Morgunblaðið - 31.05.1998, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 31. MAÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
læga atburði og
stúdentauppreisn-
ina 1968 er að
ræða. Anna G.
Ólafsdóttir komst
að því að þrátt fyrir
að skoðanir séu
skiptar á því hverju
uppreisnin hafi
skilað telji flestir
að ákveðin orka
hafi leyst úr
læðingi; stífla
hafi brostið. Hvort
hugsjónirnar hafi
Að líta til baka og
velta því upp
hvaða áhrif
ákveðnir atburðir
hafa haft á samfé-
lag mannanna er
ekki síst áhugavert
þegar um jafn ná-
ÍSLENSKIR námsmenn meinuðu William Rogers, utanríkisráðherra Bandaríkjanna,
að koma inn í Árnagarð 2. maí árið 1972.
Stíflcm
brast
svo runnið út í
sandinn eða
fundið sér farveg
er önnur saga.
FLAKSANDI muss-
ur, sítt hár og fót-
laga skór. Með
kæruleysislegt yf-
irbragð að mark-
miði hugaði 68-
kynslóðin að hverju
smáatriði í útliti
sínu. Formfestunni varð að ryðja úr
vegi til að rýma fyrir hinum fögru
hugsjónum - fullkomnu frelsi og
friði. Hverju „bamasprengju“-kyn-
slóðin áorkaði er önnur og flóknari
saga. Eðlilega sýnist sitt hverjum
um hvaða áhrif kröfugöngur, setu-
verkföll, fíkniefnanotkun og frjálsar
ástir hafa haft á mótun hins vest-
ræna nútímasamfélags. Engu að síð-
ur er orðið fullkomlega tímabært, 30
árum eftir upptökin í París, að velta
spumingunni upp.
Áður en hafist er handa við að
leita svara við spumingunni er eðli-
legt að velta því fyrir sér upp úr
hvaða jarðvegi 68-kynslóðin er
sprottin. Foreldrarnir höfðu gengið í
gegnum augljósar þrengingar á borð
við kreppu og heimsstyrj-
öld þegar upp hófst vel-
megunarskeið. Umvafðar
bjartsýni hófust þjóðirnar
beggja vegna Átlantsála
handa við að fjölga sér og
sjaldan eða aldrei hefur
orðið jafn ör fjölgun á skömmum
tíma. Stjórnvöld töluðu um „barna-
sprengjuna" og foreldramir einsettu
sér að aldrei skyldu börn þeirra upp-
lifa skort. Full sjálfstrausts ólust þau
upp í skjóli foreldranna, aldrei fengu
fleiri tækifæri til að njóta frístunda
og ganga menntaveginn.
Aðeins einn skugga bar á annars
nánast fullkominn heim. Ekki hafði
tekist að hrekja varanlega í burtu
stríðsógnina frá því eftir seinni
heimsstyrjöldina. Á meðan Evrópu-
búar bárust á banaspjótunum höfðu
6% íbúa heimsins byggt upp stór-
veldi í vestri. Gegn því stóð enn
r ^
traustum fótum stóri risinn í austri
og varpaði skugga yfir sundraða
Mið-Evrópu. Tveir hugmyndaheim-
ar tókust á og ekki þurfti umtalsverð
tilefni til að opinbera hversu kveikju-
þráðurinn í kjamorkuvopnabúrum
risavaldanna væri stuttur. Hver deil-
an rak aðra, Ungverjaland, Súez og
litlu munaði að Kúbudeilan hleypti af
stokkunum heimsstyrjöld með ófyr-
irsjáanlegum afleiðingum fyrir alla
heimsbyggðina.
Uppreisn beggja vegna
Atlantsála
Unga fólkið gat ekki leynt von-
brigðum sínum. Vestanhafs er talið
að Víetnamstríðið hafi valdið mestu
um að 68-kynslóðin gat ekki lengur
orða bundist heldur þusti út á göt-
urnar til að mótmæla því að ungum
Bandaríkjamönnum væri fómað til
að viðhalda hugmynda-
fræði í jafn fjarlægu landi
og Víetnam. Eins og frægt
er orðið beittu þúsundir
ungmenna brögðum til að
komast hjá því að gegna
herþjónustu. Ungir
menntamenn aðhylltust
marxisma og trúðu því að þeirra
væri að opna augu almennings fyrir
firringunni í samfélaginu. Eini gall-
inn fólst í því að ekki höfðu verið
mótaðar nægilega skýrar hugmyndir
um hvemig hægt væri að standa að
fyrirmyndaríkinu.
Þrátt fyrir umrótið í Bandaríkjun-
um, þ.á m. óeirðir á flokksþingi
demókrata í Chicago, varð stjórn-
skipulagið aldrei fyrir alvai-legri ógn.
Aðra sögu var að segja af óeirðum
stúdenta í París vorið 1968. Fyrst
um sinn sneri reiðin aðallega að há-
skólayfirvöldum. Virðulegir Parísar-
háskólar vom langt frá því að vera
við því búnir að taka við jafn mörg-
um af „barnasprengju“-kynslóðinni
og vildu inn. Stúdentarnir risu upp
úr þrengslunum og kröfðust lýðræð-
is í stjórnun skólanna. Hver kröfu-
gangan rak aðra í París um sumarið.
Unga fólkið gekk svo langt að halda
ríkisstjórninni í hálfgerðri úlfa-
kreppu í nokkra daga sama vor.
Smám saman urðu brostnar vonir
um fullt liðsinni verkalýðsins til að
draga úr baráttuþreki stúdentanna.
Stúdentar unnu sína smásigra, t.d. í
tengslum við stjórnun skólanna.
Aðrar hugmyndir um þjóðfélags-
breytingar fjöruðu út.
Nató fundaði í HÍ ‘68
Islendingar voru ekki eins fljótir
að taka við sér og stúdentar á megin-
landinu og í Bandaríkjunum og er
því til marks hægt að nefna að Nato
fékk afnot af Háskóla íslands til
fundarhalda án umtalsverðra mót-
mæla í sumarbyrjun árið 1968. Ekki
leið hins vegar á löngu þar til fréttir
af afrekum evrópskra stúdenta tóku
að berast til íslands. Fyrstu hrær-
inganna varð vart í menntaskólum,
ekki síst úti á landsbyggðinni. ís-
lensk ungmenni fóru að pæla í marx-
isma, lenínisma og trotskyisma með
tilheyrandi kröfugerð. Leiðtogarnir
Rudi Dutschke er fór fyrir þýskum
stúdentum og Daniel Cohn-Bendit
er fór fyrir frönskum stúdentum
voru færðir á stall. Kröfu-
göngur voru farnar, setu-
verkföll haldin og þjóðar-
athygli vakti þegar 11 ís-
lenskir námsmenn
hertóku sendiráð íslend-
inga í Stokkhólmi 20. apríl
árið 1969. Stúdentarnir drógu upp
rauða fána, kröfðust hærri námslána
og hvöttu til sósíalískrar byltingar.
Annar og fjölmennari atburður verð-
ur ekki síður í minnum hafður, þ.e.
þegar hundruð námsmanna meinuðu
William Rogers utanríkisráðherra
Bandaríkjanna aðgang að Árnagarði
3. maí árið 1972. Námsmennirnir
messuðu yfir Rogers um Víetnam-
stríðið og reyndu að koma í veg fyrir
að honum tækist að komast í burtu.
Gestur Guðmundson félagsfræð-
ingur hefur ekki aðeins kynnt sér
tímabilið með faglegum hætti og gef-
ið út bók um efnið „Hugarflug úr
viðjum vanans“ því hann hefur per-
sónulega reynslu af því að hafa verið
mitt í hringiðu atburðanna á Islandi.
Hið umtalaða ár var Gestur á 17 ári.
„Ég hafði þá í 2-3 ár fylgst með
margs konar gerjun meðal ungs
fólks í Vestur-Évrópu og Norður-
Ameríku, þar á meðal friðarhreyf-
ingum og hippum," segir hann og
tekur fram að fréttirnar af stúdenta-
óeirðum í Þýskalandi og Frakklandi
hafi verið staðfesting á því að ný
kynslóð hafði skapað nýja hreyfingu
vorið 1968. „Þetta var ekki venjuleg
pólitísk barátta heldur uppreisn
gegn valdi. Pólitísk markmið voru
sumpart einföld: meira lýðræði og
hættum stríði og stuðningi við al-
ræðisstjórnir, en þau voru líka óljós
af þvi að grunntónninn var ný gildi:
lífsgleði gegn valdboði, frelsi ein-
staklingsins til að haga lífi sínu að
eigin vild, og fleira og fleira.“
Hann minnir á að Islendingar hafí
ekki verið tilbúnir að taka upp hug-
myndir tengdar 68-kynslóðinni sama
ár. „Þess ber að gæta að þegar 68-
hreyfingin varð öflug hér
á landi, u.þ.b. 1970-72, var
hún þegar tekin að hníga í
upphafslöndum sínum, svo
að hér einkenndist hún
aldrei af sömu taumlausu
bjartsýni og víða erlendis.
Hins vegar fór stór hluti af uppvax-
andi kynslóð í gegnum djúptækt
endurmat á lífsgildum. 68-hreyfingin
brá síðan snöru um eigin háls, eink-
um þegar andstaðan gegn valdboði
vék fyrir dýrkun á Lenín, Trotski og
Maó.“
Að mati Gests voru áhrif 68-kyn-
slóðarinnar fyrst og fremst á sviði
hugarfars. 68-kynslóðin hafi náð ár-
angri sem menningarbylting. Þó svo
þau áhrif hafi verið minni og öðruvísi
en stefnt hafi verið að eins og gjarn-
an gerist í byltingum. „Þjóðlífið hafði
á margan hátt verið i sömu skorðum
um áratuga skeið þrátt íyrir lífs-
„68-kynslóðin
hafði áhrif til
að opna sam-
félagið“
„Hreyfingin
ýtti undir
djörfung fólks
til að tjá sig