Morgunblaðið - 15.03.2000, Blaðsíða 30

30 MIÐVIKUDAGUR 15. MARS 2000
MORGUNBLADIÐ
UMRÆÐAN
Erfðabreytt matvæli -
upplýst val neytenda
Umhverfisráðuneyt-
ið stóð fyrir ráðstefnu í
fyrri viku um erfða-
breytt matvæli. Til-
gangur hennar var að
efla umræðu um erfða-
breytt matvæli og
draga fram í dagsljósið
helstu staðreyndir um
þetta mál, sem hefur
verið tilefni harðvít-
ugra deilna víða er-
lendis.
Erfðatæknin opnar
okkur margar dyr í
læknisfræði og lífvís-
indum, en einstaka
stendur stuggur af
henni og óttast að við
séum að breyta gangverki náttúr-
unnar með ófyrirsjáanlegum afleið-
ingum. Sumir hafa gengið svo langt
að kalla erfðabreytt matvæli
„Frankenstein-fæðu“ og fullyrða að
umhverfinu og heilsu manna stafi
hætta af þeim. Sjálfsagt er að fara
með gát þegar ný tækni er tekin í
notkun, en ég tel rangt að dæma nýj-
ungar á borð við erfðabreytt matvæli
úr leik án þess að skoða málið gaum-
gæfilega með því að menn kynni sér
helstu staðreyndir og rök.
Hvað eru erfðabreytt matvæli ?
í stuttu máli má segja að lífverur
séu erfðabreyttar ef átt er við erfða-
mengi þeirra á beinan hátt, t.d. með
því að flytja inn í það erfðaefni úr
annarri lííverutegund, en ekki á
óbeinan hátt eins og gert er t.d. með
kynbótum. Með erfðabreytingum
hafa t.d. fengist fram afbrigði maíss
sem geta betur varist skordýrum og
tómatar sem geymast lengur en
venjulegir tómatar. Erfðatæknin er
ekki bundin við plöntur og þannig er
verið að „búa til“ laxaafbrigði, sem
vex margfalt hraðar en aðrir lax-
fiskar.
Mörgum óar við slíku beinu inn-
gripi í erfðaþætti lífvera, jafnvel þótt
færa megi rök fyrir því að hefð-
bundnar kynbætur breyti líka erfða-
efninu með því að velja úr einstak-
linga með ákveðna eiginleika til
æxlunar. En eru erfðabreytt mat-
væli hættulegri en önnur matvæli?
Sumar áhyggjur virðast giipnar úr
lausu lofti, eins og t.d. þær að neysla
erfðabreyttra matvæla geti breytt
genamengi fólks. Það er þó vissulega
ýmislegt að varast, t.d. geta baunir
með erfðaefni úr hnetum valdið óþoli
hjá fólki með hnetuofnæmi. Einnig
álíta sumir að erfðabreyttar lífverur
geti valdið skaða á umhverfinu, t.d.
ef þær berast út frá ræktunar- eða
eldisstöðvum.
Eftir 50 ár þarf
helmingi meiri mat
Hungur og vannæring er eitt
helsta böl mannkyns, en nú er talið
að um 800 milljónir manna fái ekki
fylli sína af mat á degi hverjum.
Þrátt fyrir þessa ógnvænlegu tölu
hefur verulega þokast í rétta átt í
baráttunni gegn hungri á síðastliðn-
um áratugum. Framleiðsla korns
hefur nær þrefaldast frá 1950 og
fæðuframleiðsla á mann hefur aukist
verulega, sérstaklega í þróunarríkj-
ERúmfatnadur
• káta krakka j
Siv
Friðleifsdóttir
unum, þrátt fyrir að
fjöldi munna sem þarf
að metta hafi aukist um
3,5 milljarða síðastliðna
hálfa öld.
Ein helsta ástæða
þessa er hin svokallaða
„græna bylting", þar
sem aukinni fæðufram-
leiðslu var náð með öfl-
ugum kynbótum á
nokkrum mikilvægum
nytjaplöntum, s.s. hrís-
grjónum, hveiti og ma-
ís. Margir óttast hins
vegar að hefðbundnar
plöntukynbætur nægi
ekki til þess að metta
vaxandi fjölda jarðar-
búa á nýrri öld. Búist er við að mann-
kyni fjölgi um helming, þ.e. úr 6
milljörðum í 10-12 milljarða um
miðja 21. öldina og þennan fjölda
þarf að fæða, helst án þess að brjóta
regnskóga og önnur verðmæt vist-
kerfi undir ræktarland.
Aukið næringargildi
og uppskera
Margt bendir til þess að erfða-
tæknin geti að einhverju leyti tekið
við af aðferðum „grænu byltingar-
innar“ í þeirri viðleitni að auka upp-
skeru og næringargildi helstu nytja-
plantna mannkyns. Hér er því um
geysilega mikilvægt hagsmunamál
að ræða og nauðsynlegt að meta ör-
yggi og hollustu matvæla sem unnin
eru úr erfðabreyttum plöntum út frá
vísindalegum athugunum, en ekki
sleggjudómum. Það er engin tilviljun
að gífurlegu fé hefur verið varið til að
rannsaka áhrif erfðabreyttra mat-
væla, svo þau eru líklega betur rann-
sökuð en flest önnur matvæli sem
komið hafa á markað. Niðurstöður
þeirra rannsókna hingað til benda
ekki til að hætta sé á ferðum. Ekki á
þó að slaka á klónni við rannsóknir á
nýjum gerðum erfðabreyttra mat-
væla, sem kunna að verða sett á
markað. Niðurstöður segja okkur að
við eigum að skoða hugsanlega kosti
Erfðatækni
Kostirnir lúta ekki ein-
ungis að aukningu á
uppskeru, segir Siv
Friðleifsdóttir, heldur
geta sumar erfðabreytt-
ar nytjaplöntur haft já-
kvæð áhrif á umhverfið.
slíkra matvæla fordómalaust. Kost-
irnir lúta ekki einungis að aukningu
á uppskeru, heldur geta sumar
erfðabreyttar nytjaplöntur haft já-
kvæð áhrif á umhverfið, t.d. með
efldu þoli gegn skordýrum og sjúk-
dómum, sem kallar á minni notkun
lyfja og eiturefna í landbúnaði.
Nýjar reglur um
merkingar matvæla
Ábyrgð stjórnvalda er sú að
tryggja að neytendur geti sjálfir val-
ið um hvort þeir kjósi að neyta erfða-
breyttra matvæla eða ekki. Reglur
um þetta hefur skort hér á landi, en
úr því verður nú bætt. Settar verða
reglur um merkingu matvæla, þann-
ig að íslenskir neytendur eiga að
geta séð þegar í lok þessa árs hvort
matvara sem þeir neyta inniheldur
erfðabreyttar afurðir. Menn geta
síðan sjálfir valið hvort þeir forðist
slíka fæðu, eða jafnvel kjósi hana
fremur en aðra, sýnist þeim svo.
Slíkt val kemur þó ekki að fullum
notum ef ekki er til staðar upplýst
umræða um erfðabreytt matvæli. Ég
mun beita mér áfram fyrir því sem
umhverfisráðherra að efla upplýsta
umræðu um þessi mál þannig að ís-
lenskir neytendur geti valið á milli
erfðabreyttra matvæla og annarra á
upplýstum grundvelli fremur en
sleggjudómum.
Höfundur er umhverfísráðherra.
*
O, kynstofn
minn kær!
ÝMSIR mætir menn
hafa nýlega vakið máls
á þeirri hættu sem
þjóðerni voru, menn-
ingararfleifð og kyn-
göfgi er búin af sívax-
andi flaumi fólks úr
framandi heimshom-
um hingað til lands.
Grein þessi er rituð til
að þakka þessum
þjóðvinum innilega
fyrir djörfung sína og
hreinskilni, og taka
hjartanlega undir tím-
anleg varnaðarorð
þeirra til vemdar
menningunni og litar-
aftinu.
Reyndar verður að viðurkennast
að ýmislegt bendir til að menningu
þjóðarinnar stafi meiri hætta af
áhugaleysi innfæddra en innrás að-
fluttra. Þær kynslóðir kynhreinna
Islendinga sem nú em að togna úr
bamsbrókinni geta þulið upp úr sér
löngum nafnaromsum erlendra
poppdindla án þess að depla auga og
bunað út úr sér ítarlegum ævisögum
ammrískra kvikmyndastirna án þess
að anda, þótt ungmennin viti kannski
ekki svo gerla hvað langafi hét eða á
hvaða býli hann hokraði hér í fyrnd-
inni. Ýmsum gætu þótt hérlendir
nýbúar upp til hópa sýna arfteknum
hefðum sínum ólíkt meiri hollustu og
ræktarsemi en hinir eðlibornu þjóð-
menningarslúbbertar sem að framan
er lýst. En ættgöfgin er þó allrar
guðsblessunar okkar megin. Um það
verður ekki deilt.
Eða hvað? Það er óneitanlega du-
lítið bagalegt með téða ættgöfgi að
skýra viðmiðunarstaðla skortir enn
sem komið er. Það er t.d. ekki fylli-
lega ljóst (afsakið brandarann) ná-
kvæmlega hversu rjómahvítan hör-
undslit menn þurfa að hafa til að
tilheyra hinum fríða flokki útvalinna
landsins sona. Ef til vill mætti ráða
nokkra bót á mælingarvandanum
með nákvæmum litgreiningartækj-
um nútímans, svipuðum þeim sem
eldhúsinnréttingarmeistarar brúka,
Kári Auðar
Svansson
en eftir stendur samt
að hugmyndin um hina
óflekkuðu hörunds-
hvítu Frónverjans er
neyðarlega reikul og
vandhöndlanleg. Og
herma sögumar ekki
að þjóðhetjan Egill
Skallagrímsson og
frændastóð hans mest-
allt hafi verið koldökkir
andskotar? En örvænt-
ið eigi, þjóðvinir - enda
þótt að hvað húðlit
varðar séu allir litir
meira eða minna í einu
sulli, þá er annað svæði
eftir þar sem aðeins
einn litur ríkir í tærum
skarpleika. Frumburðarrétturinn er
þó altént ævinlega á okkar bandi
sem eigum innlent langfeðgatal að
rekja aftur í aldir.
Eða er það ekki annars? Jafnvel
þarna gæti ýmsum þótt málum
blandið. Þjóðrækni landans er því
miður ekki enn komin á það stig að
skólabækur greini svo frá að fyrstu
íslendingarnir hafi gosið upp með
hrauninu sem myndaði landið, held-
ur er æskunni enn kennd sagan af
norsku búandkörlunum sem tóku sig
upp úr afdölum heimalandsins fyrir
rúmum ellefuhundruð árum og
flæktust til norðurhafseyjunnar með
þræla sína og kvikfénað. Með öðrum
orðum: allir íslendingar eru af inn-
flytjendaættum ef nógu langt er leit-
að aftur í timann. Og þá vaknar aftur
hin pínlega spurning um nákvæm
mörk og viðmiðanir. Hversu mölétið
þarf elsta ættargóss persónu að vera
til að hún megi njóta þeirrar náðar
að teljast „sifji árfoss og hvers,“ svo
vitnað sé í Klettafjallaskáldið (sem
er e.t.v. goðgá í augum þjóðvina,
enda ól maðurinn mestan sinn aldur í
órafjarlægð frá þessum sömu árfoss-
um og hverum)? Og til að bæta gráu
ofan á svart bjóðast fólki ekki einu
sinni nein áreiðanleg mælitæki til að
skera úr um hvort mægðir ættarinn-
ar við fósturjörðina hafi varað í til-
skilinn lágmarkstíma. Getur t.a.m.
Textílkjallarinn
Sullur í íslensku tannholdi?
NÚ liggur frammi
fyrir Alþingi frumvarp
um starfsréttindi
tannsmiða. Umræður
hafa farið fram á Al-
þingi, þar sem misfróðir
þingmenn hafa tjáð sig
um málið. Það sem
skrýtnast er, er að
ákveðnir þingmenn
virðast hafa breyst í
sérfræðinga varðandi
smíði gervitanna í tann-
lausum einstaklingum.
Þar verður mikils mis-
skilnings vart sem mér
finnst eðlilegt að leið-
rétta.
Ef tennur tapast
Þegar einstaklingur missir allar
sínar tennur, er oft eina lausnin að
smíða svokallaðar gervitennur. Það
eru plast- eða postulínstennur sem
steyptar eru í gómaefni sem er bleikt
að lit. Tennumar sjálfai- eru verk-
smiðjuframleiddar í nokkrum litum
og formum, en gómaefnið sjálft, sem
liggur næst slímhúð einstaklingsins,
er sérhannað fyrir hvem og einn.
Mikilvægt er að tennumar passi ein-
staklingnum hvað varðar andlitsfall,
aldur, kyn og fleira, en mikilvægast
er þó að tennumar sitji fastar á sín-
um stað í munninum. Þar kemur
gómaefnið til sögunnar. Gómurinn
fæst ekki keyptur úr verksmiðju því
gómur einstaklinga mun ekki vera til
í stöðluðum stærðum. Því þarf að
taka mát svo hægt sé að smíða tennur
sem passa. Samkvæmt skýringum
með frumvarpi iðnaðarráðherra er
Kristín
Heimisdóttir
froðu komið fyrir í
skeið og mát tekið á
einfaldan hátt. Það er
rétt, svo langt sem það
nær, því þannig er
fyrsta mátið tekið fyrir
gervitönnunum. Eftir
því máti er búin til
skeið fyrir máttöku
númer tvö, sem er mun
nákvæmari og ofan-
greind lýsing dugar
skammt til að lýsa
henni. Ætla ég ekki að
þreyta lesendur með
slíkum lýsingum.
Máttakan mikil-
væga
Ljóst er að í tannsmíðanámi við
Tannsmíðaskólann er slík máttaka
ekki kennd, hvort sem tannsmiðir
þaðan öðlast meistararéttindi síðar
eður ei. Kennslan við Tannsmíðaskól-
ann lýtur einungis að þeim þætti sem
að gervitönnunum sjálfum snýr. Þar
kemur að mikilvægi góðrar samvinnu
tannlækna og tannsmiða. Um allt
land starfa tannlæknar og tannsmiðir
í mesta bróðemi saman að smíði
gervitanna. Tannlæknirinn sér um
máttökur, bittökur og fleiri atriði sem
snúa að sjúklingnum sjálfum en
tannsmiðurinn sér um smíðina sjálfa.
Tannlæknirinn skoðar sjúklinginn í
upphafi. Hann m.a. athugar hvort
slímhúð sé heilbrigð, skoðar kjálkalið
og kjálkabein, tekur röntgenmyndir
og fræðir sjúkling m.a. um nýjungar í
tannlækningum eins og tannplanta.
Tannplantar eru titaníumskrúfur
sem settar eru í tennta og tannlausa
Starfsréttindi
Það er von mín að þing-
menn sem og lands-
menn aðrir opni augun
örlítið, segir Kristín
Heimisdóttir, og reyni
að skilja að íslenskir
tannlæknar eru ekki
iðnaðarmenn sem sulla í
tannholdi.
einstaklinga þegar tennur vantar. Al-
gengt er orðið að setja tannplanta í
tannlausa einstaklinga til að fá festu
fyrir gervitennumar. Þegar búið er
að ganga úr skugga um heilbrigði
sjúklings, hefjast máttökur og bittök-
ur. Þá kemur tannsmiðurinn til sög-
unnar og sér um smíðina sjálfa á af-
steypum sem gerðar em eftir munni
sjúklings. Mikilvægast er að máttak-
an sé vel og ítarlega gerð; annars era
tennurnar ekki nothæfar. Það er
ástæðan fyrir þvi að tannlæknanem-
ar eyða um einu og hálfu ári á að-
gerðastofu Tannlæknadeildar HI við
að læra að taka slík mát. Tannsmíða-
nemar taka aldrei mát fyrir gervi-
tönnum í sínu námi.
Móðgun við Idíniska tannsmiði
Annað sem athygli vekur er að í
Danmörku er til starfsheitið klínisk-
ur tannsmiður. Þar velja tannsmíða-
nemar eftir tveggja ára hefðbundið
tannsmíðanám klíniska tannsmíði
eða hefðbundna tannsmíði. Þeir sem
velja klíniska tannsmíði læra önnur
tvö ár og era svo eitt ár á starfssamn-
ing. Þeir læra ekki hefðbundna
tannsmíði eins og þekkist hérlendis
og hafa ekki réttindi til að starfa sem
slíkir tannsmiðir. Veit ég að a.m.k.
einn Islendingur hefur lært klíniska
tannsmíði við danskan tannsmíða-
skóla. Fyndist mér það mjög eðlilegt
að sá einstaklingur og aðrir þeir sem
lokið hafa sambærilegu námi og
hann, fengju starfsréttindi hér á
landi sem heilbrigðisstétt. Þetta
framvarp er móðgun við hans mennt-
un, þar sem þriggja ára nám hans er
lagt að jöfnu við mánaðarlangt sum-
arnámskeið.
Nútímatannlækningar
Það er algengur misskilningur að
tannlækningar séu eingöngu holufyll-
ingar í tönnum. Tannlækningar era
stórt fag sem rúmar nú níu sérgrein-
ar. Tannlækningar þarf að stunda
jafnt í tenntum sem og tannlausum
einstaklingum. Eðli þjónustunnar er,
eins og gefur að skilja, ólíkt, en undir
tannlækningar flokkast hún. Það er
von mín að þingmenn sem og lands-
menn aðrir opni augun örlítið við lest-
ur þessarar greinar og reyni að skilja
að íslenskir tannlæknai’ era ekki iðn-
aðarmenn sem sulla í tannholdi, held-
ur vel menntaðir læknar sem hafa
kunnáttu og þekkingu til að stunda
tannlækningai’ á heimsmælikvarða.
Höfundur er tannlæknir.