Morgunblaðið - 15.03.2000, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 15. MARS 2000 47
FRÉTTIR *
Umræðufundur í Háskóla íslands um samskipti manns og náttúru
Hver eru mörkin í sam-
skiptum manns og náttúru?
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
Málstofan um Siðfræði og álitamál við virkjanir var vel sdtt. Fremst til hægri er Sveinbjörn Björnsson, fyrrver-
andi rektor HÍ en hann var fundarstóri. A fremsta bekk eru'tveir af fjórum fyrirlesurum, Jakob Björnsson,
fyrrverandi orkumálastjóri og Þorsteinn Hilmarsson heimspekingur og upplýsingafulltrúi Landsvirkjunar. Á
myndinni má einnig sjá forstjóra Landsvirkjunar, Friðrik Sophusson, sem fylgdist með umræðum af áhuga.
Hefur maðurinn rétt til
að nýta sér náttúruna að
vild eða eru honum sett-
ar einhverjar siðferði-
legar hömlur? Arna
Schram fylgdist með
umræðufundi í Háskóla
Islands þar sem þessi og
margar aðrar spurning-
ar voru tilefni vanga-
veltna um samskipti
manns og náttúru.
UMHYGGJA og virðing
manna fyiir náttúrunni
jókst tU muna á 20. öld-
inni og sömuleiðis sú tU-
hneiging að líta til lengri tíma fremur
en skemmri þegar samskipti manns
og náttúru væru annars vegar_. Þetta
kom m.a. fram í máli Jóns Asgeirs
Kalmanssonar heimspekings á mál-
stofu á vegum Siðfræðistofnunar Há-
skóla íslands, Landvemdar og
Rammaáætlunar um nýtingu vatns-
afls og jarðvarma, sem haldin var í
Lögbergi, húsakynnum Háskóla Is-
lands, nýlega.
Frummælendur, auk Jóns Ásgeirs,
vom þeir Þorvai-ður Amason nátt-
úrufræðingur, Jakob Björnsson,
fyrrverandi orkumálastjóri, og Þor-
steinn HUmarsson, heimspekingur
og upplýsingafulltrúi Landsvirkjun-
ar. Fundarstjóri var Sveinbjöm
Bjömsson, fyirverandi rektor Há-
skóla íslands, og lagði hann m.a.
áherslu á að ekki væri með málstof-
unni ætlunin að svara öllum þeim
spumingum sem þar vöknuðu heldur
að varpa þeim fram og leggja grunn
að frekari umræðu í þjóðfélaginu um
samskipti manns og náttúra.
Jón Asgeir reið á vaðið og fór í er-
indi sínu yfir helstu stefnur í náttúra-
siðfræði en hin síðari ár hafa hin sið-
ferðilegu viðhorf til náttúrannar
verið greind í þrjú meginviðhorf; hin
mannhverfu viðhorf, hin lUhverfu við-
horf og hin visthverfu viðhorf. Sagði
Jón að þau tvö síðarnefndu væra
frekar nýtilkomin en hið fyrstnefnda
hefði lengi verið landlægt, að minnsta
kosti í Vestur-Evrópu.
Skapar náttúran verðmæti?
í erindi Jóns kom í stuttu máli
fram að hið mannhverfa viðhorf ein-
kennist af þeirri afstöðu eða breytni
sem setur mannlega hagsmuni í önd-
vegi umfram hagsmuni og velferð
annarra tegunda eða umhverfisins.
Hinu mannhverfa viðhorfi má í gróf-
um dráttum skipta í tvennt; í sterkt
mannhverft viðhorf annars vegar og
veikt mannhverft viðhorf hins vegar.
Fyrrnefnda viðhorfið væri það við-
horf að maðurinn hefði nær ótak-
markaðan umráðarétt yfir náttúr-
unni en síðamefnda viðhorfið væri
það viðhorf að allar athafnir manns-
ins einkenndust af upplýstum eigin-
hagsmunum. Til að mynda hneigðist
hið veika mannhverfa viðhorf til þess
að líta fremur til lengri tíma og taka
tillit til hagsmuna komandi kynslóða.
Hið lífhverfa viðhorf, aftur á móti,
má að sögn Jóns tengja við baráttu
fyrir réttindum dýra og það viðhorf
að menn hafi ekki bara gildi í sjálfu
sér heldur einnig dýr. Og hið vist-
væna viðhorf leggur áherslu á lífræn-
ar heildir og það sem er gott fyrir
þær. Lykilhugtök í þessu vistvæna
viðhorfi era að sögn Jóns hugtök á
borð við jafnvægi. Maðurinn má með
öðram orðum ekki valda mikilli rösk-
un á vistkerfum náttúrannar, stöðug-
leika þeirra, heilleika og fegurð.
í erindi sínu velti Þorvarður Arna-
son því m.a. fyrir sér hvort tilurð
náttúraverðmæta í víðum skilningi
þess orðs væri eingöngu undir mann-
inum komin eða hvort náttúran ætti
þar einhvern hlut að máli; hvort nátt-
úran skapaði einhver verðmæti sjálf.
Þorvarður skýrði í upphafi frá því að
þegar hann talaði um verðmæti ætti
hann við þrjár tegundir gæða; verald-
leg gæði, andleg gæði og siðferðisleg
verðmæti (vísar hann þarna til þrí-
skiptingar Páls Skúlasonar heim-
spekings) og sagði að öll þessi gæði
kæmu við sögu í samskiptum manns
og náttúra. Erindi hans gekk hins
vegar út á að sýna fram á að fjórða
tegundin skipti einnig máli í þessum
samskiptum en hún væri það sem
hann kallaði náttúrasprottin gæði.
Þorvarður hélt áfram og skýrði frá
því að þvert á mannhverfu viðhorfin,
sem Jón skilgreindi í sínu erindi,
héldu þeir sem aðhylltust visthverfu
viðhorfin því skýrt fram að náttúran
sjálf skapaði verðmætin. „Visthverfir
náttúrasiðfræðingar telja til að
mynda að náttúran sé gegnsýrð af
verðmætum; hún sé sífellt að skapa
verðmæti af margvíslegum toga,“
sagði hann. Þessi gæði, þ.e. náttúra-
sprottnu gæðin, væra því fjórða teg-
undin af gæðum. Þau væra með öðr-
um orðum einnig gæði sem í húfi
væru í samskiptum manns og nátt-
úra. í framhaldi af þessu benti Þor-
varður á mikilvægi þess að tillit yrði
tekið til allra þessara tegunda gæða
þegar samskipti manns og náttúra
væra annars vegar og það væri ekki
fyrr en maðurinn hefði öðlast yfirsýn
yfir öll þessi gæði sem hann væri í
raun í stakk búinn tii þess að taka
ákvarðanir um að \úrkja eða hafa
áhrif á náttúrana eða náttúraöflin.
Jakob Bjömsson tók svolítið annan
pól í hæðina en þeir tveir fyrirlesarar
sem vitnað var til hér að ofan en hann
beindi sjónum sínum að kristinni
náttúravernd. Kristin náttúravemd
felst að sögn Jakobs í fyrsta lagi í því
að nýta hvers konar gæði náttúrann-
ar með þeim hætti að mætt sé kröfu
Guðs um að elska náungann eins og
sjálfan sig. Nýting eins manns má því
ekki spilla nýtingu annars manns né
heldur má hún rýra möguleika kom-
andi kynslóða til nýtingar náttúra-
auðlinda.
Hvernig á að framkvæma kristi-
lega náttúrusiðfræði?
Kristin náttúiuvemd er með öðr-
um orðum „mann-miðlæg“, eins og
Jakob orðaði það. „Hún snýst um
manninn, bam Guðs, borinn og óbor-
inn. Náttúran er gjöf Guðs til manns-
ins. Öll náttúrufyrirbæri, lífræn og
ólífræn, dýr og jurtir, berg, land,
vötn, loft og sjór, era metin á mæli-
kvarða mannsins í samræmi við
heimild Guðs til hans til að gjöra sér
jörðina undirgefna og drottna yfir
fiskum sjávarins, fuglum loftsins og
yfir öllum dýram sem hrærast á jörð-
inni. En jafnframt í samræmi við fyr-
irmæh Guðs til mannsins um að elska
náungann eins og sjálfan sig.“ Sagði
Jakob síðar í erindi sínu að miðað við
þessa siðfræði væri engin þörf á að
grípa til frumstæðrar náttúradýrk-
unar eða trúar á stokka og steina.
Nær væri að verja tímanum í að
hugsa um hvernig þessari siðfræði
væri best hrint í framkvæmd.
Jakob tók í þessu sambandi m.a.
fram að heimurinn væri sífellt að
verða meira samofinn og að ákvarð-
anir teknar á einum stað snertu í vax-
andi mæli alla jarðarbúa. „Enginn er
eyland. Það er sífellt að koma betur
og betur í ljós að allt mannkyn er í
raun á einum báti; allir búa í einu
heimsþorpi," sagði hann og bætti við
að allir jarðarbúar væra náungar
okkar. „Nýtingu hvers konar nátt-
úraauðlinda verður því í vaxandi
mæli að skoða í hnattrænu sam-
hengi,“ sagði hann og kvað nýtingu
orkulinda gott dæmi um þetta. Elds-
neyti úr jörðu sæi nú fyrir um 77% af
orkuþörf jarðarbúa og brennslu þess
íylgdi losun út í andrúmsloftið á svo-
nefndum gróðurhúsalofttegundum.
,Áhrif þessara lofttegunda era
hnattræn. Þeirra gætir um allan
heim án aUs tUlits tU þess hvar í heim-
inum þær losna út í andrúmsloftið. Af
því leiðir að nýtingu annarra orku-
Unda í stað eldsneytis úr jörðu verður
einnig að skoða hnattrænt.“
Maðurinn hluti af náttúrunni
Síðar tók Jakob fram að hveijum
væri að sjálfsögðu frjálst að hafa sína
skoðun á álvinnslu á Islandi en benti
á að sá sem væri á móti álvinnslu á
íslandi skuldaði svar við þeirri spum-
ingu hvar annars staðar ætti að vinna
þann hluta af álþörf heimsþorpsins
sem hann vildi ekki að unninn væri á
Islandi.
,Á að vinna hann með rafmagni úr
kolum með tífaldri þeirri losun á kol-
tvísýringi sem fylgir vinnslu hans á
íslandi? Á að vinna hann í öðra vatns-
orkulandi, þar sem ef tU vill þarf að
flytja fjölda fólks af virkjunarsvæð-
inu, til þess að komist verði hjá að
gæsir þurfi að flytja sig á íslandi?
Hvemig kemur það heim og saman
við boðorðið um að elska náungann
eins og sjálfan sig?“ Kvað hann það
ekki gilt svar að segja að okkur kæmi
ekki við hvað aðrir gerðu. Okkur
kæmi það við. Náungi okkar kæmi
okkurvið.
Síðastur til að halda erindi á mál-
stofunni var Þorsteinn HUmarsson.
Tók hann m.a. fram í upphafi máls
síns að sennilega væri nútímamann-
inum tamt að líta svo á að maðurinn
hefði ekki forræði yfir náttúranni,
heldur væri maðurinn í ákveðnum
skilmngi hluti af náttúranni. „Við er-
um náttúrafyrirbrigði eins og hver
önnur lífvera og þar með einnig þeir
eiginleikar sem hugur okkar býr yfir
og aðskilur okkur frá öðram dýrum,“
sagði hann og taldi að samkvæmt
þessu væri siðferði náttúrufyrir-
brigði sem tilheyrði mannskepnunni.
Þorsteinn benti á að í samskiptum
manns og náttúra þyrfti maðurinn að
taka siðferðilegar ákvarðanir en þar
sem náttúran gæti ekki gefið nein
skUaboð um það hvað hentaði henni
best þyrfti maðurinn að fá leiðsögn í
þessum efnum annars staðar frá. Til
að mynda út frá kristindómnum, eins
og Jakob benti á í sínum fyrirlestri,
eða út frá mati á því hvað kæmi kom-
andi kynslóðum best.
En þrátt fyrir að maðurinn þurfi í
samskiptum sínum við náttúrana
leiðsögn utanfrá standi hann alltaf
frammi fyrir því að velja og hafna.
ÖUum ákvörðunum mannsins fylgi
þannig áhætta. Sé ákvörðun hans
hins vegar tekin af yfirsýn og skiln-
ingi sé unnt að segja að ákvörðunin sé
viðunandi jafnvel þótt áhættan hafi
verið mikil.
I lok fyrirlestranna urðu nokkrar
umræður og var því m.a. varpað
fram, vegna þess sem Jakob sagði um
náungakærleikann, hvort náunginn
þyrfti endilega að ganga á tveimur
fótum. Gæti náunginn ekki allt eins
verið önnur dýr eða jafnvel plöntur?
Sumir veltu því fyrir sér hvort rétt
væri að segja að engin verðmæti
hefðu verið til fyrir tíma mannskepn-
unnar og var Jakob einn þeirra sem
töluðu um að merkingarlaust væri að
ræða um verðmæti án tengsla við
manninn. Aðrir vora þó á því að verð-
mæti gætu verið til þótt enginn mað-
ur gerði sér grein fyrir tilvist þeirra.
I umræðunum kom einnig fram að
flestir vora á því að í samskiptum
manns og náttúru skiptu komandi
kynslóðir miklu máli en spurningin
væri hins vegar sú hvað kæmi kom;
andi kynslóðum vel og hvað ekki. í
lokin ítrekaði fundarstjóri að ekki
hefði verið ætlunin með fundinum að
svara öllum þeim spumingum sem á
honum vöknuðu en benti á að vonandi
yrði hann til þess að vekja fólk til um-
hugsunar um þessi mál; til umhugs-
unar um samskipti manns og náttúra.
Öflug
starfsemi
hjá AFS
skiptinemasAmtökin
AFS á íslandi era að undirbúa
stofnun deilda á höfuðborgar-
svæðinu og á Suðurlandi. Þetta
var meðal þess sem kom fram á
námskeiði fyrir sjálfboðaliða
sem haldið var á Ulfljótsvatni
helgina 10.-12. mars.
Heiðursgestur þess var
Sandy Mitchell frá alþjóða-
skrifstofu AFS í New York.
Menntamálaráðuneytið styrkti
AFS til að halda námskeiðið.
Á fimmta tug sjálfboðaliða af
öllu landinu kom saman til að
móta sjálfboðaliðastarf AFS í
framtíðinni. Sandy Mitchell frá
alþjóðaskrifstofu AFS lýsti yfir
mikilli ánægju með starf AFS á
Islandi. Þar kom fram að ís-
lendingar senda árlega 380
nema til dvalar erlendis, og
hýsa 145 hér á landi, sé miðað
við milljón íbúa. Það er meira
en nokkurt annað land innan
AFS. Noregur kom næst á eftir
með 75 senda og 70 hýsta nema,
miðað við milljón íbúa.
Mikill áhugi var fyrir stofnun
svæðisbundinna deilda um land
allt. Á námskeiðinu vora lögð
fram drög að stofnun tveggja
deilda, annars vegar á höfuð-
borgarsvæðinu og hins vegar á
Suðurlandi, sem yrðu starf-
ræktar af sjálfboðaliðum.
AFS starfar nú í 54 löndum.
Á Islandi hafa samtökin starfað
frá árinu 1957.
Öllum þeim sem era áhuga-
samir um að stofnun AFS-
deilda í sínum landshluta er
bent á skrifstofu AFS á íslandi.
Hún er öllum opin og er til húsa
í Ingólfsstræti 3; veffang:
www.afs.is
Samkeppni
um gerð
vettlinga
ÁKVEÐIÐ hefur verið að efna til
opinnar samkeppni um gerð vettl-
inga í Ullarvinnslunni Þingborg í
samvinnu við Listasafn Árnesinga.
Tilgangurinn er að vekja athygli ák
þeirri miklu fjölbreytni, sem teng-
ist þessum þarfaflíkum og halda
menningu þeirra á lofti, segir í
fr éttatilkynningu.
Þáttakendur skulu senda inn
fullunnið vettlingapar og nota ís-
lenskt hráefni að mestu leyti. Að-
ferðin er frjáls. Vettlingarnir ber-
ist til Þingborgar fyi-ir kl. 18
fimmtudaginn 11. maí. Hverju
vettlingapari skal skila í umslagi
merktu dulnefni ásamt lokuðu um-
slagi með nafni, heimilisfangi og
símanúmeri höfundar.
í dómnefnd verða Þingborgar-
konur sem ekki taka þátt í keppn-
inni og þær kynna niðurstöður sín-
ar laugardaginn 13. maí kl. 14 í,
Þingborg. Þá eru allir velkomnir.
Listasafn Árnesinga leggur til
þrjár viðurkenningar. Bestu vettl-
ingarnir verða til sýnis í Þingborg
í sumar.
Eftirfarandi atriði verða metin:
Hugmynd, lögun, litaval, áferð,
gæði hráefnis og notkun þess,
handbragð og frágangur.
----------------
Reyklaus
bekkur *
NEMENDUR í 7. og 8. bekk í grunn-
skólanum á Raufarhöfn hlutu boli í
verðlaun frá tóbaksvarnanefnd og
Krabbameinsfélaginu í aukaútdrætti
í Evrópusamkeppni meðal reyk-
lausra bekkja. Aðalvinningurinn í
keppninni, ferð til Berlínar, verður
dreginn út í maí.