Morgunblaðið - 22.02.1997, Blaðsíða 48

48 LAUGARDAGUR 22. FEBRÚAR 1997
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Skuggi á mann-
lega tilveru?
„MISSKILDAR þróunarhug-
myndir er umfjöllunarefni hér“.
Þannig_ hefst grein Einars Þor-
steins Ásgeirssonar í Morgunblað-
inu 14. desember síðastliðinn. Við-
eigandi inngangur hefði verið
, „Misskilningur minn um þróun“.
Þar dregur hann hugmyndir fræði-
manna og leikmanna um sögu
mannkyns og þróun lífs á jörðinni
saman í ruglingslega frásögn. Frá-
sögninni virðist ætlað að kasta
rýrð á margsannaðar staðreyndir
um tilurð mannskepnunar, skepnu
sem er einungis ómerkilegt lauf-
blað á tré lífsins. Greinin er kafli
í bók Einars „Innsýn í mannlega
tilveru“ og er hún ekki góð auglýs-
ing fyrir hana.
I upphafi greinar-
innar reynir Einar að
útskýra þróun (enska
evolution). Hann virð-
ist rugla henni saman
við framþróun (enska
progress), þ.e. já-
kvæða breytingu á
ástandi. Framþróun
mannkyns fæli t.d. í
sér að allt yrði betra;
fólk yrði ríkara, veikt-
ist síður o.s.frv. Þróun
merkir einungis breyt-
ingu, óháð notagildi
eða hvort hún bæti
hag einhvers. Einar
virkar sannfærður um
-'•% að þróun sé einungis
skilgreind sem framþróun. Hann
segir: „Þó að við virðumst nú um
stundir á efnislegri þróunarbraut,
sem hefur varað í alls rúm sextíu
ár á uppleið, getur hvenær sem
er komið sá tími, að við verðum í
stórri sveiflu niður á ný.“ Sem
þýðir, allt er í heiminum hverfult,
líka efnahagslegur uppgangur
undanfarinna sextíu ára. Þetta er
augljóst en það þýðir ekki að þró-
unarhugtak nútímans merki
framfarir. Þróun er breyting.
Líf á jörðinni er af sama meiði.
Bakteríur og heilkjörnungar að-
skildust fyrir mörgum milljörðum
ára. Sumir heilkjörnungar urðu að
fjölfruma lífverum, plöntum eða
dýrum. Meðal þeirra urðu til mörg
form, t.d. svampar, mosar, ormar,
tré og hryggdýr. Hryggdýrin gátu
af sér m.a. fiska, froska, eðlur og
spendýr. Til spendýra teljast t.d.
hestar, apar og rottur. Einn nýj-
asti hópurinn á þróunartré spen-
dýra er mannapar. Rannsóknir
benda til þess að menn hafi aðskil-
ist simpönsum fyrir 5-7 milljónum
ára. Það er staðreynd sem virðist
vera mannskepnunum erfiður biti
að kyngja. Einar reynir á fálm-
kenndann hátt að rökstyðja að
maðurinn hafi búið á jörðinni í tug
eða hundruð milljónir ára. Hann
W byggir mál sitt á tilvitnun í bók
Cremo og Thompsons þar sem
nokkur atriði eru tínd til sem rök
fyrir því að maðurinn hafi búið á
jörðinni í milljarða ára. Ólafur
Halldórsson hrakti þær getgátur í
grein frá 18. desember síðastliðn-
um Cremo og Thompson eru með
bamalegar samsæriskenningar
sem Einar tekur grunlítill undir.
Cremo segir: „Mínar rannsóknir
sýna þvert á móti, að mannfræð-
ingar síðustu 150 ára hafa endur-
grafið helminginn af þeim upplýs-
•yi, ingum, sem þeir hafa fundið."
Þama skortir á grundvallarskiln-
ing á því sem rekur fræðimenn
áfram. Fátt veitir vísindamanni
meiri gleði en að kollvarpa ríkjandi
hugmyndum. Ekki er nóg að setja
fram hugmynd, hana verður að
sannreyna. Sem dæmi má nefna
einfalda öndunartilraun. Kanna á
hvaða lofttegund skiptir lífvem
mestu máli. Rotta í lokuðum kassa
sem inniheldur venjulegt loft lifir,
en rotta sem fékk súrefnissnautt
loft deyr. Lífvemr þurfa súrefni
en nauðsynlegt er að hægt sé að
setja upp tilraun til að sanna það.
Vísindamenn verða að vinna á
þessum grundvelli, allt verður að
vera hægt að sanna. Niðurstöður
rannsókna em ekki ræddar á leyni-
reglufundum. Heldur fyrir opnum
tjöldum, í vísindaritum og á ráð-
stefnum. Fræðimenn leita sann-
leikans og kunngjöra hann, ef hann
finnst. Eilífar samsæriskenningar
gera þeim sem hafa áhuga á um-
ræðunni um sögu mannsins engan
greiða, heldur ala á tortryggni og
ofsóknarbrjálæði. Það er varla ósk
Einars.
Einar snýr sér næst
að spumingunni um
hverfulleika veraldar-
innar og dregur sam-
líkingu milli menning-
arsamfélaga sem hafa
orðið til og horfíð og
tegunda sem aðgrein-
ast og deyja út. Þótt
mögulega sé eitthvert
lögmál sem útskýri
bæði ferlin er það ekki
þróunarlögmálið.
Darwin útskýrir þróun
lífvera með náttúru-
legu vali. Það er vél-
ræn afleiðing af
breytileika, erfðum og
mishraðri æxlun lífvera. Menning-
arsamfélög æxlast ekki eða geta
börn. Einar reynir að útskýra hug-
myndir Stephen J. Gould um hraða
Fræðimenn leita sann-
leikans, segir Arnar
Pálsson, og kunngjöra
hann. Ef hann fínnst.
þróunar og segir þær svipta þróun-
arkenninguna sannfæringarkrafti.
Mikill misskilningur er þar á ferð.
Rannsóknir Gould á steingervinga-
sögunni sýna að náttúralegt val
virkar mishratt. Stundum er sí-
stöðuástand, tegundir haldist
óbreyttar í langan tíma, en þróast
síðan mjög hratt. Oft tengist þetta
útdauðahrinum (enska mass ext-
inction) þegar mikill hluti tegunda
deyr út í einu, t.d. vegna jarðhrær-
inga eða árekstra við loftstein. Nú
eru þekktar minnst 5 útdauðahrin-
ur þar sem meirihluti tegunda dó
út á stuttum tíma. Við slíka út-
dauðahrinu losnar um lifsrými fyr-
ir eftirlifandi tegundir og þær þró-
ast hraðar en áður. Segja má að
umhverfið taki breytingum og þær
lífverur sem ekki geta af sér líf-
vænleg afkvæmi deyja út. Ef
breytingar í umhverfi eru örar lifa
einungis af þær lífverur sem geta
þróast hratt. Breytilegur hraði þró-
unar stangast ekki á við lögmál
Darwins. Breytingarnar milli kyn-
slóða eru jafn samfelldar þegar
umhverfið breytist hægt eða hratt.
Það mætti líkja þessu við vöxt trés
á mismunandi árstímum. Sístöðu-
ástandið væri vetur og í lok hans
kæmi e.t.v. kuldakast að vori,
margar greinamar kelur og deyja,
þetta samsvarar útdauðahrinu.
Hinar sem lifa nýta sér sumarið,
vaxa og greinast. Loks kemur aft-
ur vetur og svokallað jafnvægi.
Þróun lífvera er staðreynd, óháð
hraða breytinganna. Hér misskilur
Einar staðreyndir hrapallega og
ályktar: „Náttúran er að því er
virðist hrein eyðslukló og fer ekki
stystu leið að markinu.“ Auðvitað
er náttúran eyðslukló, hún hugsar
ekki og hún stefnir ekki að neinu
marki. Lífverur lifa, eignast af-
kvæmi sem geta af sér næstu kyn-
slóð o.s.frv. Lífið hefur engan til-
gang.
Undir lok greinarinnar setur
Einar jörðina og manninn í al-
heimslegt samhengi. Hann leggur
áherslu á hverfulleika tilverunnar.
Þá eru honum hugleiknar hug-
myndir um jafnvægi og hamfarir.
Loftsteinar falla á jörðina og út-
rýma lífverum, eldgos geta svipt
fjölda lífvera björginni og óvæntar
veðrabreytingar miklum hör-
mungum. Þetta vita allir en Einar
ályktar stórundarlega: „í rann-
sóknum manna á steingervingum
og dýrahræjum, sem geymst hafa
í ískulda norðuskauts jarðar, hafa
einmitt fundist ummerki, sem
styðja þessa kenningu. En þau
merki eru á skjön við okkar fal-
legu þróunarkenningar og því er
þeim úthýst úr hugmyndafræði
menningarinnar." Þetta er satt,
útdauðahrinur eru alþekktar í þró-
unarsögunni en ályktun Einars er
röng, þetta er ekki á skjön við
þróunarlögmálið. Eins og útskýrt
var áður þá þróast lífverur mis-
hratt eftir umhverfisaðstæðum.
Sú staðreynd að fjöldi tegunda
deyr út á stuttum tíma og nýjar
verða til kollvarpar því ekki. Ég
er viss um að ef Gould læsi túlkan-
ir Einars á niðurstöðum sínum
myndi hann bilast af hlátri. í bók-
um hans kemur skýrt fram að
ekkert véfengir þróunarlögmálið.
Þeim hluta hefur Einar kosið að
sneiða hjá.
Gera má því skóna að grein
Einars sé illa skiljanleg þegar hún
er ekki skoðuð í réttu samhengi,
líklega sem hluti af röksemda-
færslu bókar hans „Innsýn í mann-
lega tilveru“. Það réttlætir ekki
flaustursleg vinnubrögð og rang-
túlkanir. Enginn myndi trúa manni
sem lýsti gangi sólar þannig: „Ein-
hver sagði að jörðin væri kúla og
sólin líka. Það er ekki satt, ég hef
það frá áreiðanlegum heimildum
að jörðin sé pönnukaka og sólin,
risastór eldhnöttur sem hangir
neðan í súpermann sem flýgur um
himinhvolfið. Allir stjömufræði-
prófessorar vita þetta en þegja.“
Munurinn á þessari röksemda-
færslu um gang sólar og Einars
um mannlega tilveru er enginn.
Greinar Einars ala lesendur á illa
þroskuðum hugmyndum um nátt-
úruna, spunnum úr hugarórum,
staðleysum og rangtúlkuðum stað-
reyndum.
Tveir íslenskir eðlisfræðingar
kaffærðu hugmyndir Einars um
eilífðarvél fyrr í mánuðinum. í
grein sinni gerðu þeir Morgunblað-
inu ljóst að skrif hans eru blaðinu
ekki til sóma og tek ég undir það.
Óhæft er að stærsta blað landsins
birti eingöngu skrif manns um vís-
indi sem hefur jafn sérstakar skoð-
anir og Einar. Nauðsynlegt er að
skoðunum vísinda og fræðimanna
verði gert jafnhátt undir höfði.
Eflaust væri skynsamlegt fyrir
blaðið að birta skrif Einars á sömu
síðu og myndasögur moggans, því
heimur þeirra virðist einkar keim-
líkur.
Niðurlag
Kappnóg er til af vönduðum
bókurn um þróun lífsins og manns-
ins. Ég mæli með ritum eftir áður-
nefndan Stephen J. Gould, Richard
Dawkins og Emst Mayr sem ritað
hafa skýrar og auðlesnar bækur
um þróun. Einnig svíkur Darwin
engan.
Höfundur er líffræðingvr.
Arnar
Pálsson
Gagnrýni á
„umh ver fissj óð“
verslunarinnar
ÞAÐ er sorglegt þegar peninga-
menn taka þjóðþrifamál upp á sína
arma með það fyrir augum að græða
á þeim. Það á jafnt við um skóg-
rækt og landgræðslubrölt olíufélag-
anna og „umhverfissjóð" verslunar-
innar. Þó er hér bitamunur á. Til-
urð, fyrirkomulag og eðli þessa „um-
hverfissjóðs" er með þeim hætti að
full ástæða er til að fara um hann
fáeinum orðum.
Neytendur einir borga
Þó sjóðurinn sé kirfilega markað-
ur versluninni er vart hægt að sjá
að kaupmenn eigi mikið í honum.
Gjald sem lagt er á burðarpoka er
látið standa undir sjóðnum. Með
þessum hætti eru neyt-
endur einir látnir
borga; kaupmenn
leggja ekkert til sjálfir.
Olíufélögin hækkuðu
ekki bensínverðið um
leið og þau hófu sinn
leik sem er því með
öðrum blæ. Neytenda-
samtökin hafa nýverið
gert tímabærar at-
hugasemdir við þetta
fyrirkomulag svo
óþarft er að staldra
frekar við það hér.
Auglýsingasj óður
Þegar „umhverfis-
sjóður" verslunarinnar
var stofnaður sögðu
kaupmenn að hann skyldi veita
styrki sem eftir væri tekið og með
þeim hætti að engum dyldist að féð
væri frá þeim runnið. Sjóðurinn
skyldi kaupa þeim velvild svo notuð
Kaupmenn, segir
Þráinn Signrðsson,
leggja ekkerttil sjálfir.
séu þeirra orð. Samkvæmt þessu er
yfirlýst markmið sjóðsins að auglýsa
kaupmenn sem umhverifsbótamenn
og skal það gert á kostnað neyt-
enda. Auðvitað greiða neytendur
allar auglýsingar á endanum en oft-
ast er reynt að dylaja það. Matvöru-
kaupmenn nenna nú ekki lengur að
leika feluleik og lýsa því yfir að
þeir heimti fé af neytendum m.a. í
þeim tilgangi að auglýsa sjálfa sig.
Þetta er óvenjuleg ósvífni.
Ófagleg vinnubrögð
Fjaðrafokið kringum fyrstu
styrkveitingu sjóðsins afhjúpaði
auglýsingagildi hans og þá virðingu
sem forráðamenn hans bera fyrir
faglegum vinnubrögðum. Fyrsta
styrkveiting var til uppgræðslu
Hólasands. Verkið hófst með mikl-
um glæsibrag, Hagkaupaforstjóri
fór í vinnugalla og fjölmiðlar fylgd-
ust með af áhuga og velþóknun.
Þegar langt var liðið á sumar fór
þó mesti glansinn af. Skipulags-
stjóri ríkisins setti verkefninu vissar
skorður sem lesendum eru trúlega
kunnar. Forstjóranum sárnaði
mjög. Hann lýsti frati á álit skipu-
lagsstjóra, náttúrverndarráðs og
náttúrufræðinga og kvaðst ekki
búast við öðru en að halda sínu
striki.
Af þessum viðbrögðum má ráða
að forráðamönnum sjóðsins er kær-
ara auglýsingagildi hans en um-
hverfismál sem slík. í stað þess að
þakka góð ráð færustu sérfræðinga
í plöntulíffræði bregðast þeir hinir
verstu við. Þeir hafa greinilega meiri
áhuga á að fá lofsamlega umfjöllun
en að gera hlutina vel. Þetta er ein-
kenni auglýsingamennsku; það
skiptir engu máli hvað þú ert heldur
aðeins hvað aðrir halda þig vera.
Ef „umhverfissjóðsmenn" væru
ábyrgir áhugamenn um umhverfís-
mál bæru þeir trúlega meiri virðingu
fyrir áliti sérfræðinga. Eðli sjóðsins
er hins vegar annað.
Eitruð þversögn
Síðasta atriðið er ég tæpi á er
jafnframt það alvarlegasta. í eðli
„umhverfissjóðs" verslunarinnar er
fólgin dulin þversögn sem slævir
vitund fólks um hin raunverulegu
umhverfisvandamál sem mannkyn á
við að glíma.
Ég leyfi mér að fullyrða, án raka
eða tilvitnana, að stærsta vandamál-
ið sem jarðarbúar standa frammi
fyrir er sívaxandi sóun á auðlindum
jarðar. Sóun sem er ekki sprottin
af sjálfri sér; hin óhóflega neysla
kallar á hana.
Allir þekkja birting-
arformin. Við kaupum
æ meira af umbúðum
með síminnkandi inni-
haldi. Einnota vörur
hafa aldrei verið al-
gengari; bleiur, diskar,
fiöskur, myndavélar
o.s.frv. Hlutir úreldast
með áður óþekktum
hraða og stöðugt þarf
að endurnýja tæki eins
og bíla, síma og tölvur.
Þetta ber allt að sama
brunni; auðlindum okk-
ar er breytt í rusl.
Hvað rekur þessa
óheillaþróun; hveijir
hagnast? Það eru fram-
leiðendur og kaup-
menn. Því meira sem verslunin selur
því meira vænkast hagur hennar.
Þess vegna hvetja kaupmenn okkur
til að „kaupa meira, nota oftar og
nota meira í hvert sinn“. En kaup-
menn vita að samviskubitnir neyt-
endur eru ekki eins neysluglaðir.
Þeir grípa því til þess ráðs að læða
inn þeirri tilfinningu hjá neytendum
að þeir leggi umhverfinu lið með
neyslu sinni en valdi því ekki skaða.
Til þess stofna þeir „umhverfissjóð"
verslunarinnar. Sjóðurinn er slæ-
vandi lyf handa lýðnum, notað til
að breyta neysluógleði af völdum
samviskubits í hreina kaupgleði.
„Umhverfissjóðurinn" fitnar því
meir sem neyslan er meiri. Hann
dafnar sem sagt á myndbirtingu
helsta umhverfisvandamáls jarð-
arbúa. Þetta kalla ég eitraða þver-
sögn.
Ef „umhverfissjóður“ verslunar-
innar ætti að standa undir nafni þá
rynni fé til hans af hagnaði versl-
unarinnar sjálfrar og hann væri not-
aður til þess að gera neysluhætti
skaðminni fyrir umhverfið. Fé mætti
veita til átaks gegn einnota vörum,
t.d. hvetja foreldra til að nota tau-
bleiur í stað einnota bréfbleia eða
taka gos í endurnotanlegu gleri fram
yfir plast og álpakkningar. Úr raun-
verulegum umhverfissjóði væri fé
veitt til að hvetja fólk til að nýta
hluti í þaula og endurnýta með það
að markmiði að draga úr títtnefndri
neyslu og þar með sóun.
Hvert barn getur séð að þetta
mun „umhverfissjóður" verslunar-
innar aldrei gera. Með því myndi
verslunin grafa undan eigin tilveru.
Sjóðurinn getur m.ö.o. aldrei látið
grundvallar-umhverfismál til sín
taka. Þetta er eitruð þversögn.
Ég tel „umhverfissjóð" verslun-
arinnar best kominn undir grænni
torfu enda getur hann aldrei með
réttu kallast umhverfissjóður. Geri
ég það að tillögu minni (sem meiri-
háttar hluthafi í sjóðnum) að hann
verði lagður niður og það fé sem í
honum er verði notað til að kaupa
innkaupapoka úr lérefti sem dreift
verði ókeypis til neytenda. Það
myndi draga úr óhóflegri notkun á
plastpokum sem eru í krafti fjölda
síns og endingar umhverfisvandamál
útaf fyrir sig.
Höfundur er hcimavinnandi.
Þráinn
Friðriksson