Morgunblaðið - 05.03.2000, Qupperneq 12

12 SUNNUDAGUR 5. MARS 2000
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Kína á mikilvæg-
um tímamótum
Yfirbragð Shanghai hefur breyst mikið á síðustu árum og margt bendir
til, að hún verði forystuborg á kínverska efnahagssvæðinu, sem tekur til
Kína, Taívans og Hong Kong.
ASÍÐUSTU tuttugu árum
hefur Kína verið að opnast
sífellt meira, áður var hag-
kerfið byggt á stalínískum
áætlunarbúskap en nú fær markað-
urinn að njóta sín betur. ítök ríkisins
í hagkerfinu munu enn minnka á
næstu árum og einkareksturinn auk-
ast að sama skapi. Um helmingur rík-
isfyrirtækja er rekinn með tapi og
hafa þau verið meira og minna í gjör-
gæslu ríkisins sem hefur af pólitísk-
um ástæðum ekki séð sér fært að
grípa til nauðsynlegra aðgerða. Nú
bendii' allt til þess að Kinverjar fái
inngöngu í Heimsviðskiptastofunina,
WTO, innan skamms og mun það
stuðla enn frekar að framþróun hag-
kerfisins og opna það fyrir fjárfest-
ingum og innflutningi.
Hlutverk fyrirtækja í
Taívan og- í Hong Kong
Fyrirtæki á Taívan og í Hong
Kong eru í einstakri aðstöðu til að
keppa á kínverska markaðnum.
Landfræðileg nálægð og sameiginleg
menning og tungumál gera þeim auð-
veldara um vik að stunda viðskipti í
Kína. Reynsla fyrirtækja frá Taívan
og Hong Kong hjálpar svo einnig til
við þá efnahagsuppbyggingu sem
þarf að eiga sér stað í Kína á næstu
árum og áratugum. Taívönsk fyrir-
tæki hafa fyrir löngu sannað getu
sína til að keppa á alþjóðamarkaði og
eftir því sem þau fjárfesta meira í
Kína aðstoða þau við uppbyggingu
efnahagsins. Þau eru þekkt fyrir að
aðlaga sig vel að markaðnum og búa
yfir mikilli markaðs-, framleiðslu-,
sölu- og stjómunarþekkingu sem þau
ættu smátt og smátt að geta miðlað til
meginlandsins. Sama gildir um fyrir-
tæki í Hong Kong, þau hafa í áratugi
keppt á alþjóðamörkuðum og standa
sig vel í harðri samkeppni. Þekking á
fjármálum, bankaviðskiptum og
margs konar þjónustu, tii dæmis
flutningum og skiparekstri, er mikil.
Fyrirtæki í Taívan og í Hong Kong
koma til með að gegna lykilhlutverki í
nútímavæðingu kínversks efnahags-
lífs eins og þau hafa gert á síðustu ár-
um.
Hong Kong, Singapúr
og Sjanghai
Hong Kong var lengi þymir í aug-
um Kínverja, sem litu á nýlenduna
sem tákn ósigurs og niðurlægingar.
Eftir yfirráð Breta í um 150 ár var
Hong Kong skilað til Kína árið 1997.
Undir opinbera slagorðinu „Að þvo
burt 150 ára skömm“ var Hong Kong
loks orðið hluti af Kína undir merkj-
um hugmyndafræðinnar um „eitt
ríki, tvö kerfi“. Það sem Kína fékk um
mitt ár 1997 var alþjóðleg viðskipta-
og fjármálamiðstöð á heimsmælik-
varða. Eitt hundrað og fimmtíu árum
áður hafði Hong Kong verið landbún-
aðar- og útvegshérað sem aldrei hafði
verið getið í kínverskum annálum.
Fjármála- og þjónustufyrirtæki í
Hong Kong eru vel í stakk búin til að
keppa á Kínamarkaði, fjárhagslega
vel stæð, með hæft vinnuafl, þekkja
markaðinn og menningarlega þætti
vel og síðast en ekki síst, eru vön
harðri samkeppni. Framleiðsluiðnað-
urinn í Hong Kong flutti á níunda
áratugnum smám saman tii Gvang-
dong-héraðs, næsta héraðs við Hong
Kong. Nú er svo komið að nær engin
fjöldaframleiðsla er lengur í borginni,
heldur hefur hún öll færst til Kína.
Fyrirtæki í Hong Kong nýttu sér
þennan möguleika til að viðhalda
samkeppnisgetu sinni. Mikið frarn-
boð af mjög ódýru vinnuafli auk land-
fræðilegrar nálægðar gerði það hag-
kvæmt að flytja framleiðsluna. Eftir
sem áður var hönnun, stjómun, sölu
og dreifingu enn stjómað frá Hong
Kong að mestu leyti. Upp á síðkastið
hefur átt sér stað umræða um að
Hong Kong eigi það á hættu að missa
niður það forskot, sem borgin hefur
ótvírætt haft í Asíu, til Singapúr og
Sjanghæ.
Endurheimtir Sjanghai
sína fornu frægð?
Allt fram á tíunda áratuginn vom
flest ríki í Asíu með höft á viðskiptum
og fjármagnsflutningum, en þessi
stefna hefur síðan verið á undanhaldi
og stjómvöld almennt aukið til muna
frelsi á þessum sviðum. Einkum hef-
ur verið talað um að Singapúr og
Sjanghai séu í sterkri stöðu tii að
Búast má við miklum
breytingum á kín-
verska efnahagssvæð-
inu, Kína, Taívan og
Hong Kong, á næstu
árum. Ekki er ólík-
legt, að þungamiðjan
eigi eftir að færast æ
meira yfír til Sjanghai,
að því er fram kemur í
þessari grein eftir
Tómas Orra Ragnars-
son. Kína sjálft stend-
ur á tímamótum og er
ástæða til að efast um,
að aukið efnahagslegt
frelsi og alræði
Kommúnistaflokksins
fari mikið lengur
saman.
storka Hong Kong. Ríkisstjórnin í
Singapúr hefur á undanfömum árum
unnið markvisst að því að fá stór al-
þjóðleg fyrirtæki til að setja upp mið-
stöðvar í borgríkinu. Mörg fyrirtæki,
einkum í hátækniframleiðslu, segja
að Singapúr bjóði upp á hagstæð skil-
yrði til fjárfestinga, ekki síst vegna
þess að kostnaður sé lægri en til að
mynda í Hong Kong. Þótt frelsi til
fjármagnsflutninga hafi verið aukið
er fjármálamarkaðurinn í Singapúr
langt frá því að búa yfir þeirri dýpt og
breidd sem einkennir markaðinn í
Hong Kong. Landfræðileg lega
Singapúr, hlutfallslegt fámenni og
áhersla á Suðaustur-Asíumarkaðinn,
sem upp á síðkastið hefur verið í
lægð, gerir það að verkum að Singa-
púr á erfitt með að hnekkja Hong
Kong í nálægri framtíð nema á
ákveðnum sviðum.
Hong Kong kemur án efa til með
að standa frekari ógn af Sjanghæ en
Singapúr. Forysta kínverska Komm-
únistaflokksins fer ekki dult með að
hún ætlast til að Sjanghæ verði mið-
stöð fjármála í Kína. Deng Xiaoping,
fyrrverandi leiðtogi flokksins, sagði
að hans helstu mistök í efnahagsum-
bótunum hefðu verið að opna Sjang-
hæ ekki fyrr en raunin var. Afleiðing-
in var sú, að Sjanghæ varð fullum tíu
árum á eftir þeim svæðum, sem opn-
uð voru fyrir erlendum fjárfestingum
í byijun níunda áratugarins. Síðan
hefur borgin verið að taka við sér og
enginn efast lengur um, að hún komi
til með að verða miðstöð fjármála í
Kína. Á síðasta ári var hagvöxtur í
Sjanghæ 10,2 prósent eða um þremur
prósentum yfir landsmeðaltali og
tekjur á íbúa þar eru þær hæstu í
landinu. Sjanghæ hefur nokkuð sem
Hong Kong skortir. Fyrst og fremst
er borgin miðstöð iðnaðar og fram-
leiðslu í Kína. Efnahagskerfi Hong
Kong er að miklum hluta til byggt á
fjármálum og þjónustu en í Sjanghæ
er stóriðnaður eins og stál- og bfla-
framléiðsla sem ekki er til staðar í
Hong Kong. Aukinheldur er mögu-
legur markaður miklu stærri og land-
fræðileg lega betri. Stærðin ein gerir
það að verkum að möguleikamir eru
meiri. Sjanghai á hins vegar langt í
land með að ógna Hong Kong sem
fjármálamiðstöð fyrir Kína núna. Það
stafar einkum af því, að kínverski
gjaldmiðillinn er ekki alþjóðleg mynt
sem hægt er að eiga viðskipti með á
alþjóðamörkuðum og lagakerfi og
reglur varðandi fjármál veita ekki
nægjanlegt öryggi fyrir fjárfesta.
Þetta eru þó allt atriði sem búist er
við að lagist innan nokkurra ára og
pólitískur vilji er fyrir hendi til að
sníða af þessa vankanta. Með vænt-
anlegri inngöngu Kínverja í Heims-
viðskiptastofnunina verður pressan á
Hong Kong meiri vegna þess að
Sjanghæ kann að vera betri kostur til
að setja upp starfsemi en Hong Kong.
Hún á það á hættu að missa þá sér-
stöðu sem hún hefur haft frá því að
hún varð nýlenda Breta, mflliliður á
milli umheimsins og hins lokaða Kína.
Eftir því sem Kína opnast meira
minnkar þetta hlutverk Hong Kong.
Breytt staða Hong Kong
Hlutverk Hong Kong sem millilið-
ar á milli Kína og annarra þjóða kann
enn frekar að minnka ef Taívan og
Kína ákveða að koma á beinum
tengslum. Flugleiðin Hong Kong-
Taipei er ein sú fjölfamasta í heimi og
megnið af farþegunum eru Taívanar
á leið til Kína í viðskiptaerindum. Ef
bein samskipti og samgöngur komast
á milli Kína og Taívan, kemur það til
með að hafa mikil áhrif á Hong Kong.
Fraktflutningar, póstflutningar,
flugsamgöngur og þau viðskipti, sem
tævönsk fyrirtæki stunda í Hong
Kong, eins og að nýta sér þjónustu
banka og annarra fyrirtækja, eru um-
talsverð vegna banns Taívanstjómar
við beinum samskiptum á milli land-
anna. Þetta fyrirkomulag kostar fyr-
iriækin umtalsvert meira en ef þau
gætu átt bein samskipti við Kína.
Kaupsýslumenn vilja að ríkisstjómin
aflétti þessu banni og segja að það
rýri samkeppnisstöðu fyrirtækja.
Ríkisstjómin segir aftur á móti, að
þetta sé gert til að vemda hagsmuni
Taívans, af öryggisástæðum sé ekki
hægt að láta efnahagslíf eyjunnar
verða of nátengt meginlandinu. Það
gæti orðið fyrir skakkaföllum ef að-
stæður breyttust til hins verra á meg-
inlandinu. Taívanar eru nú þegar
stærstu erlendu fjárfestar í Kína og
hafa fjárfest sérstaklega í Fujian-
héraði sem liggur næst Taívan.
Meirihluti íbúa eyjunnar á ættir að
rekja til Fujian og talar þá mállýsku
sem þar er töluð. Útflutningur Taív-
ans hefur verið að breytast á síðustu
ámm. Áður vom aðalmarkaðimir
Bandaríkin og Evrópa en með áfram-
haldandi framþróun í Kína verður sá
markaður mikilvægari. Mikilvægi
þess að vera með góða stöðu á mörk-
uðum í Austur- og Suðaustur-Asíu
skiptir meira máli en áður. Á meðan
útflutningur til hefðbundinna mark-
aða stendur í stað eða minnkar, kem-
ur vöxturinn í framtíðinni frá Asíu.
Fjárfestingar taívanskra fyrir-
tækja á meginlandinu hafa einkum
verið í framleiðslu á neytendavörum,
svo sem fötum, skóm, vöram unnum
úr plasti og í efnaiðnaði. Ætlun kín-
verskra stjómvalda í efnahagsupp-
byggingunni var að laða að fyrirtæki í
hátækniiðnaði en raunin varð sú að
fjárfestingarnar vom að mestu í
framleiðslu á vinnuaflsfrekum neyt-
endavömm. Er fyrirtæki í Taívan
þurftu að takast á við auknar kröfur í
umhverfisvemd og aukinn launa-
kostnað var rökrétt að færa fram-
leiðsluna til Kína til að vemda sam-
keppnishæfnina. Fyrirtæki alls
staðar að nýta sér samkeppnisyfir-
burði Kínveija sem felast í ódým
vinnuafli, enda verður Kína miðstöð
ijöldaframleiðslu í heiminum á næstu
áratugum. Framleiðsla er nú þegar
tekin að færast til innhéraða vegna
vaxandi launakostnaðar í strandhér-
uðum.
Nútímavæðing Kína
Frekari nútímavæðing kínversks
efnahagslífs er risastórt verkefni.
Upp á síðkastið hefur verið lögð
áhersla á að hraða þróuninni í öðmm
héraðum en strandhémðunum en
þau síðarnefndu hafa fengið meiri-
hlutann af erlendum og innlendum
fjárfestingum og vaxið hratt. Frá því
að efnahagsumbætur komust á skrið
hefur bilið á milli strandhéraða og
innhéraða farið ört breikkandi.
Tekjur bænda á austurströndinni em
um þrisvar sinnum hærri en félaga
þeirra í vesturhéruðunum. Ráða-
menn hafa af þessu miklar áhyggjur.
Vesturhérað Kína era neydd til að
selja strandhéraðum hrávöra á ríkis-
verði sem er oftast tiltölulega lágt en
þau þurfa aftur að kaupa neytenda-
vörar á markaðsverði. Mikil óánægja
með þennan mikla mun á lífskjömm
kann að hafa áhrif á stuðning við
Kommúnistaílokkinn sem nú vill að
vesturhéraðin nái að brúa að ein-
hveiju leyti það mikla bil sem er á
milli héraða. Hér koma einnig til þau
pólitísku markmið að tryggja öryggi í
héraðum, sem era að miklu leyti
byggð minnihlutahópum eins og
múslimum, með því að bæta lífskjör-
in.
Forvitnilegt er að bera saman við
Kína ýmis rfld í Asíu, til dæmis Kóreu
og Taívan, sem hafa á síðustu ára-
tugum breyst úr því að vera vanþróuð
ríki í ein þau ríkustu í heimi. Kórea og
Taívan vora undir alræðisstjóm lengi
framan af og ríkisstjómimar lögðu
kapp á að iðnvæðast. Segja má að
Kína sé í svipaðri stöðu, efnahagsum-
bætur era famar að segja veralega til
sín, einkum í stærri borgum, og líf-
slq'örin hafa batnað veralega. Enn er
valdið algerlega í höndum kommún-
ista, sem reyna að sameina tvo þætti,
sem reynslan hefur sýnt að er ill-
mögulegt til lengri tíma litið. Annars
vegar þann að viðhalda núverandi
stjómmálaskipulagi og hins vegar
þann að opna Kína fyrir erlendum
hugmyndum, fjármagni og tækni.
Raunveraleikinn er hins vegar sá, að
eftir því sem efnahagsumbætumai'
ganga lengra og lífskjörin batna, því
erfiðara verður fyrir flokkinn að hafa
allt í sinni hendi. Ýmsir hagsmuna-
hópar koma fram, eins og virðist hafa
gerst í viðræðunum um inngöngu í
Heimsviðskiptastofnunina. Talið er
að ráðamenn í hémðunum, eins og
Sjanghæ og Fujian, hafi sett pressu á
að samkomulag næðist, vegna þeirra
mikilvægu viðskiptasjónarmiða sem
vom í húfi.
Ekki er þó hægt að bera saman
Kína og þessi ríki, sem áður var
minnst á, án þess að nefna mikilvæg
atriði, sem skilja þau að. Þótt í Kína
sé alræðisstjóm og áhersla lögð á nú-
tímavæðingu er Kína miklu stærra og
margbreytilega. Mismunur milli hér-
aða er mikill, sum hafa langa reynslu
af viðskiptum og framleiðslu eins og
Sjanghæ, en önnur, eins og Guangxi,
hafa alltaf verið landbúnaðarhémð
eða námahérað eins og Xinjiang. Sá
tími sem það tekur Kína að nútíma-
væðast verður mun lengri en í öðram
hagkerfum sem gengið hafa í gegnum
efnahagsundrið í Asíu. Þessi rfld hafa
auk þess gengið út frá efnahagslíkani
sem byggir fyrst og fremst á útflutn-
ingi. Kína býr aftur á móti yfir
stærsta innanlandsmarkaði í heimi.
Þótt viðskiptajöfnuður sé nú hag-
stæður má búast við, að hann fari
minnkandi á næstu áram, þegar
kaupmáttur vex og innflutningur
eykst. Ekki má heldur gleyma því, að
mikið af framleiðslu hefur flust frá
Taívan og Hong Kong til Kína og hef-
ur það stuðlað að auknum viðskipta-
halla Bandaríkjanna og ESB gagn-
vart Kína, en að sama skapi hefur
hann minnkað gagnvart Hong Kong
ogTaívan.
Með inngöngu í Heimsviðskipta-
stofnunina koma til með að verða
miklar breytingar í landbúnaði, sér-
hæfing á eftir að aukast og sú þróun
að bændur fari yfir í arðbærari fram-
leiðslu kemur til með að halda áfram.
Aukin vélvæðing og tækni munu
verða til þess að vinnuafl færist úr
sveitum £ þéttbýli. Hagvöxtur verður
að halda áfram að vaxa til að geta tek-
ið við þessu fólki og veitt því atvinnu.
Einkageirinn verður að halda áfram
að vaxa hratt til að atvinnuleysi auk-
ist ekki þegar fólk úr sveitunum flyt-
ur sig um set til borganna.
Mikilvægt er að ráðamenn í Kína
haldi áfram að stuðla að frekari efna-
hagslegri framþróun og ekki komi
bakslag í þróunina. Segja má að Kína
sé nú á mikilvægum tímamótum. Get-
ur Kommúnistaflokkurinn haldið í
stjómina og jafnframt haldið áfram á
þeirri braut að stuðla að uppbygg-
ingu eínahagsins? Styrk stjóm er
nauðsynleg, en jafnframt að ráða-
menn séu framsýnir og átti sig á því
hvað nauðsynlegt er að gera. Umbæt-
ur á rfldsfyrirtækjum, aukin lagaleg
vemd fyrirtækja, sjálfstæði dómstóla
og uppræting spillingar eru nauðsyn-
leg fyrir Kína á þessu stigi. Valda-
kerfið verður að veita einstaklingum
og fyrirtækjum lagalega vemd fyrir
alvaldi rikisins til að áframhaldandi
uppbygging geti átt sér stað.
Höfundur er viðskiptafræðingur og
hefur stundað nám í Ta/van. Hann er
nú búsettur f Hong Kong.