Morgunblaðið - 31.05.1998, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 31. MAÍ 1998 23
Morgunblaðið/Halldór
GUÐMUNDUR Magnússon sagnfræðingur hefur haft fullan aðgang að skjölum
Eimskipafélagsins. Þar á meðal var að fínna töluvert af óbirtum skjölum.
Utdráttur úr hluthafa-
sögu Eimskipafélags Islands
Félagið var stærsta hlutafélag á
Islandi þegar það var stofnað í jan-
úar 1914. Upphaflega voru hluthaf-
ar 7.000 en þegar hlutafjársöfnun
lauk 1917 voru þeir orðnir 14.779,
þar af 1.219 í Islendingabyggðum í
Vesturheimi. Flestir áttu litla hluti,
25 kr. og 50 kr. bréf. Rúmlega 90%
hluthafa áttu hluti sem voru lægri
en 500 kr.
Örlátastur hlutafjárkaupenda hér
á landi í upphafi var Thor Jensen
kaupmaður í Reykjavík, formaður
bráðabirgðastjórnar hins nýstofn-
aða félags. Keypti hann 10.000 kr.
hlut þegar við stofnun, sem jafn-
gildir líklega rúmum fimm milljón-
um króna í árslok 1997. Var það
meira en tíundi hluti alls hlutafjár-
framlags Reykvíkinga. Rann 6.400
króna hlutur ári síðar til Berkla-
veikrasjóðsins Þorbjargar, sem
Thor stofnaði í kjölfar þess að hann
náði ekki kjöri í stjórn félagsins.
Afgangnum, eða 3.600 kr. hlut,
skipti hann á milli barna sinna.
Sjálfur hélt hann eftir 25 kr. hluta-
bréfi.
Eign Vestur-íslendinga
Stórtækastir í Vesturheimi voru
fjórir athafnamenn í Winnipeg,
Arni Eggertsson, sem keypti 15.000
kr. hlut, byggingarmeistararnir As-
mundur P. Jóhannsson, Jón
Tryggvi Bergmann og Joseph
Joímson, sem keyptu 10.000 kr.
hlut hver. Aðrir stórir hluthafar á
fyrstu starfsárum félagsins voru
hjónin María og Christen Havsteen
kaupstjóri Gránufélagsins á Akur-
eyri. Keyptu þau á árunum 1915-17
hluti fyrir 25.000 krónur. Ennfrem-
ur keypti Magnús Sigurðsson bóndi
hluti fyrir 12.000 kr., Halldóra
Ólafs kaupkona fyrir 10.500 kr. og
sr. Þorvaldur Jónsson, Garðar
Gíslason stórkaupmaður, Jón
Sveinsson trésmiður og útgerðar-
og verslunarfélagið H.P. Duus
keyptu hluti fyrir 10.000 kr. hver.
I skýrslu til aðalfundar 1919
gerði stjórn Eimskipafélagsins
grein fyrir fjölda hluthafa og eig-
endaskiptum á hlutabréfum frá
upphafi. 328 eigendaskipti höfðu
verið skrásett fyrir 51.350 kr. I
skýrslunni er tekið fram, að
„stjórnin hefur ekki orðið vör við
það að hlutabréfin hafi nokkuð
safnast á einstakra manna hendur,
að undanteknu því, að 27.000 kr. í
hlutum, sem keyptir hafa verið af
Vestur-íslendingum, hafa verið
seldir 3 félögum.“
Árið 1928 þegar Eimskipafélagið
leitaði eftir framlengingu á skatt-
fríðindum sínum, kom sú skoðun
fram meðal þingmanna Alþýðu-
flokksins að í stað þess að njóta
skattfríðinda ætti félagið að fá bein-
an fjárstyrk úr ríkissjóði. I staðinn
fengju stjórnvöld hlutabréf í félag-
inu og þannig myndi ríkið smám
saman eignast félagið. Einnig kom
fram hugmynd frá Jóni Þorláks-
syni, að Reykjavíkurbær eignaðist
mjög stóran hlut í félaginu í skipt-
um fyrir eignarlóð á hafnarbakkan-
um. Þremur árum síðar talaði Jón
eindregið gegn því að ríkið fengi
forkaupsrétt að þeim hlutabréfum í
félaginu, sem eigendaskipti yrðu að.
Enn ásakanir um samþjöppun
Enn lét stjórn félagsins taka
saman og birta skrá um hlutafjár-
verða fárra manna eign. Var upp-
lýst að hlutafé væri mjög dreift.
Auk ríkissjóðs og banka ættu að-
eins 26 einstaklingar og félög hluti
yfir 5.000 kr. Stærsti hluthafinn
væri eigandi að 15.100 kr. hlutafjár.
I skjölum, sem varðveist hafa,
sést, að stærsti hluthafinn var
Christian Havsteen, sem þá var bú-
settur í Danmörku ásamt móður
sinni Maríu, ekkju Christens Hav-
steens. Átti Christian 15.100 kr.
hlut en María 10.000 kr. hlut. Aðrir
stórir hluthafa voru Sigurjón Jóns-
son bankaútibússtjóri á ísafirði
með 12.700 kr., Guðrún Jónsdóttir
Ólafsson 11.500 kr., Þorsteinn Sv.
Kjai-val bóndi og útvegsmaður
10.925 kr., Halldóra Ólafs kaupkona
10.700 kr., sameignarfélagið Geysir
10.600 kr., Garðar Gíslason 10.500
kr., sameignarfélagið Hekla 9.800
kr., Þorsteinn Sch. Thorsteinsson
lyfsali 8.400 kr., Margrét Sigurðar-
dóttir á Grund og Richard Thors
7.900 kr. hvort og Ludvig Kaaber
bankastjóri 7.300 kr.
Þegar við er bætt hlutafé Vestur-
íslendinga kemur í ljós, að fimmtán
stærstu hluthafar áttu um þessar
mundir um 16% af öllu hlutafé fé-
lagsins.
Þorsteinn Kjarval næststærsti
hluthafinn
Samkvæmt skrá sem gerð var
1946 kom í ljós, að fimmtán stærstu
hluthafarnir áttu um 20% hlutafjár
í félaginu. Skrá yfir hluthafa frá ár-
inu 1952 sýnir nokkrar breytingar á
hluthafahópnum frá 1946. Heildar-
eignarhluti fimmtán stærstu hlut-
hafanna er þó svipaður eða um
20%. Þorsteinn Kjarval var þá orð-
inn næststærsti hluthafinn með
42.500, Útvegsbankinn með 28.600
með 20.750 kr. Aðrir stórir eigend-
ur voru Þorsteinn Sch. Thorsteins-
son, Lárus Jóhannesson hæstarétt-
arlögmaður, Sigurjón Jónsson
fyrrv. útibússtjóri, Guðrún Jóns-
dóttir Ólafsson, Garðar Gíslason,
Ami Helgason í Chicago, Búverð-
launasjóður Staðarsveitar, Hannes
Jónsson fyrrv. alþingismaður, Mar-
grét Sigurðardóttir á Grund og Ric-
hard Thors.
Árið 1953 samþykkti stjórn Eim-
skipafélagsins að innkalla öll hluta-
bréf í félaginu og gefa út ný sem
væru tífalt verðmeiri. „Öðrum
þræði og kannski ekki síst beindist
þetta gegn þeirri hreyfingu sem þá
var á sölu bréfa í félaginu. Bar það
og þann árangur að mjög dró úr
áhuga hluthafa á að losna við bréf
sín og hafði þannig fljótlega tilætl-
uð áhrif. En einnig var með þessari
ákvörðun verið að horfast í augu við
það að óeðlilegt væri að nafnverð
hlutabréfa frá fyrstu áratugum ald-
arinnar væri lagt til grundvallar
mati á eignum og fjárhag félagsins
löngu síðar.“
Þessi tillaga náði þó ekki fram að
ganga árið 1953. Það gerði hún hins
vegar rúmum áratug síðar. Þá
höfðu gengið í gegn lagabreytingar,
sem heimiluðu útgáfu jöfnunar-
hlutabéfa án þess að hluthafar yrðu
skattlagðir fyrir hækkun nafn-
verðsins.
Umræður um rekstrarform og
hugmyndir Eyjólfs Konráðs
Á viðreisnarárunum á sjöunda
áratugnum urðu nokkrar umræður
um almenningshlutafélög sem
rekstrarform. Var áhugi á því að
komið yrði á fót kaupþingi að al-
þjóðlegri fýrirmynd, þar sem fram
færu viðskipti með verðbréf og
ingu almennings í hlutabréfum að
ræða. Einnig tíðkaðist að hluta-
bréfaviðskipti færu fram beint á
milli einstaklinga eða fyrirtækja.
Töluverð skrif urðu um þetta og
árið 1968 kom út bókin Alþýða og
athafnalíf, sem Eyjólfur Konráð
Jónsson, ritstjóri Morgunblaðsins
samdi. Þar setti hann fram hug-
myndir um, að komið yrði á opnum
markaði með hlutbréf og stefnt yrði
að því að allur almenningur eignað-
ist hluti í atvinnufyrirtækjum eins
og tíðkaðist í Bandaríkjunum. Kall-
aði hann slíkt skipulag „auðstjórn
almennings". Taldi hann að hér á
landi væri í rauninni ekkert fyrir-
tæki sem með réttu gæti kallast al-
menningshlutafélag. Skilyrði fyrir
slíku heiti væru frjáls viðskipti með
hlutabréf, en um slíkt væri t.d. ekki
að ræða hjá Eimskip.
I þessu sambandi benti Eyólfur á
ákvæði í lögum félagsins, sem
kváðu á um rétt stjómarinnar um
að hafna eigendaskiptum á hluta-
bréfum, teldi hún að félaginu eða
hagsmunum þess gæti stafað hætta
af sölunni.
Stjórnendur Eimskipafélagsins
vora að ýmsu leyti ósáttir við þess-
ar aðfinnslur Eyjólfs Konráðs en
fjölluðu þó ekki um þær opinber-
lega fyrr en mörgum árum seinna.
I blaðagrein sem forstjóri félagsins
skrifaði vorið 1978 kvað hann félag-
ið vera „stærsta almenningshlutafé-
lag sem nokkurs staðar þekkist" í
heiminum, en þá voru hluthafar
12.400. Akvæðið um samþykkt
stjórnarinnar við eigendaskiptum
hafði í upphafi verið sett til að forða
hugsanlegri viðleitni útlendinga til
að ná yfirráðum í félaginu. I blaða-
greininni lýsti forstjórinn því yfir,
að hann teldi rétt að ákvæðið héld-
tvíegis höfðu verið gefin út jöfnun-
arhlutabréf og aukningarhlutir ver-
ið seldir, höfðu enn orðið talsverðar
breytingar á eignarhlut einstak-
linga og fyrirtækja í Eimskipafé-
laginu.
Eimskip átti 14,2%
I lok sjöunda áratugarins áttu 15
stærstu hluthafar Eimskipafélags-
ins um 32% alls hlutafjár í félaginu.
Átti félagið sjálft stærsta hlutinn
eða 14,2% hlutafjárins, ríkissjóður
rúmlega 5% og Háskólasjóður Eim-
skipafélagsins 3,8%. Aðrir stórir
hluthafar voru Þórormstungubúið
sf. með 1,9%, Jötunn hf. (dótturfé-
lag SÍS) með 1,7% og eftirtaldir
áttu um og innan við 1%: Ársæll
Jónasson, Guðjón J. Ólafsson,
hlutafélagið Austurstræti 16, Garð-
ar Gíslason hf., Kaupfélag Eyfirð-
inga, Hannes Jónsson íyrrv. alþing-
ismaður, Búverðlaunasjóður Stað-
arsveitar, Birgir Kjaran, H. Ben.
hf. og Axel Kristjánsson í Hafnar-
firði. Þess má geta að Hannes Jóns-
son fór einnig með hlut Þór-
ormstungubúsins.
Árið 1982 höfðu orðið talsverðar
breytingar á eignarhaldi félagsins
meðal 15 stærstu hluthafanna, sem
áttu rúmlega 35% af heildinni. Sa-
meinaðir verktakar hf. og Halldór
H. Jónsson stjórnarformaður, sem
einnig var orðinn stjórnarformaður
Eimskips, voru komnir í hóp
stærstu hluthafa ásamt Ingvari Vil-
hjálmssyni útgerðarmanni, Sjóvá-
tryggingafélaginu og lífeyrissjóðum
verslunarmanna og Eimskipafé-
lagsins. Mest kvað að hlutabréfa-
kaupum árið 1971, en þá voru seld
hlutabréf fyrir 12,5 milljónir króna.
Hlutur Eimskipafélagsins var enn
stærstur, en hafði lækkað verulega
eða niður í 7,7%. Ástæðuna má
rekja til nýrrar löggjafar um hluta-
félög, sem tók gildi árið 1980. Lagði
hún bann við að félag eignaðist
meiri hlut í sjálfu sér en 10% af
greiddu heildarhlutafé.
Hluthafalisti birtur að ósk Morg-
unbiaðsins
Haustið 1985 seldi ríkissjóður,
sem var annar stærsti hluthafi
Eimskips, Sjóvátryggingarfélagi Is-
lands öll hlutabréf sín í félaginu.
„Var félagið orðið stærsti hluthaf-
inn þegar hluthafaskrá Eimskipafé-
lagisns var í fyrsta sinn birt opin-
berlega í mars 1990. Var það gert
að ósk viðskiptablaðs Morgunblaðs-
ins og vakti töluverða athygli. Upp
frá því hafa slíkar upplýsingar verið
birtar um flest stærstu fyrirtæki
landsins og þykja sjálfsagðar, en
áður hafði að jafnaði verið farið
með þær sem trúnaðarmál," segir í
bókinni. Árið 1990 áttu 15 stærstu
hluthafamir um 36% hlutafjár í fé-
laginu. Var það nær sama hlutfall
og árið 1982.
í árslok 1997 áttu 15 stærstu
hluthafar Eimskipafélagisns um
35% hlutafjár. Sjóvá-Almennar
tryggingar hf. átti 12,4%, Háskóla-
sjóðurinn 5,4%, Margrét Garðars-
dóttir ekkja Halldórs H. Jónssonar
4%, Lífeyrissjóður verslunarmanna
3,5%, Hlutabréfasjóðurinn hf. 3,0%,
Indriði Pálsson 1,8%, Lífeyrissjóð-
ur Eimskipaféalgsins 1,5%, Ingvar
Vilhjálmsson sf. 1,2%, Hörður Sig-
urgestsson 1,1% og Vogun hf. 1%.
Hluthafar í árslok 1997 voru 15.220