Morgunblaðið - 06.12.1998, Blaðsíða 26

26 B SUNNUDAGUR 6. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
SÖFNUNARÁSTRÍÐA Áma
Magnússonai’ bjargaði ómet-
anlegum menningarverð-
mætum íslensku þjóðarinn-
ar. Hann leitaði dyrum og dyngjum
að gömlum skinnhandritum á Islandi
þó að Már Jónsson telji varla að
hann hafi leitað í rúmbotnum kerl-
inga af þeim ákafa sem Halldór Lax-
ness lýsir í íslandsklukkunni. Már
hefur unnið að ævisögu Árna Magn-
ússonar síðastliðin fimm ár og nú er
afraksturinn að koma í Ijós með út-
gáfu bókarinnar Árni Magnússon.
Ævisaga.
Bældar ástríður
Már segir tilviijun hafa ráðið því
að hann tókst á hendur að skrifa
ævisögu Árna.
„Um það leyti sem ég varði dokt-
orsritgerðina mína var ég að velta
fyrir mér hvað ég ætti að taka mér
fyrir hendur næst. Dag einn varð
mér starsýnt á hundrað ki-óna seðli
sem ég var með í höndunum og þar
blasti við mér myndin af Ái-na Magn-
ússyni. Það var eins og við manninn
mælt, hann átti að verða mitt næsta
viðfangsefni og ég hef ekki séð eftir
því.“
Þú ert ekkert orðinn leiður á Árna
eftir þessi ár?
*■ „Alls ekki. Ennþá er margt eftir
ógert og ég sé fram á að fást við
Arna næstu fimm ár og kannski
fimmtán. Núna fer ég að huga að út-
gáfu bréfa og annars sem liggur eftir
Áma og ekki hefur verið gefið út eða
gefa þarf út að nýju.“
Hvernig maður var Árni Magnús-
son?
„Jón Ólafsson úr Grunnavík lýsir
Árna á þá leið að hann hafi haft mikl-
ar ástríður en bælt þær niður og ég
trúi að mikið sé til í því. Hann lýsir
Árna sem vel meðalmanni á hæð og
hann hafi verið vel á sig kominn. Ég
hugsa að hann hafi verið kurteis, ná-
kvæmur og vandað sig við fólk.
Hann var ekki hrokafullur gagnvart
-jr almenningi þó honum hafi sjálfsagt
ekki fundist almúginn jafnmerkileg-
ur og hann sjálfur sem var af yfir-
stétt. Árni var mjög hatrammur and-
stæðingur og fastur fyrir. Þegar á
hann var ráðist svaraði hann af fullri
hörku og gekk mjög langt eins og
sýndi sig í Bræðratungumálinu gegn
Magnúsi Sigurðssyni."
Umboðsmaður konungs
Ámi Magnússon settist að í Kaup-
mannahöfn þar sem hann vann að
fræðistörfum og safnaði handritum.
Árið 1702 var Arni skipaður sérstak-
• ur erindreki konungs til að gera út-
tekt á ástandinu á Islandi ásamt Páli
Vídalín. Þeir félagar Árni og Páll
áttu annars vegar að gera úttekt á
efnahagsástandi landsins, meðal
annars með jarðabók, manntali og
kvikfjártali, og hins vegar að gera
rækilega tillögur að úrbótum. Erind-
rekstur Árna og Páls stóð allt til
MEÐ HANDRIT Á HEILANUM
Árni Magnússon er jöf-
^ ur íslenskrar menning-
ar. Hann safnaði skinn-
handritum af ástríðu og
bjargaði þannig ómet-
anlegum verðmætum
íslensku þjóðarinnar
frá glötun. Ævisaga
Arna Magnússonar eft-
ir Má Jónsson, sagn-
fræðing, er að koma út.
Salvör Nordal hitti Má
og forvitnaðist um
Arna en ævisagan er að
einhverju leyti uppgjör
við sögupersónuna
Arnas Arnæus í Is-
landsklukkunni.
MÁR Jónsson, sagnfræðingur og höfundur nýrrar ævisögu um Árna Magnússon.
Astríður Arna
Magnússonar
1710 og lenti Árni á þeim árum í ill-
vígum deilum andstæðra fylkinga á
íslandi.
,Ámi sagði eftir dvölina á íslandi
að hann hefði verið neyddur til þessa
verks. Það eru ekki til heimildir fyrir
því hvers vegna hann varð fyrir val-
inu en hann var vel kynntur meðal
embættismanna í Kaupmannahöfn á
þessum tíma. Árna leið ekki vel á ís-
landi. Hann hafði búið í Kaupmanna-
höfn frá því hann fór til náms haustið
1683 og var vanur að vera í borg með
götum, vögnum, fólki, háskóla og,
um fram allt, bókum. Á íslandi var
hann því í hálfgerðri útlegð.
Árni Magnússon og Páll Vídalín
voru erindrekar konungs. Páll Vídal-
in var mikill stjórnmálamaður, bar-
áttuglaður, stríðinn og gerði í því að
deila við menn. Mér finnst stundum
að Árni hafi allt að því verið
leiksoppur Páls og hans manna.
Hann dróst inni í hatrammar deilur
yfirstéttarinnar á íslandi og stóð
alltaf með Páli vini sínum. Það er eru
engar heimildir fyrir því að nokkru
sinni hafi borið skugga á vináttu
þeirra.
Árna ofbauð ástandið á Islandi,
sérstaklega framferði embættis-
manna og landeigenda gagnvart al-
múganum. Árni og Páll lögðu fram
tillögur um úrbætur haustið 1704
sem voru til þess fallnar að styrkja
rétt og stöðu almennings. En síðar
festust þeir í þrætum og lítið varð úr
frekari tillögum af þeirra hálfu. And-
stæðingum þeirra tókst að stoppa þá
af og allt fór í bál og brand milli
þessara fylkinga. Það er í raun mjög
sorglegt hvað lítið kom út úr starfi
Áma og Páls þessi ár nema langar
skýrslur sem voru engum til gagns
nema sagnfræðingum nútímans."
Skilnaðarflækjur
Fyrir utan deilur við íslenska yfh--
stétt tók hið svo kallaða Bræðra-
tungumál mikinn tíma frá Árna
Magnússyni, en Magnús í Bræðra-
tungu ásakaði Árna um að halda við
konu sína Þórdísi.
„Tæpu ári eftir að Árni kom til ís-
lands flæktist hann inní skilnaðar-
mál Magnúsar og Þórdísar í
Bræðratungu. Þórdís hafði oft flúið
ofbeldi og drykkjuskap manns síns
Magnúsar og leitaði jafnan til systur
sinnar í Skálholti sem var gift Jóni
Vídalín biskupi. Stuttu eftir komuna
til íslands fór Árni að heimsækja
Magnús enda var hann fróður maður
og átti talsvert af handritum. Eftir
að Þórdís hafði flúið mann sinn í
Skálholt óskaði Magnús eftir stuðn-
ingi Árna í málinu. Árni vildi hins
vegar ekki blanda sér í málið. Stuttu
síðai' vændi Magnús Árna um að
hafa flekað konu sína Jaegar hann
gisti í Bræðratungu. Ái'na ofbauð
þessar ásakanir fullkomlega og fór í
meiðyrðamál við Magnús. Ámi vann
málið og voru dæmdar skaðabætur.
Árni sótti skaðabæturnar af fullri
hörku og það má segja að hann hafi
misst stjórn á sér við innheimtuna.
Málinu lauk svo ekki fyrr en eftir
dauða Magnúsar.
Bræðratungumálið sýnir okkur
vel hve spéhræddur Árni var og
hvað hann brást hart við þegar á
hann var ráðist.“
Engin rómantík
I Islandsklukkunni gerir Halldór
Laxness sér mikinn mat úr hinu
meinta ástarsambandi Þórdísar og
Ái'na en þú fullyrðir í bókinni að
ekkert sé hæft í þessum söguburði
Magnúsar.
„Islandsklukkan er skáldverk og í
henni verður auðvitað að vera ein-
hver rómantík, en ég get ekki séð að
það sé nokkuð hæft í því að eitthvað
hafi verið á milli Þórdísar og Árna.
Sem dæmi má nefna að dómendur í
málinUj sem margir vora andstæð-
ingar Árna, virðast hafa verið sann-
færðir um að ekkert væri til í áburði
Magnúsar. Margh' þekktu til ofstopa
Magnúsar og drykkjuskapar og
hann hafði margsinnis beitt Þórdísi
ofbeldi og borið á hana alls kyns
dylgjur. Það virðist enginn hafa tek-
ið mark á honum. íslandsklukkan á
hins vegar sterk ítök í fólki og ég
veit ekki hvort mér tekst að kveða
þessar sögusagnir niður með þessari
bók.“ Þú segir rómantíkina nauðsyn-
lega í skáldskapnum, en það er ekki
mikill rómantík í sögu Árna. Hann
kvæntist 45 ára Mette Jensdatter
Fischer sem var þá 64 ára.
„Það var mjög kært milli Mette og
Árna og það kemur víða fram í bréf-
um þeirra.“
En vora engar aðrar konur í lífi
hans? „Það eru til bréfasamskipti
milli hans og sextugrar ekkju flota-
foringja," segir Már og kímir.
„Árni var alltaf mjög gamall í sér,“
útskýrir Már, „hann er ekki nema
rétt rúmlega tvítugur þegar hann er
kominn með handrit á heilann. Ég
ímynda mér að ef hann hefði fæðst
200 áram fyrr hefði hann orðið
munkur og unnið að handritastörfum
í klaustri."
Söfnunarárátta
Ástríður Árna beindust þá fyrst
og fremst að handritum og fræði-
störfum? „Söfnunarárátta Árna er
ótrúleg og hann er auðvitað menn-
ingarlegt kraftaverk. Ef hann hefði
ekki komið fram á þessum tíma hefði
þetta allt glatast. Tiltölulega ungur