Morgunblaðið - 27.06.1999, Side 25

Morgunblaðið - 27.06.1999, Side 25
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27. JÚNÍ 1999 25 atburði og reynslu sem ég fékk beint í æð. Þetta varð mér hvatning og eggjaði mig til þess að vilja leggja mitt af mörkum í baráttunni við innanmein samfélagsins. Ég held að mér hafi einnig verið ljóst að efnahagsleg kúgun leiðir gjarnan til kúgunar af öðru tagi og ef hung- ursneyðin var eitt af því sem ég upplifði í bam- æsku, og kom mér í mikið uppnám, þá var ann- að sem olli mér ekki síður hugarangri, en það vora erjur múslima og hindúa. Svo bar til að fá- tækur múslimskur verkamaður var stunginn til bana á svæðinu þar sem við bjuggum. Það má kannski skjóta því inn að ég er úr hindúafjöl- skyldu þó að ég sjálfur sé ekki trúaður, og svæðið er svæði hindúa. Verkamaðurinn hafði komið þarna þeirra erinda að fá vinnu og hann var drepinn. A þessum tíma drápu hindúar múslima og múslimar hindúa og dauði þessa manns var liður í þeim erjum. Ég var að leika mér í garðinum um það bil sem hann hrökklast þar inn. Ég var mjög ungur. Og þai'na kemur hann blæðandi. Ég var sá fyrsti sem sá hann. Ég öskraði og annað fólk þusti að til hjálpar. Hann var fluttur á spítalann og þar lét hann líf- ið. Þessi atburður hefur setið í mér alla tíð. Verkamaðurinn var þyrstur og ég reyndi að gefa honum vatnsglas. Asamt föður mínum fylgdi ég honum á sjúkrahúsið og ræddi stöðugt við hann. Hann sagði t.d. að hann hefði vitað að það sem hann gerði væri mjög hættu- legt, það er að segja að koma á þetta svæði. Kona hans hafði ráðið honum frá því að fara, en þau voru afar fátæk og svöng. Þau höfðu engar tekjur. Og þegar honum er boðin vinna við það sem mig minnir að hafi verið að þrífa garðinn eða eitthvað slíkt, þá gat hann ekki neitað því, hann varð að fá hana. Mín tilfinning var þessi: Hér er manneskja sem tekur gífurlega áhættu, hættir lífi sínu, og deyr að lokum. Þar með var hann rændur sínu helgasta frelsi, frelsinu til lífs. Hvers vegna? Hann tók áhættuna vegna þess að efnahagsleg kúgun gerði það að verkum að hann varð að taka hana. Hugmyndin er þess vegna sú að efnahagslegir fjötrar neyði okkur til þess að grípa til aðgerða sem skerða frelsi okkar með öðrum hætti. I þessu tilfelli frjálsræði til lífs og frelsis. I kjölfarið þóttist ég sjá í hendi mér að efnahagsleg kúgun skerðir ekki einungis frelsi í efnalegu tilliti heldur einnig á öðrum sviðum. Á öllum sviðum sem líf okkar veltur á efna- hagslegum aðstæðum. Bæði þessi atvik úr æsku höfðu afar sterk áhrif á mig og eggjuðu mig. Svo það má segja að það hafi verið ind- verskar rætur og tengsl við Bangladesh og einnig almenn kynni af öðrum löndum. Sem lít- ið barn var ég einnig á tímabili í Burma. Faðir minn var gistiprófessor í Mandalay. Þar var ég í þrjú ár og hið sama blasti við mér. Og síðan las ég auðvitað. Ég las um Afríku, ég las um Suður-Ameríku, ég las um mörg önnur lönd heimsins og ég var forvitinn um þessi efni og hafði löngun til þess að leggja mitt af mörkum. Svo þannig var það. Þú spurðir mig einnig að því hvaða augum ég liti hagfræði. Að mínu viti varðar hagfræði þá sem hafa orðið undir í mannlegu samfélagi. Áð sjálfsögðu eru afar áhugaverð hagfræðileg vandamál, t.d. hvað varðar þá allra ríkustu. Hagfræðingur gætu svo sannarlega varið tíma sínum til umfjöllunar um það hvernig rík manneskja ætti að verja fjármunum sínum. Ég mundi líta á það sem anga af hagfræði, en ég mundi ekki líta á það sem anga af hagfræði sem höfðar til mín. Þau efnahagslegu vandamál sem höfða til mín hafa alltaf snúið að þeim sem hafa orðið undir í mannlegu samfélagi. Dreggj- ar mannlífsins, eins og það er einhversstaðar nefnt.“ Er þetta ástæða þess að þegar þér hlotnuð- ust Nóbelsverðlaunin nefndi Robert Solow þig samvisku hagfræðinnar? „Ég veit ekki af hverju hann nefndi mig það. Um það verður þú að spyrja Robert Solow. Oft er vitnað til þessara ummæla. Ég get mér þess til að hann sé í raun að vísa til þess að ég hef varið drjúgum hluta ævi minnar til umræðu og viðureignar við mannlega erfiðleika og kúgun. Ég held að hann sé einungis að vísa til þess að ég hef skrifað um hallæri, fátækt, ójafnræði og atvinnuleysi, sem eru dæmi um kúgun. En staðreyndin er vitanlega sú að þetta eru efni sem hljóta með einhverju móti að orka á alla hagfræðinga. Klassísku hagfræðingarnir létu sig þessi efni varða. Til dæmis Adam Smith, sem oft er vitnað til sem hins mikla spekings frjáls markaðar, sagði að það sem hefði hvatt hann til rannsókna á hagfræði hefði verið líf hinna fátæku. Á einum stað sagði hann jafnvel að næstum öll ríkisafskipti sem miðuðu að því að vænka hag hinna ríku væru slæm en ríkisafskipti sem miðuðu að því að efla hag hinna fátæku væru næstum undantekningar- laust af hinu góða. Og harmleikurinn er sá, sagði Smith, að næstum öll ríkisafskipti voru fyrir hagsmuni hinná ríku. Og það er ein rök- semdin sem hann færði gegn ríkisafskiptum. Auk þess lít ég svo á að áhugi á kjörum hinna fátæku hafi innblásið hagfræðinga frá upphafi. Það er oft litið á Adam Smith sem föð- ur nútímahagfræði. En ef við lítum enn lengra aftur, á höfund á borð við William Petty. í bók sinni Talnafræði stjórnmálanna (e. Political Arithmetic), sem var gefin út á 16. öld fjallar hann mjög um hlutskipti hinna fátæku. Af AMARTYA K. Sen tekur við Nóbelsverðlaununum úr hendi Karls Gústafs Svíakonungs. Nokkrar bækur eftir Amartya K. Sen Choice of Techniques (1960) Growth Economics (1960) Collective Choice and Social Welfare (1970) On Economic Inequality (1973) Employment, Technology, and Develop- ment (1975) Poverty and Famines; An Essay on Entitlement and Deprivation (1981) Choice, Welfare and Measurement (rit- gerðasafn) (1982) Resources, Values and Development (rit- gerðasafn) (1984) Commodities and Capabilities (1985) The Standard of Living (1987) On Ethics and Economics (1987) Hunger and Public Action (ásamt Jean Dréze) (1989) The Political Economy of Hunger (í þrem- ur bindum) (ritstýrt ásamt Jean Dréze) (1990) Inequality Reexamined (1992) The Quality of Life (ritstýrt ásamt Mörtu Nussbaum) (1993) India: Economic Development and Social Opportunity (ásamt Jean Dréze) (1995) Indian Development: Selected Regional Perspectives (ritstýrt ásamt Jean Dréze) (1997) Tvær bækur eru væntanlegar: Development as Freedom Freedom and Social Choice þessum sökum held ég að það sé rétt að segja að þetta séu hugðarefni sem hafi svo til alltaf fylgt hagfræðinni. Og þess vegna lít ég ekki svo á að ég sé eitthvað sérstaklega óvenjulegur fyr- ir þá sök að þessi viðfangsefni veki áhuga minn.“ Leiðir það af áhuga þínum á fátækt og kjör- um hinna verst settu að þú tekur að leggja stund á heimspeki og þá sérstaklega siðfræði? Pú nýtur jú sérstöðu meðal hagfræðinga fyrir það að tvinna saman hagfræði og heimspeki. „Það er ekki allskostar rétt að segja að ég hafi tvinnað saman hagfræði og heimspeki. Ég hef áhuga á hagfræði og ég hef einnig áhuga á heimspeki. En sum þeirra verka sem ég hef unnið í hagfræði hafa ekkert með heimspeki að gera og sumt af því sem ég hef skrifað í heim- speki hefur ekkert að gera með hagfræði. Upp- runalega stafaði áhugi minn á heimspeki af áhuga á stærðfræðilegri rökfræði, en hana kenndi ég reyndar í mörg ár við háskólann í Delhi. Síðan kviknaði hjá mér áhugi á þekking- arfræði og vísindaheimspeki. Og það er ekki fyrr en síðar sem ég tek að fást við siðfræði. Þegar ég fékkst við þekkingarfræði og vísinda- heimspeki hafði ég engan sérstakan áhuga á þekkingarfræði þjóðfélagsvísinda. Ég hafði meiri áhuga á vísindaheimspeki náttúruvísinda, og þá sérstaklega heimspeki eðlisfræðinnar og þá einkum um forsagnir og þau vandamál sem kviknuðu af löghyggju og þar fram eftir götum. Ég lít þess vegna ekki svo á að áhugi minn á heimspeki helgist af einhverjum hvötum til þess að auðga hagfræð- ina. Ég hef einungis áhuga á heimspeki. Heimspeki er afar áhugavert svið. En það vill svo til að það eru einnig svæði þar sem þessar fræðigreinar skarast sem hljóta að vera áhugaverð bæði íyrir hagfræðinga og heimspekinga. Og ég hef einnig áhuga á þeim. En heildaráhugi minn á heimspeki og hagfræði er mun víðtækari en sem svarar til skörunar hagfræði og heimspeki.“ Pegar hugmyndir þín- ar og kenningar hafa verið kynntar hafa við- brögð annarra gjarnan verið á þann veg að allt sem þú hefur boðað sé í raun augljóst. Þá vísa ég til þess sem þú hefur lagt áherslu á; mikilvægi menntunar, heilsugæslu, að stúlkur hljóti mennt- un til jafns við drengi. I stuttu máli: Sú áhersla sem þú hefur lagt á mikilvægi þess að hið opin- bera stuðli að félagslegri velferð. Hvernig mundir þú bregðast við athugasemdum af þessu tagi? „Ég mundi taka undir. Að sjálfsögðu er þetta augljóst. En þegar augljósum hlutum er ekki gefinn gaumur verður að benda á þá. Það er nú einu sinni þannig að fyrir hverja háskólamennt- aða manneskju í Kína eru sex á Indlandi. En þrátt fyrir þetta, á meðan Kína hefur smám saman þokast nær því sem má nefna altækt læsi, að minnsta kosti meðal hinna ungu, þá er helmingur fullorðinna Indverja ólæs og tveir þriðju kvenna kunna ekki að lesa. Það er ekki nóg að vísa til þess að þetta séu brestir. Það verður að berjast fyrir því að þetta fái athygli. Fólk gerir ýmislegt sem er augljóslega slæmt. Það er augljóst að glæpir eru andstyggilegir. En engu að síður fer fólk um og fremur glæpi. Það er augljóst að það er ekki rétt að drepa lítil skólabörn í Bandaríkjunum, en þrátt fyrir það gengur fólk um með byssur og drepur börnin. Að mínu mati er staðreynd málsins sú að sumt af því sem við segjum verður ekki leitt í ljós án erfiðrar greiningar. Það er áhugavert að eiga hlut í því starfi. Og ég hef verið svo hepp- inn að fá að takast á við sum afar flókin hag- fræðileg, heimspekileg og stjórnmálaleg vanda- mál. Rannsaka þau, greina þau og birta niður- stöður mínar. Hins vegar eru ýmis önnur efni sem eru fullkomlega augljós. En engu að síður er nauðsynlegt að halda þeim fram, auglýsa þau og hafa í frammi áróður um þau og það er ekki síður mikilvægt hlutverk. Af þessu leiðir að þeg- ar ég tala um hrylling- inn sem fylgir ólæsi á Indlandi þá er ég að gera tvennt. Eitt er að benda á að þetta er aug- ljóst og að fólk ætti að vita þetta. Allir ættu að vita af þessu. En stað- reyndin er sú að þetta er vanrækt. Að þetta sé augljóst jafngildir því síður en svo að þetta sé sjálfkrafa viðtekið sem vandamál. í annan stað er ég að vekja athygli á þvi að í þessum efnum er ýmis- legt sem er alls ekki augljóst. Öllum er ljóst að ef þú ert ólæs mun líf þitt verða afar takmark- að. Þú getur hvorki lesið né skrifað, þú getur ekki skilið hvað aðrir eru að segja. Þú getur ekki skrifað bréf og ekki fengið bréf og lesið það og svo framvegis. Þetta nefni ég vegna þess að því fer fjarri að öllum sé ljóst að þetta einfalda atriði er tilefni til heilmikilla rannsókna sem hafa að markmiði að sýna fram á að ólæsi hefur afar slæm efna- hagsleg og félagsleg áhrif á aðrar breytur. Til dæmis er það ein vænlegasta leiðin til þess að draga úr barneignum að auka læsi meðal kvenna. Þetta er vitanlega sakir þess að læsi kvenna veitir þeim styrkari rödd innan fjöl- skyldunnar. Við vitum að tíðar fæðingar og barnauppeldi koma fyrst og fremst niður á h'fi ungra kvenna. Þess vegna er allt sem styrkir rödd ungra kvenna og vald í ákvarðanatöku heimilisins til þess fallið að lækka fæðingar- tíðni. Með nákvæmlega sama hætti er dregið úr dánartíðni ungra barna, með því að kenna kon- um að lesa. Og af nákvæmlega hinu sama ráð- ast tækifæri til þess að njóta efnahagslegrar þróunar í heimi nútímans, þar sem alþjóða- vædd viðskipti verða sífellt mikilsverðari, af fæmi þinni til þess að framleiða afurðir sam- kvæmt tilteknum skilyrðum - gæðastjórnun - og hún krefst læsis. Af öllum þessum sökum er læsi ekki einungis mikilvægt í daglegu lífi okk- ar, sem er hið augljósa. Það eru einnig tengsl sem eru alls ekki augljós, nefnilega að læsi er afar mikilvægt hvað varðar eðli efnahagslegrar þróunar. Og það er einnig afar mikilvægt hvað varðar félagslegar breytingar, t.d. hvað varðar jafnrétti kynjanna og fjölmargt annað. Þetta samhengi birtist okkur ekki nema fyrir tilstilli reynslurannsókna, þótt það sé ekki öllum ljóst undireins. Og það vill svo til að ég hef átt ofur- lítinn þátt í þessu.“ Þú hefur látið þau orð falla að þú munir aldrei taka við opinberri stöðu, t.d. í ríkisstjórn á Indlandi. Og þú hefur aldrei verið ráðgjafi ríkisstjórna opinberlega. Hvers vegna er þetta? Er þetta af prinsípástæðum? „Meginástæðan er sú að árið 1966 var þess óskað að ég mundi stýra þingnefnd. Þetta var á Indlandi þegar ég var prófessor í hagfræði við háskólann í Dehli. Ég hugsaði málið og komst að því að ég varð að uppfylla ýmis skilyrði. Til þess að fá aðgang að leynilegum upplýsingum varð ég að gefa það loforð að ég mundi aldrei skrifa neitt í dagblöðin eða gefa frá mér opin- bera yfirlýsingu sem mundi byggja á þessum leynilegu upplýsingum. Slíkt var beinlínis frá- leitt íyrir mér vegna þess að ég vildi ekki binda hendur mínar. Og það hefði verið tilefnislaust sakir þess að Indland er afar opið land og ég gat nálgast næstum allar leynilegar upplýsing- ar án þess að vera ráðgjafi ríkisstjórnarinnar. Af þessum sökum virtist mér sem það mundi hefta málfrelsi mitt án þess að auka sérstak- lega við þekkingu mína. Þetta varð til þess að ég hafnaði tilboðinu hiklaust. En síðan hugsaði ég með mér: Hvert er vandamálið? Ég skrifaði í dagblöðin um vanda- málin sem ríkisstjórnin glímdi við. Þau skrif höfðu mikil áhrif. Fólk hlustaði á það sem ég hafði fram að færa. Fyrir vikið varð mér ljóst að það eru tvær leiðir til þess að hafa áhrif á ríkisstjórnir. Önnur þeirra er að gefa þeim ráð og hin er að gagnrýna þær í dagblöðum og leggja til hvað þær eiga að gera. Ef það vill svo til að maður býr við lýðræði þá er síðari kostur- inn auðveldari. Og ég hef verið svo lánsamur að búa í frjálsum lýðræðisríkjum svo til alla mína ævi, nefnilega á Indlandi, á Bretlandi og í Am- eríku og þess vegna hef ég ávallt átt þess kost að láta sjónarmið mín í ljósi í fjölmiðlum sem hafa verið á allra færi, og leggja gagnrýni mína þannig í dóm almennings. Og ríkisstjórnin var að sjálfsögðu fær um að leggja við hlustir án þess að ég væri ráðgjafi hennar, án þess að ég skuldbindi mig að einhverju leyti, t.d. með þvi að skrifa ekki í fjölmiðla og vera þannig með óbeinum hætti aðili að stjórnmálaþrasinu. Sem fræðimanni virðist mér sem ég hafi frelsi til þess að taka þátt í almennri umræðu án þess að þurfa að vera embættismaður hins opinbera eða ráðgjafi. Ég hef afar mikla trú á gildi almennrar og opinberrar umræðu og ég held að það sé afar mikilsvert að hvetja til hennar og glæða hana með öllu mögulegu móti. Hún er ein hinna miklu dygða opinna stjórnmála og lýðræðis- legra lifnaðarhátta. Og ég vil svo sannarlega leggja mitt af mörkum. Svo það eru ýmsar ástæður fyrir því að ég kýs að láta sjónarmið mín í ljósi í fjölmiðlum fremur en að vera sér- hæfður ráðgjafi ríkisstjórnarinnar, bundinn henni sem launamaður, en það vildi ég alls ekki.“ Hvaða augum lítur þú framtíðina? Ert þú bjartsýnn, t.d. fyrirhönd Indlands? „Varðandi Indland er éjg, þegar á heildina er litið, fremur bjartsýnn. Ég er það vegna þess að ég held að mikið ráðist af þeim tækifærum sem við höfum til þess að skilja vandamál okk- ar og glíma við þau af skynsemi. Frá því sjón- armiði er það líklega mesti og merkasti árang- ur Indlands að lýðræði hefur náð að festa ræt- ur í landinu. Sú staðreynd er vonarneisti Ind- lands og ein ástæða þess að ég hef kosið að vera bjartsýnn fremur en svartsýnn." Eftirtaldir lásu handrit greinarinnar og gerðu athugasemdir: Guðmundur Steingrímsson, Gylfi Þ. Gíslason, Hermann Sveinbjörnsson, Karl Andersen, Lóa K. Sveinbjörnsdóttir, Sveinbjörn Dagfínnsson, Vigdfs M. Sveinbjörns- dóttir og Þorsteinn Gylfason. Höfundur þakkar þeim af heilum hug. AMARTYA K. SEN 1933: Fæddur í Shantiniketan. 1953: Útskrifast frá Presidency College í Calcutta. 1956- 58: Prófessor í hagfræði við Jadavpur-háskóla. 1957- 63: Félagi á Þrenningar- garði (Trinity College)í Cambridge. 1963-71: Prófessor við DSE (Del- hi School of Economics). 1971-77: Prófessor við London School of Economics. 1977-80: Félagi á Nuffield Colle- ge í Oxford. 1980-87: Drummond Prófessor í stjórnmálahagfræði og félagi á Allrasálnagarði (All Souls College) í Oxford. 1987-98: Lamont prófessor í hagfræði og heimspeki við Har- vard-háskóla. 1998: Meistari Þrenningargarðs í Cambridge.

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.