Morgunblaðið - 05.11.2000, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 5. NÓVEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Ifrœndsemd við firnindi
Vilhjálmur með nýveiddan sei
tlunin er að sýning-
in um Vilhjálm
Stefánsson fari til
Reykjavíkur, en
síðan áleiðis til
Evrópu og eftir það vestur um haf.
Sýningin er samstarfsverkefni
Stofnunar Vilhjálms Stefánssonar
og Dartmouthháskóla í Hanover,
New Hampshire, Bandaríkjunum.
Sýningin er jafnframt liður í sam-
starfsverkefnum Akureyrarbæjar
og Reykjavíkur menningarborgar
2000. Sérstakur ráðgjafi við hönnun
og uppsetningu er Þórunn S. Þor-
grímsdóttir leikmyndahönnuður en
frá Stofnun Vilhjálms Stefánssonar
hefur Jónas Gunnar Allansson bor-
ið hita og þunga af hugmyndavinnu
og framkvæmd. Siv Friðleifsdóttir
umhverfisráðherra mun opna sýn-
inguna en einnig verður viðstödd
ekkja Vilhjálms, Evelyn Stefans-
son-Nef. Sýningin verður opin á
Akureyri til 17. desember.
Heimur
Vilhjálms
Sýningunni er ætlað að veita inn-
sýn í heim Vilhjálms, manneskjuna,
vísindamanninn og spámanninn, en
hvetja um leið til umhugsunar um
ástand og framtíð norðursvæða.
Uppistaðan í myndefni sýningar-
innar er fengin úr Bókasafni Vil-
hjálms Stefánssonar við Dart-
mouthháskóla og er þar meðal
annars fjöldi mynda sem ekki hafa
sést hér á landi. Á sýningunni eru
m.a. myndir gerðar eftir handmál-
uðum glerskyggnum sem Vilhjálm-
ur notaði við fyrirlestra. Fræði-
menn hafa bent á hversú meðvitað
hann nýtti sér myndefni úr ferðum
sínum um norðurslóðir Kanada og
Alaska í þeim tilgangi að skapa já-
kvæðari sýn á þessi svæði og það
fólk sem þar bjó (Woodward 1998).
Á sýningunni gefur einnig að líta
fjölda tilvitnana í dagbækur sem
Vilhjálmur hélt á ferðum sínum í
þau u.þ.b. tíu ár sem hann dvaldi við
rannsóknir og landkönnun á norð-
ursvæðum Ameríku. Dagbækurnar
sýna okkur þankagang Vilhjálms
við misauðveldar aðstæður, heim-
spekilegar vangaveltur hans um
tilgang ferða sinna, samskipti hans
við inúíta og aðra samferðamenn og
ekki síst vandamál tengd vett-
vangsrannsókn mannfræðingsins.
Sumt af því sem þar stendur er
furðu nútímalegt og jafnvel póstmó-
dernískt. Eftirfarandi er tilvitnun
úr dagbók Vilhjálms frá 10. desem-
ber 1909:
„Oft hefur það hvarflað að mér
þegar ég hef litið í ferðadagbækur
mínar, að ég hafi fjölyrt á manna-
mótum um staðreyndir sem ekki
hafi verið til staðar á sínum tíma
þegar viðkomandi atburðir áttu að
/ M- * helgi verð-
| ; | urhleypt
\ ^ / af stokkun-
um sýningu í
Listasafninu á Akureyri
sem berheitiö Heim-
skautslöndin unaðslegu:
Arfleifð Vilhjálms Stef-
ánssonar. Níels Einars-
son segir hérfrá Vil-
hjálmi, störfum hans og
sýningunni en hún mun
taka nokkrum breyting-
um eftir því hvar hana
ber niður og verða þann-
ig mismunandi áherslur
og efnistök eftir stöóum
og löndum.
gerast, staðreyndir sem síðar
tengdust þessum atburðum svo
sterkum böndum að þær urðu með
einhverjum undarlegum hætti ljós-
lifandi í hugskoti mínu, eins og þær
væru veruleikanum samkvæmt.
Stundum hafi þær jafnvel orðið
veruleikanum yfirsterkari og þokað
til hliðar raunverulegum atvikum.
Þegar samtímalýsing dagbókanna
er knöpp verða slík „ævintýri"
óhjákvæmilega jafn raunveruleg,
bæði fyrir mér og þeim sem taka
mig trúanlegan, og hefðu þau í raun
og veru átt sér stað.“
Wmm'" ,__________
Gamanmál við tjaldskörina.
Stofnun Vilhjálms Stefánssonar
hefur í samstarfi við Mannfræði-
stofnun Háskóla Islands, með styrk
frá Landafundanefnd, unnið að því
að koma dagbókunum á stafrænt
form og gera þær þannig aðgengi-
legar almenningi og fræðimönnum.
Verkið hefur verið undir stjórn
prófessors Gísla Pálssonar, for-
stöðumanns Mannfræðistofnunar
HÍ, sem hefur haft með sér vaskt lið
mannfræðistúdenta. Við þetta
krefjandi starf hafa fengist þau Kri-
stín Erla Harðardóttir, Baldur A.
Sigurvinsson, Ásdís Jónsdóttir, Óð-
inn Gunnar Óðinsson og Jónas
Gunnar Allansson.
Skrift Vilhjálms er á köflum
harla torlæs og reyndar kemur
fram að hann átti sjálfur í örðug-
leikum með að lesa sumt af því sem
hann skrifaði.
Hver var Vilhjálmur
Stefánsson?
Um daginn spurði ég níu ára
dóttur mína hvað hún vissi um Vil-
hjálm Stefánsson. Hún hugsaði sig
um og svarað því svo til að hann
hefði verið voðalega frægur, og að
hann hafði verið frekar gamall þeg-
ar hann gifti sig. Hvort tveggja er
rétt. En hversu mikið vita Islend-
ingar um Vilhjálm eða er hann
kannski flestum gleymdur? Undan-
farin ár hefur áhugi fólks aukist
mjög á Viihjálmi, æfi hans og verk-
um. Sett hefur verið á fót Stofnun
Vilhjálms Stefánssonar, með aðset-
ur á Akureyri, og er það íslensk
norðurslóðastofnun sem hefur inn-
lent og alþjóðlegt hlutverk í tengsl-
um við rannsóknir, upplýsingamiðl-
un, ráðgjöf og samvinnu sem lýtur
að sjálfbærri þróun og umhverfís-
málum á norðurhjara. Heimasíða
stofnunarinnar, sem tilheyrir um-
hverfisráðuneytinu, er www.svs.is.
Þar verður einnig innan skamms að
finna sérstakan vef um Vilhjálm
sem byggir að miklu leyti á dagbók-
um hans. Fyrir nokkrum árum gaf
Hans Kristján Árnason út íslenska
þýðingu á ævisögu Vilhjálms og
gerði einnig um hann sjónvarps-
mynd. Nokkrar myndir í viðbót um
Vilhjálm, eða sem tengjast honum,
munu vera í deiglunni.
Talsvert hefur verið fjallað um
ínúítafjölskyldu Vilhjálms í Kanada
og hefur það mál vakið nokkra at-
hygli. Vilhjálmur hefur verið sakað-
ur um að hafa yfirgefið og afneitað
konu og barni þegar hann sneri úr
ferðum sínum. Athyglisverð er þó
niðurstaða Gísla Pálssonar prófess-
ors sem biður menn að fara varlega
með siðferðisdóma yfir Vilhjálmi í
þessum efnum og bendir á að af-
neitun Vilhjálms hafi í raun verið að
sumu leyti óhjákvæmileg. Vilhjálm-
ur hafi aldrei ætlað sér að gerast
veiðimaður og inúíti, sem hefði þýtt
að hann hafði mátt rjúfa tengsl við
heim hvítra manna og gefa upp á
bátinn frama sem rithöfundur og
vísindamaður (sjá grein í Morgun-
blaðinu, B 8-12).
Boðskapur
Vilhjálms
Þegar upp er staðið er það hins-
vegar boðskapur og lífssýn Vil-
hjálms Stefánssonar sem á enn er-
indi við okkur í samtímanum. Nafn
Vilhjálms er nátengt norðurslóðum,
rannsókn þeirra og könnun. Það er
einnig tengt fordómalausri heildar-
sýn og þverfaglegri umfjöllun um
þessi svæði. í ritum Vilhjálms og
rannsóknararfleifð er að finna hug-
myndasjóð sem byggir á einstakri
reynsluþekkingu Vilhjálms sjálfs á
málefnum norðurslóða. Þaðan er
ljós og sterk tenging við þá brýnu
umræðu sem á sér stað um þessar
mundir um vanda og möguleika
samfélaga manna á norðurslóðum
til sjálfbærrar þróunar. I reynd
snerist boðskapur mannfræðings-
ins Vilhjálms Stefánssonar að veru-
legu leyti um sjálfbæra þróun og
samskipti manns og náttúru í við-
f
!
;
:
|
5