi
mætti það samkvæmt
frumvarpinu draga 200
þúsund krónur frá útgjöldum sínum.
Það liggur í hlutarins eðli að
hljóti frumvarpið náð fyrir augum
nefndarmanna, annarra alþingis-
manna og ekki síst ríkisstjórnar,
mundi það hafa stórkostlega hvetj-
andi áhrif á fyrirtæki og aðra lög-
aðila til að styðja við menningu og
vísindi í landinu. Ekki mun af veita.
Þetta framsækna frumvarp ber
flutningsmönnum Ágústi Einars-
syni, Svanfríði Jónasdóttur og
Rannveigu Guðmundsdóttur gott
Fallegar og
vandaðar
gjafavörur á
frábæru verði
Listhúsinu (gegnt Hótel Esju), sími 568 3750.
vitni og er það mjög í
anda þess sem frændur
vorir írar hafa komið
sér saman um á undan-
fömum árum með stór-
kostlegum árangri fyr-
ir alla lista- og menn-
ingarstarfsemi þar í
landi. Þar þríst nú
blómlegur kvikmynda-
iðnaður í skjóli sam-
bærilegrar lagasetn-
ingar og framleiðend-
ur, leikstjórar, tón-
skáld og höfundar af
ýmsu tagi hafa flust
búferlum til írlands
sökum skattalaga sem
þar eru í gildi. Auk
þess em hvers kyns verkefni er
tengjast hinni fjölbreytilegustu
menningarstarfsemi mun líklegri til
að hljóta brautargengi vegna hinna
mjög svo hvetjandi skattaívilnana
fyrirtækja sem í auknum mæli vilja
tengjast slíkri starfsemi.
Ekki þarf að orðlengja um þann
hag sem írar síðan hafa beint og
óbeint af búsetu og starfsemi hinna
fjölmörgu heimsþekktu skapandi
einstaklinga sem kosið hafa Irland
sem samastað vegna hins hagstæða
skattaumhverfís.
Óhætt er að fullyrða að ríkiskass-
inn fær veitta skattaafslætti marg-
falt til baka gegnum hið blómlega
atvinnulíf sem af þessu skapast, að
ekki sé talað um allt það erlenda
fjármagn sem óhjákvæmilega fylgir
starfsemi sem þessari, ekki síst á
sviði kvikmyndagerðar.
Það er e.t.v. ekki síst fyrir ís-
lenska kvikmyndagerð sem hið nýja
frumvarp gæti skipt sköpum. Þar
er um að ræða vaxandi listgrein sem
jafnframt hefur sýnt sig og sannað
sem umfangsmikill og arðbær at-
vinnuvegur. Þrátt fyrir mikinn fyölda
Jakob Frímann
Magnússon
Hið nýstofnaða lottó
á Bretlandseyjum,
segir Jakob Frímann
Magnússon, hefur þeg-
ar stóreflt menningarlíf
þarílandi.
menntaðra og hæfíleikaríkra ein-
staklinga á því sviði skortir mikið á
að hægt sé að styðja þann mikla
fy'ölda verkefna sem úthlutunamefnd
Kvikmyndasjóðs berst á ári hveiju.
Þá er ekki síður mikilvægt að
benda á þann stuðning sem aðrar
listgreinar, s.s. bókmenntir, tón-
list, málaralist, starfsemi safna
og vísindarannsóknir hvers kon-
ar, gætu vænst nái frumvarpið
fram að ganga.
Hið nýstofnaða lottó á Bretlands-
eyjum hefur þegar stóreflt menn-
ingarlíf í því landi. Á íslandi situr
íþróttahreyfíngin ein að stærstum
hluta íslenska lottógróðans, vel á
þriðja hundrað milljóna króna ár-
lega. Knattspymumaðurinn Friðrik
Sophusson fjármálaráðherra hefur
bærilega staðið vörð um hag
íþróttahreyfingarinnar. Nú er
lag fyrir listamanninn Davíð
Oddsson forsætisráðherra að
stuðla að bættu starfsumhverfí
kolleganna úr lista- og menning-
arlífínu. Áðurnefnt fmmvarp er
kjörið tækifæri fyrir hérlend
stjórnvöld að hlúa að vaxt-
arbroddi sem til þessa hefur ekki
notið sannmælis á mælikvarða
íslensks atvinnulífs.
Höfundur rekur útgifufyrirtæki
í Bretlandi.
Váin á Skeið-
arársandi
NÚ ERU famar að berast fréttir
af óförum fólks á Skeiðarársandi,
þar sem það lendir í hættu á óstöð-
ugri jörð í nágrenni ísjaka á þeim
svæðum sem hlaupið fór yfír í nóv-
ember síðastliðnum. Þetta er varla
vonum seinna. Um hveija helgi og
jafnvel virka daga er sandurinn full-
ur af forvitnu fólki að skoða verk-
summerkin eftir náttúruhamfarimar,
líka fólki sem litla sem enga reynslu
hefur af slíku landslagi og innbyggð-
um hættum þess.
Forvitni um ástandið á Skeiðarárs-
andi er auðskilin. Þar em nýlega
afstaðnir þeir viðburðir í íslenskri
náttúm sem ugglaust em með þeim
mestu sem núverandi
kynslóðir upplifa. Af
þeim hefur farið mikið
fréttaflóð, í kringum þá
hafa fjölmiðlar byggt
upp mikla spennu og
þeir hafa sýnt fólki
myndir af yfirþyrmandi
ævintýralegu landslagi,
sem flestir vita að þeir
eiga ekki möguleika á
að sjá í annað sinn. Því
þyrpist fólk að skoða,
líka fólk sem ekki er
vant útivist og um-
gengni við náttúm, sem
er breytingum undir-
orpin og býr yfir marg-
víslegum hættum og
það sumum ósýnileg-
um, ef ekki er farið fram með at-
hygli og varfæmi. Þessir forvitnileið-
angrar almennings um Skeiðarár-
sand verða varla stöðvaðir alls eðlis
málsins vegna, og það er reyndar
alls ekki æskilegt. En það er samt
ekki minnsti efi á því að hér þarf
að hafa visst vit fyrir fólki, ef ekki
á að fara illa.
Mér liggur við að fullyrða að við
þurfum ekki að efast um að það
muni týnast fólk á sandinum á næstu
missemm, eða að minnsta kosti lenda
í svo alvarlegum hremmingum að
þeir sem úr þeim sleppa „muni lofa
sinn sæla“. Hér mun áreiðanlega
ekki eiga við spumarorðið hvort,
heldur orðið hvenær og svo ef til
viil hveijir, hve margir og hvernig.
Gleymum því ekki að hingað munu
flykkjast erlendir ferðamenn í þús-
undum, sem flestir hveijir munu alls
ekki vita hvað sandbleyta er eða
hvemig hún bregst við eða bregðast
má við henni. Þetta fólk er í sér-
stakri hættu, þar sem það þekkir
ekki fyrirbærið og skilur það ekki.
Margir þeirra munu ekki einu sinni
trúa á það og telja alla viðvömm um
það ástæðulitla og ef til vill merki
um varfærni fram úr hófi.
Framkvæmdastjóri Almannavama
ríkisins segir í Morgunblaðinu 21.
janúar nýliðinn að málið hafí ekki
komið upp á borðið hjá þeim en slíkt
getur ekki verið. Ef Almannavamir
hafa ekki vitað af þessari hættu,
hvar vora þær þá með hugann? Þetta
er alþekkt fyrirbæri úr sögu Skeiðar-
árhlaupa og auravatna almennt og
hefur vissulega verið í umræðunni
undanfama mánuði. Auðvitað vita
Almannavarnir af hættunni eins og
raunar landsmenn allir meir og
minna, þó þeir sem um sandinn fara
séu ekki allir jafn raunsæir á að-
stæðurnar eða jafn varkárir. En í
hveiju eru hætturnar á sandinum
fólgnar? Er hægt að gera grein fyr-
ir þeim á einfaldan hátt og er hægt
að varast þær af ummerkjum? Þessu
er í raun ekki auðsvarað. Hætturnar
em margvíslegar og ekki allar af
sama toga og vísbendingar og um-
merki um þær em bæði sýnileg og
ósýnileg.
Líklega hafa nýleg dæmi um ófarir
manna á sandinum komið nokkuð í
opna skjöldu. Fæstir munu hafa átt
von á því að miklar hættur leyndust
þama á meðan kaldast er í veðri og
frost enn í jörð, en frekar búist við,
að með hækkandi sól, vaxandi hlý-
indum og sýnilega vaxandi bráðnun
ísjakanna myndi hættuástandið
skapast. Það mun líka gerast. Á
meðan jakarnir bráðna lítið og
bræðsluvatnið frýs meira og minna
jafnóðum skapast ekki nein teljandi
hætta á sandbleytum af völdum sól-
bráðar og hlýinda ofan yfirborðs
sandsins. Slíkar sandbleytur geta
verið sýnilegar upp við jakana í viss-
um tilvikum, en ósýnilegar í öðmm.
Þetta veltur mjög á grófleika aursins
og öðrum áðstæðum efnisins sem að
jökunum liggur.
Nefna má nokkrar ástæður þess
að hættuástand skapast strax nú á
meðan enn varir kaldasta skamm-
degið og menn vænta almennt lítillar
hættu.
Meginorsakir hættuástandsins em
fólgnar í því orkuríka
og óreiðukennda ferli
sem þetta hlaup var,
hversu hratt atburðir á
sandinum gerðust og
hversu mikið magn
vatns, aurs og jaka var
á ferðinni. Jakamir
raddust um með mikl-
um hamagangi og höfðu
lítil tækifæri til þess að
setjast fyrir í jafnvægi
við umhverfið. Hlaupið
kastaði aur að þeim eða
gróf frá þeim eftir at-
vikum, eftir að þeir
strönduðu og allt skapar
þetta margbreytilegar
aðstæður þar sem jafn-
vægi efnis og afla er
ekki fullkomið. Jafnvægi hefur síðan
verið að komast á smám saman og
verður svo næstu misserin og því
fylgja breyttar aðstæður sem geta
búið yfír hættum.
Fyrsta beina ástæðan, sem ég
nefni, fyrir því að hættuástand skap-
ast við jakana núna er sú, að lítið
frost var komið í jörðu þegar hlaupið
kom og jakar settust víða fyrir í
Fólk getur hæglega
týnst á sandinum, segir
Páll Imsland, í þessari
fyrri grein sinni, og var-
ar við hættum.
vatnsósa sandi og aur, jafnvel ofan
á frosnu lagi. Vatnið hefur síðan leit-
að burt eftir mætti og skilið jaka
eftir í óstöðugu jafnvægi, jafnvel
yfír eða við holrými undir föstu eða
frosnu yfirborðslagi.
Önnur hugsanleg ástæða er að
frosthreyfíngar í sandinum af völd-
um frostþenslu í kaldri vetrartíð, eins
og verið hefur lengstum fram undir
þetta, geta átt hlut að máli við sköp-
un óstöðugleika og þar með hættu-
svæða.
Þriðja ástæðan getur legið í því
að jakar lágu saman þar sem þeir
strönduðu og á milli þeirra eða í
skjóli þeirra urðu til skútar og
skvompur, holrými sem ekki fylltust
framburði. Þessi holrými geta haldist
eftir að vatn sýgur úr þeim og fallið
saman þegar minnst varir. Aðstæður
geta verið þannig að engin sýnileg
ummerki séu um slík holrými á yfír-
borði.
Fjórða ástæðan getur fólgist í ís-
hroða eða krapi, sem sest hefur fyrir
í sandinum og sígur síðan saman eða
jafnvel bráðnar og skilur eftir sig
holiými, sem hrynja.
Þannig má lengi finna afbrigði
af afleiðingum óreiðunnar sem við
köllum Skeiðarár- eða Grímsvatna-
hlaup, sem leitt geta til hættu-
ástands á sandinum, en hér verður
slíkri upptalningu hætt. Þó ætla ég
að nefna eina ástæðu enn, sem leitt
getur til hættuástands, en sú á sér
gjörólíkar orsakir. Orsakir hennar
liggja ekki í hlaupinu heldur eðli
mála á sandinum sjálfum. Fyrir
henni verður gerð grein hér í blaðinu
á næstunni.
Höfundur er jarðfræðingur.
Páll Imsland