Morgunblaðið - 12.02.2000, Page 46

46 L AU GARDAGUR 12. FEBRÚAR 2000
MENNTUN
MORGUNBLAÐIÐ
4
Að trúa eig-
in augum
Slíkar breytingar á myndum voru
aðhlátursefni á Vesturlöndum, þar
sem menn vissu í hjarta sinu að
slíkt myndi aldreigerast réttum
megin við járntjaldið. “
Eftir
Hönnu Katrínu
Friðriksen
IBANDARÍSKU kvik-
myndinni Wag The Dog
segir af forseta Banda-
rílqanna, sem lendir í
vanda heima fyrir vegna
ósæmilegs sambands við unga
stúlku. Aðstoðarmenn og ímynd-
arfræðingar forsetans grípa til
þess ráðs að setja á svið átök í
fjarlægu landi, til að draga at-
hyglina frá hneykslinu. I mynd-
inni er meðal annars sýnt hvernig
þeir fá leikkonu til að hlaupa yfir
svið, með böggul í fanginu. Svo
nýta þeir sér tölvutæknina og allt
í einu hafa þeir í höndunum
„fréttamynd" af konu að hlaupa á
milli brennandi rústa, með korna-
barn í fanginu. Áhrifamikið, ekki
satt?
Til allrar hamingju eru fréttir
ekkibúnartil
VIÐHORF á þennan hátt,
að minnsta
kosti ekki svo
vitað sé. Nú
er hins vegar
svo komið að tölvutæknin býður
upp á hina ótrúlegustu mögu-
leika, og stundum láta menn und-
an freistingunni. A gamlárskvöld
er alltaf mikill mannfjöldi á Tim-
es Square í New York og ailar
helstu sjónvarpsstöðvar Banda-
ríkjanna keppast við að sýna frá
fagnaðarlátum manngrúans. Um
síðustu áramót lét sjónvarpsstöð-
in CBS ekki sitt eftir liggja. Hinn
þekkti fréttamaður Dan Rather
stillti sér upp fyrir framan
myndavélarnar og í baksýn sást
torgið, umkringt glæsilegum
ljósaskiltum. Þar á meðal var eitt
sem sýndi einkennismerki CBS-
sjónvarpsstöðvarinnar.
Þeir sjónvarpsáhorfendur, sem
fylgdust með atganginum á Tim-
es Square á öðrum rásum, sáu
hins vegar að í raun var ekkert
CBS skilti á torginu. í ljós kom
svo að CBS hafði nýtt sér tækn-
ina til að fjarlægja auglýsinga-
skilti eins keppinautarins, NBC-
stöðvarinnar, og setja sitt merki í
staðinn.
í kjölfar þessa máls hefur
kviknað mikil umræða í Banda-
ríkjunum um hvað sé fölsun og
hvað ekki. Rifjað hefur verið upp,
að árið 1994 gerði ABC-
sjónvarpsstöðin sig seka um
sérkennilegar tilfæringar. Sjón-
varpsáhorfendur sáu þá kapp-
klædda fréttakonu stöðvarinnar,
Cokie Roberts, standa fyrir utan
þinghúsið í Washington og flytja
fréttir af stjómmálum, en síðar
kom í ljós að konan stóð í kápunni
sinni í upptökusal. Tölvutæknin
var nýtt til að láta líta svo út að
hún hefði gert sér ferð að þing-
húsinu í vetrarkuldanum. Alla
jafna hefði hún reyndar gert það,
en þetta kvöld var hún gestgjafi í
glæsilegu kvöldverðarboði og
mátti hreinlega ekki vera að því
að fara yfir hálfa borgina að lesa
inn frétt.
Á íslandi er gjarnan gantast
með að fyrr á árum hafi útifundir,
til dæmis herstöðvarand-
stæðinga, virst fjölmennir í einu
dagblaði, en í öðru blaði hafi varla
sést nokkur maður á þessum
sömu fundum. Ljósmyndaramir
tóku vissulega myndir hver frá
sínum sjónarhóli og eflaust hafa
skoðanir þeirra haft sitt að segja,
en þeir fölsuðu aldrei myndir sín-
ar með því að bæta fólki inn á
þær, eða fjarlægja. Það gerðu
ráðamenn í Sovétríkjunum sál-
ugu hins vegar í hvert skipti sem
einhver Kremlverjinn féll í ónáð
og annar komst inn í hlýjuna.
Slíkar breytingar á myndum vom
aðhlátursefni á Vesturlöndum,
þar sem menn vissu í hjarta sínu
að slíkt myndi aldrei gerast rétt-
um megin við jámtjaldið.
Ekki em allir á því að CBS hafi
gert nokkuð athugavert. Dan
Rather hefur að vísu sagt að
þessi tölvuleikur hafi orkað tví-
mælis, en yfirmenn hans em á
öðm máh. Það þarf reyndar ekki
að koma á óvart, því þessi sama
stöð hefur stundað það í morgun-
fréttaþætti sínum frá því í nóv-
ember á síðasta ári að skeyta
merki sínu á ólíklegustu staði.
Áhorfendur stöðvarinnar sjá
merkið yfir hliði Central Park,
aftan á hestakerm sem ekur
framhjá fréttamanni, á húsveggj-
um og jafnvel á gangstéttum. Allt
er þetta gert með tölvutækni, því
CBS merkið er alls ekki um alla
New York borg. Yfirmenn stöðv-
arinnar segja að öllum hljóti að
vera ljóst, að merkinu sé skeytt
inn á og að þessi leikur þeirra
með tölvutæknina rýri á engan
hátt trúverðugleika fréttanna.
En er það svo? Er ekki líklegra
að meirihluti áhorfenda trúi eigin
augum? Hverju er hægt að
treysta þegar virðulegar sjón-
varpsstöðvar breyta raunvem-
leikanum í nafni auglýsinga, eða
bara til að koma höggi á keppi-
nautinn?
Sumir tæknisinnar virðast líta
svo á, að allt sé heimilt, af þeirri
einfoldu ástæðu að það sé mögu-
legt. í bandarískum blöðum hafa
til dæmis birst greinar þar sem
því er haldið fram að enginn
munur sé á því sem CBS gerði og
tæknibrellunum sem vom notað-
ar til að sökkva Titanic í sam-
nefndri kvikmynd. Og hvað með
teiknimyndina Toy Story? Er
hún ekki ótrúlega raunvemleg?
Og vita þó allir að leikföng geta
hvorki talað né hreyft sig.
Aðrir benda jafnvel á að það
þurfi ekki tæknibrellur til. Allur
texti, til dæmis í fréttum, hljóti að
litast af skoðun þess sem hann
ritar, auk þess sem fjölmiðlar séu
ákaflega ólíkir. Frétt um sama
efni sé alls ekki með sama brag í
New York Times og National
Enquirer. Þarna fara menn hins
vegar út af sporinu, því þeir líkja
saman virtum fréttamiðli og
blaði, sem skirrist ekki við að
skálda upp fréttir ef því sýnist
svo. Fréttamiðill, sem vill láta
taka sig alvarlega og sem hefur
einhverja virðingu að verja, getur
ekki leyft sér að breyta raun-
vemleikanum vísvitandi.
Sjónvarpsfréttir em heldur
ekki kvikmyndir, þar sem allt er
leyfilegt í nafni skemmtanagildis.
Almenningur treystir því að virt-
ir fjölmiðlar leitist við að segja
sannleikann. Ef fólk vill skemmt-
anir og spennu, skemmtananna
og spennunnar vegna, fer það lík-
lega í bíó. Þar eiga tæknibrell-
umar heima.
Háskóli íslands Eftir að deildum og skorum í Háskóla íslands var
úthlutað fé fyrir árið 2000 þurftu þær að hleypa niður seglinu.
Gunnar Hersveinn ræddi við háskólamenn til að kanna viðbrögð
þeirra og skoðanir á íj árhagsvandanum.
Deildir draga
saman seglm
• Ber mælistikum á meðallaun
háskólakennara ekki saman?
• Kemur aðferðin sem reiknar fé
til skora illa niður á sagnfræðinni?
FJÁRHAGSSTAÐA deilda
og námsbrauta í Háskóla
fslands fyrir árið 2000
varð endanlega ljós um
áramótin. Háskólinn fékk fé (2661,6
m.kr) frá ríkinu eftir aðferð sem
kölluð er reiknilíkanið og fékk að
auki viðbót á fjárlögum. Innan HÍ er
síðan svokallað deililíkan notað til að
úthluta deildum og skorum fé fyrir
árið. Fullljóst varð að deildir þurftu
að fækka seglum til að starfsemin
yrði innan þess ramma sem samið
hefur verið um.
Ingjaldur Hannibalsson, formað-
ur fjármáladeildar háskólaráðs, seg-
ir að margar deildir hafi lent í erfið-
leikum vegna þessa.
„Fjárhagsvandinn er alvarlegur í
heimspekideild,“ segir hann, „og ef
til vill þyngstur í raunvísindadeild."
Fjárhagsáætlun hennar er ekki enn
frágengin. í heimspekideild hafa
verið teknar ákvarðanir um við-
brögð við vandanum, en Jón G. Frið-
jónsson forseti hennar segir rekst-
urinn vera í járnum (280 m.kr), þótt
hann voni að vandinn sé tímabund-
inn.
Hér verður stiklað á stóru um
þennan vanda með því að segja frá
viðbrögðum í sagnfræðiskor (41,7
m.kr) en þar þurfti að fella niður
þrjú áður auglýst námskeið. Ingjald-
Handrit er meðal tákna
heimspekideildar.
ur Hannibalsson er síðan spurður
um þær aðferðir sem notaðai' eru til
að finna fjárþörf HÍ og deilda. Sagt
er frá sérstökum vanda í tungu-
málakennslu. Rætt við kennara sem
þurfti að aflýsa námskeiðinu sínu og
nemanda sem ætlaði á það.
Mælikvarðinn á launin
skapar vandann
MENNTAMÁLARÁÐUNEYTIÐ
reiknar út fjárþörf Háskóla íslands
og annarra skóla á háskólastigi með
reiknilíkani. Fjárþörf ákvarðast af
____ svokölluðum þreyttum (að
þreyta próf) einingum nem-
enda þar sem þeir eru skráðir.
Háskóli íslands deilir svo fjár-
veitingu á deildir með deililík-
ani. Fjárþörf ákvarðast af
þreyttum einingum nemenda
þar sem námskeið eru tekin.
Ráðuneytið spyr með öðrum
orðum: Hvar er
nemendinn sem
þreytti prófið
skráður? Háskól-
inn spyr: Hvaða skor til-
heyrir námskeiðið sem
nemandi tók próf í?
Nemendaframlaginu
er síðan ætlað að standá
undir öllum venjulegum
kostnaði skóla vegna
kennsluþáttarins. Það
er mishátt eftir náms-
brautum, sem skipt er í
sjö flokka.
Deildir fá úthlutað
fjármagni eftir fjölda
svokallaðra kassa en
með hverjum þeirra
fylgja fjárveitingar til
þess að bjóða upp á 30 eininga nám.
Mismunandi er hversu margar
þreyttar einingar deild þarf til að fá
kassa., en það er allt frá 180 til 900.
Skorir geta fengið eða misst kassa
þegar fjöldi þreyttra eininga breytist.
„Markmiðið er að tryggja skorum
og námsbrautum lágmarks fjármagn
til að bjóða upp á ákveðið námsfram-
boð,“ segir Ingjaldur Hannibalsson,
formaður fjármálanefndar háskóla-
ráðs, „einnig er fé flutt frá fjölmenn-
um deildum til fámennari með deili-
líkaninu." Heimspekideild fær
þannig meira fé (280 m.kr) en henni
er ætlað í reiknilíkaninu. Ingjaldur
segir að forsendur reiknilíkansins
hafi verðið samþykktar fyrir fjórum
árum og þær þurfi að endurskoða í
Ijósi breyttra tíma, t.a.m. hefur bilið á
milli kostnaðar vegna kennslu í raun-
Ingjaldur
Hannibalsson
vísindum og hugvísindum minnkað.
Tölvur eru til að mynda orðnar aðal-
vinnutæki flestallra stúdenta. Reikni-
líkanið er að sænskri fyrirmynd en í
háskólum þar er hefð fyrir minni við-
veru stúdenta en hér.
Síðastliðið haust gerði Háskóli ís-
lands samning við menntamálaráðu-
neyti og fjármálaráðuneyti um fjár-
mögnun kennslu, og byggist
samningurinn á reiknilíkaninu. Þessi
samningur hefur bætt fjárhag HI
verulega, að mati Ingjalds, hinsvegar
hefur aukinn kostnað-
ur vegna launa sett
strik í reikninginn en
launastika rflrisins er
lægri en raunveruleg
meðallaun í Háskólan-
um. Rflrið greiðir Há-
skólanum fé miðað við
að meðallaun háskóla-
kennara séu 195 þús-
und krónur á mánuði.
„Raunveruleikinn er
aftur á móti sá að með-
allaunin eru 216 þús-
und á mánuði. Þetta
skapar 100 milljóna
króna frávik,“ segir
Ingjaldur. Hér er
sennilega falin megin-
ástæðan fyrir fjar-
hagsvanda deilda á þessu ári.
„Fjárhagsvandinn er alvarlegur í
heimspekideild. Hann er þó alvar-
legri, að mínu mati, í viðskipta- og
hagfræðideild (129,4 m.kr), lagadeild
(66,6 m.kr), verkfræðideild (150
m.kr) og ef til vill þyngstur í raunvís-
indadeild (397, 1 m.kr),“ segir
Ingjaldur en fjárhagsáætlun þeirrar
síðastnefndu ekki er enn frágenginn.
Ingjaldur nefnir að kennarar í við-
skiptaskor vilji vissulega veita stúd-
entum betri þjónustu en að kenna t.d.
550 manna hópi í Háskólabíói eins og
þurfti að gera í fimm námskeiðum
fyrir fyrsta árs nema í haust.
Almenn hækkunarforsenda fjár-
laga ársins 2000 var 3% umfram fjár-
lög ársins 1999. Fjárveiting til Há-
skólans hækkaði að raungildi um 246
milljónir króna og skólinn fékk auka-
fjárveitingu upp á rúmlega 400 millj-
ónir króna vegna hala frá fyrri árum,
fyrst og fremst áranna 1998 og 1999.
Hluti af hækkuninni er vegna úrsk-
urðar kjaranefndar um laun prófess-
ora en að hluta er hún tilkomin vegna
samningsins við rflrið.
Hann segir að árið 1999 hafi heim-
spekideild fengið fé umfram það sem
deililíkanið segir til um og því hafi
hún ekki fengið hækkun þetta árið.
Nefna má sem dæmi að sagnfræði-
skor á samkvæmt deililíkani að geta
boðið upp á 180 eininga nám, 60 ein-
inga nám í 30 nemenda hópum og 120
eininga nám í 15 nemenda hópum.
Virlrir nemendur í sagnfræði eru
78 og eru að meðaltali 13 nemendur á
hveiju námskeiði. Fjárveiting til
sagnfræðiskorar á að duga til þess að
hafa um það bil 10 fasta kennara á
meðallaunum. „I sagnfræðiskor eru
10 fastir kennarar en hlutfall prófess-
ora er óvenjulega hátt,“ segir
Ingjaldur, „og reiknilíkanið verðlaun-
ar ekki kostnað. Það er því æskilegt
að eðlilegt hlutfall sé á milli fjölda
lektora, dósenta og prófessora í
hverri skor. Eðlilegt er að þegar
prófessorar hætta í skorum verði
auglýst eftir lektorum, sem eru ódýr-
ari starfskraftur." Framgangur há-
skólakennara í starfi leiðir því til
meiri kostnaðar í skorum í þessu
kerfi.
Reiknilíkanið er HÍ til heilla, að
mati Ingjalds, sem segir að minna
beri nú en áður á milli menntamála-
ráðuneytis og HÍ um það hvað há-
skólamenntun kostar. Hann segir þó
að í HI sé fé sem notað sé í rekstur
óeðlilega lítið miðað við rekstur há-
skóla í flestum öðrum löndum. í HÍ
séu t.d. 30 nemendur á hverja tölvu
en í Singapore séu þeir þrír. Að mati
Ingjalds er mikilvægt að í næsta
samningi við menntamálaráðuneytið,
fyrir árin 2003-2005, verði gerðar
breytingar á forsendum reiknilíkan-
isins, m.a. um minni mun á kostnaði
milli raunvísinda og hugvísinda (þar
með talið tungumálanám), og einnig
að raunveruleg laun háskólakennara
verði viðurkennd.