Morgunblaðið - 13.04.2000, Page 54

44 FIMMTUDAGUR 13. APRÍL 2000
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
HALLDOR HALLDORSSON
um úr öðru, meiri-máttar tungumáli,
einkum ensku. Tungumál, sem ekki
dugir við vinnu manna, á sér ekki lífs
von. Einn hinna fyrstu, sem kvaddi
sér hljóðs um þetta efni, var mál-
fræðingur, dr. Björn Bjamason frá
Viðfirði. Hann flutti erindi á fundi í
Verkfræðingafélagi íslands hinn 30.
október 1918. Hann taldi, að við
þyrftum að gera okkur ljóst, hverjar
afleiðingar mjmdu af hljótast fyrir
móðurmálið, ef framandi orð ættu
greiða leið inn í það. Hvatti hann til
þess, að tekið væri upp skipulegt
starf að orðasmíð á vegum fagfélaga
- -með því að stofna orðanefndir. Þar
kæmu saman ráð málfræðinga og
fagmanna í hverri grein.
Á næsta fundi sínum stofnaði
Verkfræðingafélagið orðanefnd með
tveimur málfróðum mönnum og ein-
um verkfræðingi, en þeir skyldu eftir
þörfum tilkalla aðra fagmenn. Þá var
dr. Bjöm frá Viðfirði látinn. Hann
andaðist aðeins þremur vikum eftir
fundinn í Verkfræðingafélaginu. Frá
1918 hafa orðanefndir starfað í félag-
inu að undanskildu 14 ára tímabili
1927-41.
Allt þetta er mér hugstætt nú,
þegar minnst er Halldórs Halldórs-
sonar prófessors, sem var einn kunn-
asti íslenskur málfræðingur um sína
tíma.
Hann var bróðursonur Bjöms
Bjamasonar frá Viðfirði og kunnug-
ur hugsjónum hans, sem fyrr var
getið.
Það vildi svo til, að við Halldór urð-
um nánir samstarfsmenn undanfarin
19 ár. Tildrögin vora þau, að Bygg-
ingarverkfræðideild Verkfræðinga-
félagsins ákvað árið 1980 að stofna
orðanefnd og ég tókst á hendur for-
mennsku hennar.
Nefndin hóf störf 1. desember
1980 með vikulegum fundum. Fljót-
léga var ákveðið að óska þess að ís-
lensk málnefnd legði okkur til mál-
fræðing, „hinn lærðasta sem völ væri
á“. Formaður íslenskrar málnefnd-
ar, Baldur Jónsson, brást vel við og
sagði: „Það verður þá að vera Hall-
dór Halldórsson, er ekki svo?“ Og
það varð svo fyrir orð Baldurs, enda
þótt Halldór væri þá sestur í helgan
stein.
Hann kom fyrst á fund með okkur
16. febrúar 1982. Það var góður dag-
ur í nefnd okkar. En samstarfið varð
miklu lengra en búist var við, því að
það stóð í 18 ár, til æviloka Halldórs.
Hann kom á vikulega fundi okkar í 15
ár, alls 556 fundi af 634 sem haldnir
vora á þeim tíma. Síðustu þrjú árin
tfór hann lítið úr húsi, en hélt and-
legum styrk, svo að ég kom þá heim
til hans eða ráðgaðist við harm í síma.
Um það bil, sem Orðanefnd bygg-
ingarverkfræðinga tók til starfa,
beitti íslensk málnefnd sér röggsam-
lega fyrir því, að orðanefndir tækju
að vinna með því verklagi, sem felst í
alþjóðlegri íðorðafræði (termínóló-
gíu), sem Sameinuðu þjóðimar (UN-
ESCO) styðja.
Þar er litið á hugtakakerfi sem
grandvöll fræðigreinar og áhersla
lögð á að skilgreina hugtökin og
vensl þeirra innbyrðis. Málnefndin
stóð fyrir áhugaverðum námskeiðum
með fyrirlestram erlendra fræði-
manna um íðorðafræði.
i íðorð era heiti hugtaka í tiltekinni
fræðigrein.
Hvorki við nefndarmenn né Hall-
dór Halldórsson vorum kunnugir
þessu verklagi áður. En verklagið
reyndist heppilegt fyrir hinn málf-
ræðilega þátt verksins, því að með
skilgreiningu era lögð drög að orða-
fari um hugtakið og jafnframt gefið
efni til að smíða úr nýtt, sldöjanlegt
íðorð.
Þegar Halldór kom í okkar hóp í
orðanefnd, bættist við ný vídd þekk-
ingar með aukinni innsýn í gerð móð-
urmálsins. Við drógum ekki úr hon-
mm að vera spámaður á því sviði.
Hann vakti yfir því, að efni sem frá
okkur fór, væri á gallalausri íslensku.
En best var, hversu hugkvæmur
hann var við nýyrðasmíð. Stundum
atvikaðist svo, þegar búið var að
ganga frá skilgreiningu hugtaks, að
Halldór tók að sér að koma með hug-
mynd um íðorð á næsta fundi. Þá fór
tft svo, að hann kom með tvær hug-
myndir, jafnvel þrjár, sem við gátum
valið úr. Ég hygg, að aldrei hafi mis-
tekist að finna nothæfa lausn. Frá
upphafi starfs okkar í orðanefnd vor-
um við allir, að Halldóri meðtöldum,
sammála um að amast ekki við er-
lendum orðstofnum í orðasmíð okk-
ar, ef þeir féllu að málkerfi íslensk-
unnar. Á þetta hefur þó aldrei reynt í
löngu starfi okkar vegna þess að allt-
af hefur tekist að finna íslenska orð-
stofna við hæfi. Það ber að þakka
málfræðingi okkar, en jafnframt ber
það vott um frjósemi móðurmálsins.
Okkur orðanefndarmönnum þótti
gott að hafa Halldór í hópi okkar. Hin
stöðuga fundarsókn hans bendir til
þess, að einnig honum hafi verið sam-
veran nokkurs virði. Líklega er fátt,
sem getur eins vel stuðlað að vináttu
milli manna og sameiginlegt starf að
góðu áhugamáli.
Árið 1994 sæmdi Verkfræðingafé-
lag íslands Halldór Halldórsson gull-
merki félagsins fyrir störf hans að íð-
orðasmíð á sviði verkfræði.
Orðanefnd byggingarverkfræð-
inga kveður Halldór Halldórsson
með virðingu og þökk fyrir langt og
gott samstarf og vottar ættingjum
hans samúð við fráfall hans.
Einar B. Pálsson.
Meistari minn, Halldór Halldórs-
son, var í þröngum hógi kennara sem
ég hef haft besta. Ég naut fyrst
kennslu hans í 3. bekk í Menntaskól-
anum á Akureyri, og ég hef aldrei
jafnmikið nám numið á jafnstuttum
tíma með jafnmikilli námsgleði.
Halldór var með yfirburðum skýr í
hugsun og framsetningu. Hann var
slíkur maður sem fjærst verður kom-
ist frá því að vera ragludallur, vaða-
lskollur eða masgepill. Hann hrædd-
ist ekki að gefa ágætum nemendum
fokháar einkunnir, en skirrðist held-
ur ekki við að fara langt ofan ein-
kunnastigann með þá sem sekir vora
um subbuskap, kæruleysi og leti.
Moðhausar fóra í taugamar á hon-
um. Halldór var þó kannski enn meiri
vísindamaður en kennari. Alla ævina,
þegar ekki bagaði æska eða elli, vann
hann og rannsakaði, meðan dagljóst
var og oftsinnis lengur. Það var yndi
hans að kanna, uppgötva og bera
kenningar fram til sigurs. Þá var
hann góður og afkastamikill orðsmið-
ur, og er vafalaust fjölmiðill frægasta
nýyrði hans. Afköst hans í fræðun-
um, ritgerðir og bækur, era með af-
brigðum, hvort heldur er að magni
eða gæðum, og er þar mest doktors-
ritgerð hans um íslensk orðtök, en
þar vann hann mikið, þarft og erfitt
brautryðj endastarf.
Ég á Halldóri mikla skuld að
gjalda. Þegar ég kom vanburðugur
að flestu leyti að kenna í forföllum
hans, þá er hann rak smiðshöggið á
doktorsritgerð sína, tóku þau Sigríð-
ur mér tveim höndum og leiddu mig
inn á heimili sitt. Ég man ekki eftir
öðra fólki, mér óskyldu og óvanda-
bundnu, sem betur hafi reynst mér.
Og þegar ég var aftur tekinn til við
nám til lokaprófs, var hann ráðhollur
vinur sem fylgdist með mér og
greiddi götu mína á allan hátt.
Meðan ég dvaldist á heimili Hall-
dórs og Sigríðar, kvöddu þau mig
jafnan í félagsskapinn, ef gleðskapur
fór fram. Sigríður var ekki aðeins
bráðfalleg og góð kona, heldur kunni
hún slík kynstur af lögum og söng-
textum, að ég hef ekki kynnst öðra
eins. Lærði ég þannig margt utan
kennslustunda hjá Halldóri.
Minning þeirra Halldórs og Sig-
ríðar mun lengi lifa með öllum sem
þeim kynntust, og vísindaafrek Hall-
dórs tel ég að verði sígild.
Ég kveð meistara minn, Halldór
Halldórsson, með þökk, virðingu og
aðdáun.
Gísli Jónsson.
Kveðja frá Orðabdk
Háskólans
Halldór Halldórsson tók sæti í
stjóm Orðabókar Háskólans árið
1960 og var stjómarformaður frá
1965 til ársins 1982 er hann lét af því
starfi fyrir aldurs sakir en nokkra
áður hafði hann fengið lausn frá pró-
fessorsembætti.
Þegar Halidór kom til starfa í
stjóm stofnunarinnar var hann
reyndur orðabókarmaður. Hann var
höfundur stafsetningarorðabókar
sem út kom árið 1947 og hefur komið
út í fjóram útgáfum. Hann hafði tek-
ið saman þrjú nýyrðasöfn á ýmsum
sviðum fyrir orðabókarnefnd Há-
skólans á áranum 1954-56 og búið
Tækniorðasafn Sigurðar Guðmunds-
sonar undir prentun árið 1959.
Enn fremur var hann annar
tveggja ritstjóra viðbótarbindis
Blöndalsorðabókar sem út kom 1963.
Halldór hafði þegar á stúdentsáram
sínum lagt stund á merkingarfræði
og leysti af hendi háskólapróf og síð-
ar doktorspróf þar sem sú grein
reyndist nauðsynleg forsenda fræði-
legra vinnubragða. Hann hafði einn-
ig fengist við orðfræði, sögu, merk-
ingu og þróun einstakra orða, og haft
bréfaskipti við alþýðu manna í sam-
bandi við þátt sem hann hélt úti í
dagblaðinu Tímanum um árabil.
Halldór þekkti því alla þætti orða-
bókarstarfsins allt frá efnisöflun til
ritstjómar og útgáfu.
Halldór gegndi stjórnarstarfinu
samhliða annasömu prófessorsstarfi
og varð að sinna margvíslegum störf-
um öðram en rannsóknar- og
kennslustörfum. Sumt hefur hann
e.t.v. tekið að sér af embættisskyldu
einni saman en starfinu i orðabókar-
stjóm sinnti hann af einskærum
áhuga og alúð alla tíð.
Á þessum áram fólst orðabókar-
starfið fyrst og fremst í efnisöflun og
var bæði safnað úr prentuðum bók-
um og mæltu máli. Halldór gerði sér
far um að þetta starf Orðabókarinnar
gengi sem best. Snemma á stjómar-
áram hans fjölgaði í föstu starfsliði
stofnunarinnar en þrátt fyrir við-
reisn og veltiár varð fostum stöðum
ekld fjölgað um sinn. Ekki var á þeim
tíma um að ræða sjóði sem styrktu
tiltekin verkefni, allt fé varð að sækja
í hendur fjárveitingarvaldsins. Hall-
dóri tókst að afla fjár til orðabókar-
starfsins umfram fastalaun og naum-
an rekstrarkostnað svo að hægt var
að ráða fólk til lausavinnu. Á þessum
áram var byrjað að ráða stúdenta í
íslenskum fræðum til sumarstarfa
við Orðabókina. Þannig komust all-
margir stúdentar í kynni við orða-
bókarstarfið og hafa nokkrir þeirra
síðar orðið þar fastir starfsmenn.
Halldór hafði einnig mikinn áhuga
á söfnun Orðabókarinnar úr mæltu
máli sem fyrst og fremst fór fram í
sambandi við útvarpsþættina „ís-
lenskt mál“. Sjálfur áttí hann mikið
bréfasafn sem hafði orðið til í tengsl-
um við áðumefndan þátt hans í Tím-
anum. Þetta bréfasafn afhentí Hall-
dór Orðabókinni til ráðstöfunar og
reyndist það drjúg viðbót við tal-
málssafn Orðabókarinnar.
Halldór Halldórsson var þægileg-
ur maður í daglegri umgengni á
vinnustað, ætíð samur og jafn, frem-
ur léttur í máli en hávaðalaus.
í langri stjórnartíð sinni átti hann
samstarf við þrjá forstöðumenn
stofnunarinnar og gekk það vel alla
tíð. Hann kom reglulega á vinnustofu
Orðabókarinnar og ræddi við for-
stöðumann og gaf sig gjarnan á tal
við annað starfsfólk en var með öllu
laus við nokkra afskiptasemi um
innri tilhögun í starfsemi stofnunar-
innar.
Við sem þama unnum á þessum
áram kynntumst einnig konu Hall-
dórs, Sigríði Guðmundsdóttur, sem
vann á Orðabókinni um árabil. Þau
hjón vora einkar alúðleg í viðmóti og
skemmtilegir félagar og höfðingjar
heim að sækja.
Á þessari stundu minnumst við
þeirra beggja og sendum bömum
þeirra og fjölskyldum innilegar sam-
úðarkveðjur.
Gunnlaugur Ingólfsson.
Hinn 20. mars síðastliðinn hitti ég
Halldór Halldórsson prófessor síð-
ast.
Þá komum við spilafélagamir til
hans í Skógarbæ. Éólkið þar hefur
sjálfsagt stundum furðað sig á því,
hvers vegna þrír menn fóra þar um
ganga einu sinni í viku berandi hver
sinn stól og héldu til herbergis Hall-
dórs Halldórssonar. En við voram að
bregðast við aðstæðum. Halldór bjó
síðustu árin við gott atlæti í Skógar-
bæ, en herbergið var of lítið til þess
að þar gætu spilaborð og fjórir stólar
haft fast aðsetur. Því höfðum við stól-
ana með okkur. Þessi síðustu ár átti
Halldór erfitt um gang. Það varð að
hjálpa honum úr rúmi og við að setj-
ast niður. Þegar við komum til spila-
mennskunnar lá hann gjaman al-
klæddur fyrir og hlustaði á
hljóðbækur. Við að sjá hann í rúminu
hefði mátt halda, að hinn aldraði væri
orðinn hramur og slæmur í kollinum,
en svo var alls ekki. Jafnskjótt og við
höfðum sett upp spilaborðið og kom-
ið Halldóri þar fyrir, var hugur hans
kominn að verki, að spila bridds með
sinni þjálfuðu hugsun og fullri ein-
beitni. Síðustu árin var hann að vísu
stundum nokkuð lengi að telja
punktana, en byrjaði síðan gjaman á
þessu: „Ég segi ekki pass.“ Ef hon-
um leist vel á horfumar í spilinu og
var kominn niður á einhvern lit sagði
hann gjaman við „makker“: „Hafðu
það þá fjóra eða fimm,“ eftir því hvað
við átti til þess að ná í „game“. Og svo
var það listin „að naga þrjú grönd“,
sem hafði lengi verið orðtak í klúbbn-
um, en í því var Halldór meistari.
Ég hef kosið að minnast Halldórs
Halldórssonar á þeim velli sem ég
þekkti hann best, þ.e. við spilaborðið,
minnast einbeitni hans, nákvæmni og
glöggskyggni, sem auðvitað naut sín
best í hans sérgrein, málvísindum.
Reyndar var ekki laust við, að við
spilafélagar hans nytum þess, hversu
geysifróður hann var um allt sem að
málfari laut. Hann kom gjaman og
það allt fram á síðustu mánuði með
nýyrði sem hann var að hugsa um og
vildi heyra álit okkar á. Við skutum
svo stundum að honum málblómum,
sem við höfðu heyrt eða séð bregða
fyrir. Nýlegt dæmi um það er orðið
,félagsmálatröll“, sem verðlaunahöf-
undur einn notar um Jónas Hall-
grímsson skáld. Þá ræddum við ný-
lega um þau ummæli í útvarpi, að á
íslandi væri aðeins eitt „trúarbragð".
Æyi manna er ofin úr ýmsum þátt-
um. Ég hef hér lítillega fjallað um
síðasta þáttinn í ævi Halldórs Hall-
dórssonar, dvöl hans í Skógarbæ.
Þar sýndist mér hann mæta mjög
hlýlegu viðmóti, sem við spilafélagar
hans nutum góðs af og þökkum fyrir.
Mestu þáttaskilin í ævi Halldórs hafa
efalaust verið, þegar hann missti
konu sína, Sigríði Guðmundsdóttur,
árið 1997. í mínum huga verður
þeirra ávallt minnst saman. Blessuð
sé minning Halldórs Halldórssonar
og Sigríðar Guðmundsdóttur.
Heimir Þorleifsson.
Sumir háskólakennarar vilja helst
sitja í fílabeinstumum, gjama nokk-
uð ofarlega. Þar hafa þeir ágætt næði
og þeir geta stöku sinnum litið út um
gluggann og niður á láglendið ef
þeim sýnist ástæða til. En þeir taka
ekki mikinn þátt í því sem þar fer
fram, enda svo sem ekki víst að það
yrði veralegt lið í þeim þar. í staðinn
skrifa þeir lærð rit handa íbúum ann-
arra tuma af svipuðu tagi.
Halldór Halldórsson var ekki þess
háttar háskólakennari. Þess vegna
hef ég líklega fyrst frétt af honum í
gegnum Halldóra, en svo kölluðu
menn kennslubók í málfræði sem
hann samdi og við lásum í Mennta-
skólanum á Akureyri. Heima hjá mér
var líka til bók eftir Halldór með hinu
dramatíska nafni Örlög orðanna og
hún var ætluð almenningi, eins og
sagt er. Kannski hef ég fyrst séð
nafnið hans á þeirri bók. Ég hafði
a.m.k. veður af honum löngu áður en
ég kom í Háskólann sem nemandi, en
ég hafði ekki heyrt margra annarra
háskólakennara getið þá.
Það sem nú var sagt varpar
nokkra Ijósi á gildan þátt í starfi
Halldórs sem fræðimanns og há-
skólakennara. Hann lagði jafnan
mikla áherslu á það að miðla fræðum
sínum, bæði í formi kennsluefnis fyr-
ir ýmis skólastig og einnig í ýmiss
konar handbókum sem hann samdi
eða áttí þátt í að taka saman. Þetta
hentaði honum llka vel. Áður en hann
kom til starfa við Háskóla Islands
hafði hann kennt við aðra skóla, eink-
um Menntaskólann á Akureyri, og
hann bjó að þeirri reynslu. Að þessu
leyti fetaði hann líka í fótspor fyrir-
rennara síns í starfi við Háskóla ís-
lands, Bjöms Guðfinnssonar, enda
mun starfið sem Halldór tók við eftir
Björn á sínum tíma hafa verið kennt
við hagnýta íslenskukennslu m.a.
Ég kynntist Halldóri sem kennara
við Háskóla Islands einkum í fram-
haldsnámi mínu í málfræði. Þá var
skipulag íslenskunámsins orðið
þannig að nemendur sérhæfðu sig í
málfræði eða bókmenntum að loknu
B.A.-prófi. Þetta merkti þá að við
sem voram í tímum hjá Halldóri
höfðum sérstakan áhuga á málfræði
og það gaf honum ný tækifæri í
kennslunni. Hópamir vora yfirleitt
frekar smájr og kennslan fór því oft-
ast fram á skrifstofu Halldórs í Árna-
garði. Þetta vora alltaf tvær sam-
liggjandi kennslustundir með hléi á
milli og hann gaf okkur gjama í nefið
í frímínútunum og spjallaði við okkur
um hitt og þetta.
Þetta gaf tímunum persónulegan
blæ. Um það leyti stóð hin svokallaða
menningarbylting í Kína sem hæst
og þaðan bárust þær fregnir að ætl-
unin væri að senda prófessorana út á
akrana tíl að láta þá taka þátt í upp-
skerastörfum. Þetta þótti jafnaðar-
manninum Halldóri alltof langt
gengið, en ég held hann hafi þó
treyst þáverandi menntamálaráð-
herra vel til þess að fara ekki að apa
neitt slíkt eftir.
Nokkram áram síðar varð það svo
mitt hlutskipti að taka við starfi Hall-
dórs og skrffstofu hans. Þá varð ég
þess var að það var ætlast til þess að
ég tæki að mér ýmiss konar störf
sem Halldór hafði áður sinnt fyrir ut-
an kennslu sína, ekki síst ýmiss kon-
ar nefnda- og stjómunarstörf. Sumt
af þessum störfum var beinlínis talið
fylgja starfinu, annað hafði Halldór
tekið að sér vegna þess að það tengd-
ist sérstökum áhugasviðum hans inn-
an fræðanna. Ég fann mig varbúinn
til þess að takast sum þessara starfa
á hendur, svo sem það að leiðbeina
prestum í vafamálum varðandi nafn-
giftir. Ég held líka að sumum hafi
þótt kominn köttur í ból bjamar og
heldur lítíl kjölfesta í þessum unga
manni sem hafði þama tekið við af
virðulegum og reyndum embættis-
manni. En Halldór reyndist mér allt-
af ráðhollur og ákaflega vinsamlegur
ef ég leitaði til hans. Hins vegar gerði
hann aldrei neina tilraun til þess að
hafa áhrif á það hvemig ég sinnti
starfinu, hvaða áherslur ég legði í
kennslunni eða hvemig námið væri
skipulagt til dæmis. Ég sé núna að
hann hefur sýnt mér miklu meira
traust og umburðarlyndi þegar ég
tók við starfi hans en ég áttaði mig á
þá. Mér er ljúft að þakka fyrir það
hér, um leið og við hjónin vottum fjöl-
skyldu hans samúð.
Höskuldur Þráinsson.
Nú er prófessor Halldór Halldórs-
son fallinn frá, vinur minn, læri-
meistari og samstarfsmaður um ára-
bil. Fundum okkar bar fyrst saman
haustið 1964 er ég sótti fyrirlestra
hans í íslenskri hljóðfræði. Strax þá
varð mér ljóst hve frábær kennari
Halldór var. íslensk hljóðfræði var
mér að vísu nokkuð framandi á þess-
um árum og það verður að segjast
eins og er að í fyrstu fannst mér efnið
ekki mjög áhugavert. Það breyttist
þó fljótt því að með áhuga sínum,
þekkingu og skýrri framsetningu
tókst Halldóri að blása í það lífi og
gera það skemmtilegt eins og reynd-
ar allt annað sem hann kenndi. Síðar
varð mér ljóst að einn helsti kostur
Halldórs var í því fólginn að honum
tókst listilega vel að flétta saman
kennslu og fræðimennsku. Hann
naut þess ávallt sem fræðimaður að
búa yfir reynslu sem kennari á
menntaskólastigi. í fræðiritum sín-
um gerði hann ávallt ítrastu kröfur
til sjálfs sín um fræðileg vinnubrögð
en hann hafði jafnframt ávallt í huga
að hann skrifaði einnig fyrir fróðleik-
sfúsa lesendur. Þannig era langflest
rita Halldórs allt í senn: læsileg,
fræðileg og skemmtileg aflestrar.
Það var mér mikil gæfa að kynnast
Halldóri á námsáram mínum í há-
skóla og segja má að hann hafi haft
meiri áhrif en nokkur annar á það að
ég valdi íslenskt mál sem starfsvettv-
ang minn. Atvikin höguðu því þannig
að tiltölulega fáir nemendur lögðu
stund á íslenska málfræði að loknu
B.A.-prófi. Af því leiddi að í sumum
námskeiðum vora einungis örfáir
nemendur þannig að kennslan var í
raun einkakennsla. Alloft kenndi