Morgunblaðið - 14.06.1998, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 14. JÚNÍ 1998
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
Hver má banna fljóti frá
(jöllum rás til sjávar hvetja,
veg það fann, sem mangi má
móti neinar skorður setja.
(Sig. Breiðfj.)
Sögubrot
Saga þessa landsvæðis, er að því
sérstæð að þar hafa eldur og vatn
verið að eigast við öldum saman.
. Því má svo heita að ástæða nokkur
sé til þess að reyna að bregða ljósi
yfir baráttu þá svo sem hana má
lesa í náttúrunni og eins og hún
horfir við frá mannlegu sjónarmiði.
1) Við lok síðasta jökulskeiðs, og
fyrst þar á eftir, byggðist upp jök-
ulsandur, keila, með toppinn uppi
við Skaftárgljúfur og náði til sjáv-
ar. Um það svæði kvíslaðist Skaftá
öldum saman og sandurinn hækk-
aði.
2) Eldgos mikið varð í sprungu-
rein inni á hálendinu þar sem nú
heita Eldborgaraðir, í annað sinn á
nútíma. Hraunflóð mikið féll niður
um Skaftárgljúfur og breiddist út
yfir sandinn vestanverðan. Þetta
hraun má, í byggð, sjá á Ásafit og
svo frá því vestan við Botna austur
eftir farvegi Eldvatns og austur
fyrir rústir Gamlabæjar fyrir aust-
an Syðri-Steinsmýri. Það sést víða
inni á hálendinu. Þeir hinir miklu
gígir, sem jafnan eru kenndir við
Laka eru frá þessu gosi en ekki frá
Skaftáreldum. Þetta hraun vil ég
kenna við Rauðöldur í samræmi við
frásögn Sveins Pálssonar.
3) Skaftá breiðir sand og leirlög
yfir hraun þetta og vel má vera að
r jarðvegur hafi náð að myndast á
því, en norðan þess munu kvíslar
Skaftár hafa runnið um sandinn og
þar gróðurlendi nokkurt skapast
milli kvísla.
4) Enn verður stórgos inni á há-
lendinu, í þetta sinn nokkru norð-
ar, þar nú heita Kambagígir, sem
liggja á sömu sprungurein og Eld-
gjá sem gaus mörgum öldum síðar,
að því best er vitað, fyrir um 7000
árum (6200 ± 100 14 C-árum).
Hraun þetta breiddist að mestu yf-
ir fyrra hraunið, en að öðru leyti út
yfír sandinn, eins og áður segir.
Þar eru nú Landbrotshólar.
5) Næsta tímabil sýnir okkur
best þróun þessa svæðis. Skaftá
ber sand og leir í hraunið, sveiflast
um það fram og aftur í kvíslum,
lægðir fyllast og verða leirur milli
farvega og hóla þar til að hraunið
hefur náð að þéttast að mestu fram
á brún og það vatn, sem lengi hafði
„hrakist fram um undirgöng“ tók
að renna ofan á hrauninu og með
tímanum falla í ákveðna farvegi
milli meira eða minna gróinna
bakka. Á landnámsöld kann hraun-
ið að hafa verið algróið ofan frá
gljúfri fram á brún og sums staðar
skógi vaxið. Visst er, að milli árinn-
ar og fjalls reis fyrsta byggð á
þessu svæði og hélst svo þar til að
Skaftáreldar eyddu henni 1783. Þá
virðist Skaftá, með sínum höfuð
^ kvíslum lengi hafa verið búin að
vera í föstum farvegum, Landá
næst Skaftártungu, þá Melkvísl,
líklega nálægt því sem Árkvíslar
eru nú og svo Skaftá sjálf, sem féll
í Tröllshyl vestur af Seglbúðum.
Einn farvegur er sunnan við
Þykkvabæ, en fremst í honum er
Vellandkatla, lang stærsta upp-
sprettan undan landbrotshrauninu.
Hjá Hátúnum er svo Ófæra, en gil-
ið sýnir að þar hefur umtalsvert
vatn lengi runnið. Nafnið eitt segir
sína sögu og ákveðið vað á læknum,
Messuvað, var við lýði og stundum
< notað fram á þessa öld. Vestur af
gilinu er Mjóaleira, sem nú er tún,
en undir er sandur með jökulleir-
lögum. Ekki liggja enn fullnægj-
andi sannanir fyrir því hvenær
Skaftá breytti um farveg og tók að
renna um sundið milli Heiðarháls
og Dalbæjarstapa, en á landnáms-
öld mun það hafa verið og síðustu,
sæmilega vel rökstudd-
ar niðurstöður, benda
til þess að það hafi ver-
ið um árið 922. Næsti
stóri farvegurinn er um
Tungulæk og vestast er
Armannskvísl, sem fell-
ur í Skaftá gegnt
Systrastapa.
Eftirtektarvert er að
allir þessir farvegir og
fjöldi annarra, sem
undan hrauninu koma
stefna geislalægt (radi-
ellt) út frá hraunrönd-
inni. Hér verður litið
svo á að í því komi enn
fram áhrif frá þeirri
fornu setlagakeilu, jökulsandi, sem
undir þessu öllu er og getið var um
í upphafi þessa máls.
Vafalaust hafa orðið uppblást-
urssvæði hér og þar á þessu
hrauni. Af einu slíku má enn sjá
leifamar í Óbrennu (Óbrennis-
hólma) í Skaftáreldahrauni austur
af Botnum og þar tungu úr hraun-
inu sem hangir fram milli rofbarða.
Hraunsmelar voru til fyrir Eld, en
melar merkir, hér um slóðir, ein-
vörðungu, melgras og svæði þar
sem það vex.
Með Skaftáreldum 1783-84 hefst
enn eitt tímabil sögunnar og það
fellur í sama farveg og hin fyrri.
Skaftáreldar voru hreint hraungos
með tiltölulega lítið magn fastra
gosefna, ösku og vikurs, og hefur
því ekki lagt til mikið efni í þétt-
ingu hraunsins.
Skaftá hafði í september 1783
enn ekki náð fram úr gljúfrinu hjá
Skaftárdal. Ekki er vitað hvenær
það varð, en tíu árum eftir Eld var
Skaftá, austur hjá Klaustri, enn
tært bergvatn, svo öflug sía var
hraunið. Mjög drjúgan skerf til
þéttingar hraunsins hefur Katla
íagt, síðast 1918, enda er sandurinn
í Arkvíslum yfir 70% Kötlu aska.
Vegurinn gegnum Eldhraun var
ruddur 1910. Fram að honum náðu
Árkvíslar ekki fyrr en um 1928.
Áður höfðu Ásakvíslar lengi verið
við lýði og oft slæmur farartálmi að
vetri til. Þær runnu um smákarga-
hraun austan við Asavatn. Hraunið
mun vera það, sem rann í byrjun
júlí 1783. Það var þunnt, eins og sjá
má við Ásavatn, og smákarginn
hélt hæfilegu vatni á yfirborði svo
svæðið milli kvíslanna greri fljótt
og jarðvegur, þótt
sendinn væri, myndað-
ist og nægði til að
halda kvíslunum í,
nokkurn veginn fóstum
farvegum, sem enn má
sjá, en vatninu var
veitt vestur í Ásavatn.
Með tilkomu Árkvísla
hófst vandi sá að verja
þurfti veginn fyrir
vatnságangi og brú var
byggð.
Annað vandamál var
að mjög tók að bera á
vatnsskorti í Tungulæk
til óþæginda fýrir þau
heimili, sem fengu raf-
magn frá virkjun við Tungufoss,
sem byggð var á árunum 1946-
1948.
Fram til ársins 1932 er ekki vit-
að til að jökullitur hafi komið á
Tungulæk, en 1946 og bæði fyrir
og eftir þann tíma var a.m.k. að
sumri til umtalsvert jökulvatn í
honum.
Með því varð ljóst að verulegar
breytingar á vatnsrennsli væru í
Eldhrauni. Það vatn, sem til þess
hafði „hrakist fram um undirgöng"
hraunsins og síast, var tekið að
renna ofaná því og flutti með sér
jökulkorg fram yfir hraunbrún.
Tungulækur og Grenlækur voru
báðir til fyrir Eld, en upptök þeirra
hurfu undir hraunið en eru þar enn
virk þótt nokkuð trufluð kunni að
vera.
Tungulækur kom, að hluta til út
úr gjallhól, gervigíg, við rönd
Skaftáreldahrauns. Það vatn, sem
er ofan á Landbrotshrauninu, sem
að réttu á að heita Kambagíga-
hraun, er falskt grunnvatn þar sem
það kemur fram í tjörnum og poll-
um. Hið eiginlega grunnvatn kem-
ur fram við rönd hraunsins í Hæð-
argarðsvatni, í Tjörnum og Eld-
vatni.
Fyrstu aðgerðir til að vernda
veginn fyrir vatnságangi munu
hafa komið til framkvæmda 1951.
Vandamálin varðandi vatnsskort í
Tungulæk kölluðu á úrbætur.
Rannsóknir varðandi það mál voru
gerðar sumarið 1957 og greinar-
gerð fyrir þeim er að finna í Skila-
grein 136 frá Vatnadeild Raforku-
málastjóra: Tungulækur í Land-
broti. Rannsóknir i Eldhrauni
1957. Skýrsla sú miðast eingöngu
Framtíðarúrlausn
vandans er sú, segir
Jón Jónsson, að veita
kvíslum úr Skaftá
í skipulögðum,
stjórnuðum rásum
suður og austur
um hraunið.
við Tungulæk, en nokkuð af því,
sem þar er sagt er enn í fullu gildi:
Það verður líka ákveðið að vara við
að veita svona kvíslum, ef hjá verð-
ur komist. Það eykur sandfok og
hindrar landið að gróa á eðlilegan
hátt og tefur jafnframt fyrir því að
kvíslarnar fái fasta farvegi. Varð-
andi sandburð árinnar út í hraunið
er jafnframt bent á að: Á þessu
verða auðvitað engar breytingar
gerðar. Það er aðeins hægt að slá
því föstu að nú er þar komið í eðli-
legri þróunarsögu þessa landslags.
Þetta er skrifað 1957.
Frá þeim tíma hefur mikill sand-
ur borist fram í hraunið, fyrir-
hleðslur gerðar með það eitt að
markmiði að vernda veginn.
Eitt skal þó nefnt. Þegar tals-
vert vatn rann austur með veginum
að norðan skammt austan við
brúna á Árkvíslum, var ráðlagt að
setja þar ræsi í veginn og veita
vatninu suður fyrir og beina því í
hraunrás, e.t.v. samanfallinn helli,
og með stefnu sem næst suðaustur.
Þetta var gert og eftir þeim farvegi
rann umtalsvert vatn um a.m.k. 10
ára tímabil. Líklegt þykir að það
hafi að nokkru haldið við rennsli í
Grenlæk á þeim tíma. Hvers vegna
það hætti er ekki kunnugt. Svo
virðist sem í þessari rás komi fram
eðlileg straumstefna á þessu svæði
og að vatnaskil nokkur, þótt ekki
séu skörp, liggi um Árkvíslar. Á
elstu loftmyndum, sem teknar voru
um 1945 má sjá hvert vatnið sækir.
Sömuleiðis má það greina á ljós-
mynd, sem tekin var ofan af
Skálarfjalli 1957 og fylgir áður
nefndri skýrslu.
Sé óskað eftir skýrslu um ákveð-
ið vandamál er eðlileg krafa að hún
sé skipulögð eitthvað á þessa leið:
1) Vandamálið, eðli þess og um-
fang. 2) Framkvæmd rannsókna,
gagnasöfnun. 3) Árangur, saman-
tekt og rökstuddar niðurstöður. 4)
Ráðgjöf, sem svo skal vera hægt að
setja í hendur verktaka til fram-
kvæmda. Sé tekið mið af þessum
eðlilegu kröfum, verður skýrsla sú
undir nafni Vatnamælinga Orku-
stofnunar og gefin út í nóv. 1997,
harla gagnslaust plagg.
í skýrslu þessari er lögð áhersla
á að hindra að jökulkvíslar beri
„sand í Eldhraun, sem er einstakt
náttúrufyrirbæri á veraldarvísu"
(hefði ekki verið nóg að segja
hnattvísu?). Eitt ráð til að draga úr
sandburði telur höfundur skýrsl-
unnar vera það að veita Skaftá
vestur í Langasjó en láist að geta
þess að yfirborð Langasjávar er 22
metrum hærra en Skaftár austan
undir Fögrufjöllum. Vatn hefur, á
sínum tíma, runnið úr jöklinum
fram í Langasjó og grunnvatn ger-
ir það vafalaust enn, en það er ekki
Skaftárvatn.
Annað efni þessarar skýrslu er
ámóta traustvekjandi. Verður ekki
séð að höfundur valdi efninu á
nokkurn hátt, en framkvæmdir
þegar farnar að stefna byggðum og
lífríki í alvarlega hættu.
Víst finnst mér mosagróna
Skaftáreldahraunið „mitt“ fagurt í
sér með allri sinni takmarkalausu
mjmdauðgi, en það er samt varla
þess virði með „vernd“ þess að
stefna mannlífi báðum megin í
hættu og öfgakennd, vanhugsuð,
náttúruvernd er líklegust til að
spilla góðu málefni og varast ber
að vernda eitt með því að stefna
öðru í hættu og napurt að heyra og
sjá því í hugsunarleysi, óbeint,
hælt fjölmiðlum. Sem betur fer er
Eldhraun svo stórt að vandalaust
er að verja og vernda stór svæði
innan þess og gnægð er mosagró-
inna hrauna víðs vegar um land.
Það er ekki til neins að rekja annað
það, sem höfundur fjallar um, en af
texta er ljóst, að hann hefur, ann-
aðhvort, ekki lesið sum þau rit,
sem vitnað er til í ritskrá, eða þá
talið sig, þekkingarlega, svo yfir
innihald þeirra hafinn að ekki tæki
að nefna. Raunverulegur tilgangur
þessarar skýrslugerðar hlýtur að
staðnæmast við spurningarmerki.
Áður er á það bent að fastir far-
vegir í Landbroti komu ekki til
fyrr en aðal kvíslamar höfðu náð
að þoka framburði sem næst fram
á hraunbrún. Nú höfum við fyrir
augum miðkaflann í sama þróunar-
ferli í Skaftáreldahrauni. Lögmál
jökulfljóta er sand- og leirburður
(en á ekki erindi inn í skýrslur) og
verður ekki um þokað.
Þetta er einfaldlega lögmálum
bundin þróun, sem varast ber að
trufla alvarlega. Við verðum að
læra að vinna með náttúrunni ef
vel á að fara. Ljóst er að eðlilegt
rennsli Skaftárkvísla fram um Eld-
hraun hefur verið stórkostlega
truflað, af illri nauðsjm, en því mið-
ur með of þröngt markaða stefnu,
sem nú er verið að súpa seyði af.
Nú er kominn tími til að staldra
við, jafna ágreining, taka mið af
staðreyndum og leggjast á eitt um
lausn vandamálsins.
Sú eina framtíðarúrlausn vand-
ans, sem ég fæ séð er: Að veita
kvíslum úr Skaftá í skipulögðum,
stjórnuðum rásum suður og austur
um hraunið, því hraunið verður að
græða upp, fá kvíslunum fasta far-
vegi, setja brýr eða ræsi í núver-
andi veg eftir þörfum, taka mið af
rennslisstefnu kvíslanna og vinna í
samræmi við hana. Fylgjast vel
með öllum breytingum með því að
ljósmynda hraunið árlega úr lofti
þegar sumarrennsli er í hámarki.
Marka framtíðarstefnu, ekki bara í
árum, en öldum.
Varast ber að auka rennsli yfir í
Skaftá og Ásavatn-Kúðafljót því
það þýðir aukinn framburð, hækk-
andi árbotn og aukna flóðahættu
fyrir Meðalland og þéttbýliskjarn-
ann á Klaustri. Aukið rennsli væri
tímasprengja fyrir þessi byggðar-
lög.
Athuganir og aðgerðir allar
væru best komnar í fullri samvinnu
við heimamenn.
Höfundur er jarðfræðingur.
VANDAMAL IELDHRAUNI
JÖKULVATN fylgir hér eldrásinni frá Skaftáreldum suðaustur um Eldhraun en grávíðir
hefur náð fótfestu á bakkanum.
Jón Jónsson