Morgunblaðið - 16.11.2000, Qupperneq 56

56 FIMMTUDAGUR 16. NÓVEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
VÍFILSSTAÐASPÍTALI 90 ÁRA
Níutíu ár eru liðin frá því að dyr Vífílsstaðaspítala voru í fyrsta sinn opnaðar fyrir sjúklingum
Ný von vaknaði
með starfseminni
Berklaveiki var afar útbreidd á íslandi um
aldamótin 1900 og lækning við vágestinum
virtist víðsfjarri. Ný von vaknaði hjá þjóð-
inni með stofnun berklahælis á Vífílsstöðum
sem hóf starfsemi sína haustið 1910.
Jóhanna K. Jóhannesdóttir fræddist
um sögu spítalans hjá þeim Hrafnkeli
Helgasyni, yfírlækni til 30 ára, og Þórarni
Gíslasyni, núverandi yfírlækni.
Gegnumlýsingu var mikið beitt til að athuga berklasmit.
Sjúklingar á Heilsuhælinu á Vífilsstöðum gistu í tjöldum yfir
sumartimann, heilsunnar vegna, en einnig út af plássleysi.
ERKLAR hafa að öllum
■ 9 líkindum verið með ís-
I \ lensku þjóðinni allt frá
■ W landnámstíð en tóku ekki
að breiðast út svo nemi fyrr en um
aldamótin 1900 og eru breytingar á
búháttum taldar ein aðalástæðan.
Byggð þéttist, litlir þorpskjarnar
mynduðust og með aukinni umgengi
jukust líkurnar á smiti. Berklafar-
aldurinn var seint á ferðinni á íslandi
á miðað við nágrannalöndin og færð-
ist hinn svo nefndi „hvíti dauði“ í auk-
ökna hérlendis eftir því sem leið á nýja
öld en minnkaði annars staðar. Fórn-
arlömbin voru aðallega ungt fólk í
blóma lífsins og því voru djúp skörð
höggvin í þjóðina og voru þær fjöl-
skyldur fáar sem sluppu við sorgina.
Sjúkdómstilfellum fjölgaði ört, smit-
leiðir voru með öllu óþekktar, fáfræði
og ótti réði ríkjum.
Árin 1896-1900 voru 167-266
berklasjúklingar skráðir árlega á ís-
landi en næstu tíu árin þar á eftir,
1900-1910, eru skráðir 204-495
berklaveikir ár hvert. Algengasta
dánarorsök Reykvíkinga á árunum
1911-1925 voru berklar og ollu þeir
fímmtungi allra dauðsfalla á lands-
vísu. Dánarhlutfall vegna berkla hér-
jlendis var og eitt það hæsta í Evrópu
‘állri.
Héraðslæknirinn í Reykjavík,
Guðmundur Bjömsson, var maður
hugsjóna jafnt sem framkvæmda og
ber heimildum saman um að hann
hafí átt frumkvæðið að baráttu gegn
berklaveiki þegar árið 1898 þegar
hann þýddi og gaf út danskan bækl-
ing, „Um berklasótt". Útgáfan mark-
aði tímamót þar sem þetta var í
fyrsta sinn sem leitast var við að
fræða almenning á íslandi um út-
breiðsluhætti berkla og varnir gegn
þessum skæða sjúkdómi. Þar með
var stigið stórt skref í baráttunni við
hræðslu og fáfræði almennings sem
áður hafði litið svo á að úrskurður um
berklaveiki jafngilti dauðadómi. Al-
"Tiienningi hafði áður verið með öllu
ókunnugt um smithættu og -leiðir
sjúkdómsins og heilu fjölskyldui-nar
sýktust og létust. Fræðslurit Guð-
mundar vöktu vonir almennings um
að með réttum viðbrögðum yrði
hægt að takmarka útbreiðslu veik-
innar og jafnvel að lækning við tær-
ingunni væri í augsýn.
Næstu árin beitti Guðmundur sér
fyrir því innan Oddfellowstúkunnar
Ingólfs að koma upp félagsskap sem
skyldi bera veg og vanda af því verk-
efni að reisa fullkomið heilsuhæli fyr-
,ir berklasjúklinga. Málið féll í góðan
járðveg enda lét reglan líknarmál
mjög til sín taka. 13. nóvember 1906
var stofnfundur sk.Heilsuhælisfé-
lags. Klemenz Jónsson landritari var
kosinn formaður, Björn Jónsson rit-
stjóri kjörinn ritari og Sighvatur
Bjamason bankastjóri valinn gjald-
keri félagsins. Félagið starfaði af
kyafti og setti á laggirnar deildii' inn-
an Heilsuhælisfélagsins víða um land
og efndi til söfnunar til byggingar
heilsuhælis. Þjóðin tók þátt í verk-
efninu og mikið fé safnaðist á
skömmum tíma. Söfnunin barst m.a.
út fyrir landsteinana þar sem jafnvel
brottfluttir íslendingar í Vestur-
heimi lögðu sitt af mörkunum til að
gera drauminn að veruleika.
Innan tveggja ára frá félagsstofn-
un var hafist handa við frekari undir-
búning verkefnisins og vai' hælinu
valinn staður á Vífílsstöðum. Menn
hugsuðu stórt - hælið skyldi verða
stærsta sjúkrastofnun Islands.
Sumarið 1909 var hafist handa og
homsteinninn að nýbyggingunni
lagður 31. maí sama ár.
Rögnvaldur Ólafsson var ráðinn
arkitekt og byggingarmeistari húss-
ins en Rögnvaldur hefur oft verið
nefndur fyrsti arkitekt íslands þótt
hann lyki í raun aldrei námi þar sem
hann var sjálfur berklaveikur. Tók
húsbyggingin aðeins átján mánuði og
var hælið tekið til starfa þegar 5.
september 1910 með rúm fyrir 80
sjúklinga. Fullbúið öllum tækjum og
húsgögnum kostaði húsið 300.000
krónur.
Þegar húsið var risið þótti ýmsum
sem ráðist hefði verið í of miklar
framkvæmdir og raddir efasemdar-
manna sögðu hið nýja heilsuhæli allt
óþarflega stórt og rekstrarkostnaður
yðri óbærilegur. Þessar raddir þögn-
uðu fljótt þar sem hvert einasta
sjúkrarúm var setið. Nýja heilsuhæl-
ið þótti svo stórt og glæsiiegt að fólk
gerði sér ferð út fyrir bæjarmörkin
„FIMMTA september 1935 var 25
ára afmælis Heilsuhælisins á Vífils-
stöðum minnzt þar á staðnum að
viðstöddum heilbrigðismálar-
áðherra, starfsmönnum og sjúkl-
ingum hælisins og fjölda gesta, og
tóku til máls heilbrigðismálar-
áðherra Haraldur Guðmundsson
og yfirlæknir hælisins, Sigurður
Magnússon.“
Með þessum orðum hefst afmæl-
isrit Vffilsstaða sem gefið var út
árið 1936.
í ritinu er m.a. birt ræða Haralds
Guðmundssonar heilbrigðis-
ráðherra þar sem segir:
„Baráttan við sjúkdóma og mein-
semdir er einn höfuðþátturinn í
menningarviðleitni þjóðanna. Nú
sætta menn sig ekki lengur við að
telja sjúkdóma verðskuldaða refs-
ingu æðri máttarvalda, sem skylt
sé að þola með auðmýkt og undir-
til að berja báknið augum - en þorði
ekki mjög nálægt af ótta við berkla-
smit.
Hælið var síðar stækkað og
sjúkrarúmum fjölgað og voru sjúkl-
ingar um og yfír 200 þegar mest var.
„I dag fyllist brjóstið stolti þegar
manni verður hugsað til dugnaðar
þessara manna sem höfðu hugsjón-
imar og kraftinn til að koma þessu
húsi upp. Bláfátæk þjóð byggði stórt
gefni. Nú er snúizt til vamar, reynt
að grafast fyrir rætur þeirra og or-
sakir, reynt að lækna meinin og í
færa í lag það, sem úr skorðum er
gengið. Og vörninni er jafnvel
snúið í sókn, reynt að nema burtu
orsakir meinsemdanna.
Báráttan við sjúkdómana er tví-
þætt: Annar þátturinn er að likna
þeim sjúku og veita þeim lækningu
og meinabót eftir föngum, en hinn
að veija þá sem eru enn heilbrigð-
ir, því að betra er heilt en vel gróið.
Berklaveikinn, „Hvíti dauðinn",
hefír um langan aldur verið einn
ægilegasti sjúkdómurinn hérlendis
og hefir enginn einn sjúkdómur
heimtað jafn gífurlegan skatt sem
hann.
Fyrir 25 árum var fyrst verulega
hafízt handa gegn berklaveikinni
hér á landi, fyrir atbeina glögg-
skyggnra og áhugasamra manna
og byggði vel og dugnaður og atorka
manna sem störfuðu hér eins og
Helga Ingvarssonar yfirlæknis (yfír-
læknir frá 1. janúar 1939-31. desem-
ber 1967) skiluðu gífurlegu dags-
verki til samfélagsins," segir
Þórarinn.
Allir gluggar opnir upp á gátt
Fyrsti yfirlæknir hælisins, Sigurð-
ur Magnússon, hafði lagt sérstaka
og kvenna. Fyrir 25 áruin var þetta
hæli fyrst opnað til afnota fyrir þá
sem berklaveikin hafði þjakað. Með
stofnun þess var stórt spor stigið til
framfara, nýtt tímabil hafíð, ekki
aðeins í baráttunni við berklaveiki,
heldur gegn sjúkdómum og van-
heilsu yfirleitt. Yífílsstaðir voru
fyrsta íslenzka sjúkrahúsið sem
nokkuð verulega kvað að.
Þrjú síðustu árin lítur úr fyrir að
árangur sé farinn að sjást af þess-
ari baráttu, því að dauðsföllum af
völdum berkla hefur fækkað all-
verulega. Er fróðlegt að sjá hvern-
ig framhaldið verður, og bíða
menn þess nú milli vonar og ótta.
Vel sé þeim er reistu þetta hæli
og fremstir hafa staðið í baráttunni
við „Hvíta dauða". Vel öllum þeim,
sem beijast gegn sjúkdóinum og
orsökum þeirra. Ég, við 811, þökk-
um þeim.“
stund á berklalækningar og kynnt
sér mál þeim viðkomandi víða. Yfir-
hjúkrunarkonan var dönsk, dugnað-
arforkur að nafni Karen Christensen
sem starfaði á Vífilsstöðum fyrstu
tvö starfsárin. Þrjár íslenskar hjúki'-
unarkonur voni einnig ráðnar til
starfans, þær Sigríður Magnúsdótt-
ir, Þuríður Jónsdóttir og Sigríður
Sigurðardóttir. Fyrsta íslenska yfir-
hjúkrunarkonan var Magdalena
Guðjónsdóttii' sem tók til starfa 1.
september 1924.
Á upphafsárum heilsuhælisins
þekktust enn engin lyf til lækningar
berklum. Grundvallai-atriði í með-
ferð sjúklingana vora útiloft, kjarn-
góð fæða og hvíld með hæfilegri
hreyfingu. Sjúklingar og starfsmenn
segjast aldrei muna til þess að glugg-
ar hússins hafi nokkru sinni verið
lokaðir heldur stóðu þeir allir ævin-
lega upp á gátt - að undanskildu ár-
inu 1918 þegar öskufall úr Kötlugosi
gerði slíkt illmögulegt. Þröskulda
var hvergi að finna innanhúss þar
sem þeir hömluðu loftstreymi og
skrifuðu læknar upp á sérstaka úti-
vist í sk. Leguskála sem var vestan
við Hælið rétt eins og um lyfseðla
væri að ræða. Þar sem hæfilegur
kuldi var talinn herða sjúklingana
var hverjum sjúklingi þannig
„skömmtuð" útivera og var tekið inn
í reikninginn hvort sjúklingurinn
væri nógu heilsuhraustur til að bera
sjálfur teppi eða poka með sér sem
yfirbreiðslu eða þyrfti á aðstoð
hjúkrunarkonu að halda.
Sérstök barnadeild var rekin við
Hælið sem og skóli þar sem þau
fengu ekki að ganga í skóla með heil-
brigðum börnum vegna smithættu.
Heilsuhælisfélagið sá um rekstur
Vífilsstaða til 1916, með nokkrum
styrk úr landssjóði, en eftir þann
tíma tók hið opinbera við öllum
rekstri sjúkrahússins.
Gífurleg þrengsli voru á hælinu
þegar mest var og aukarúm sett inn á
allar stofur. Á sumrin var gripið til
þess ráðs að láta sjúklinga gista í
tjöldum úti í hrauninu. Fyrir siðsem-
issakir voru það aðeins karlsjúkling-
ar sem gistu tjöldin og fengu mat og
þjónustu frá Hælinu.
Gjörbreyting verður á alh-i með-
ferð berklasjúklinga þegai- berkla-
lyfin koma til sögunnar. Árið 1944
finnur danskur læknir upp lyfíð
PAS-streptomycin sem ölli straum-
hvörfum í berklalækningum. Hrafn-
kell segir yfirlækninn á berklahælinu
hafa klökknað þegar hann lýsti
fyrsta skiptinu sem hann gaf dauð-
vona sjúklingum sínum lyfið sem af-
stýrði áður vísum dauða. „Gömlu
berklalæknarnir voru einstakir
menn - mikil góðmenni með sérstakt
fas enda hafði starfið mótað þá. Þeir
þurftu árum saman að horfa hjálpar-
vana upp á kornunga sjúklinga sína
deyja og úrræði voru fá eða engin.“
Öflugasta lyfið í baráttunni, Isoni-
azid, kom svo árið 1952 og með réttri
blöndu lyfjanna var fyrst hægt að
lækna alla berkla.
Blásinn - brenndur - höggvinn
Löngu áður en lyfin komu til sög-
unnar var öðrum aðferðum beitt til
að reyna að sigrast á sjúkdómnum. í
byrjun aldarinnar fann ítalskur vís-
indamaður, Forlanini, upp á sk.
blásningu þar sem lofti var blásið inn
í brjósthol sjúklings til að fá lungað
til að falla saman. Þessir sjúklingar
vom með berklaígerð og -holur á
lunga. Aðferðin var árangursrík og
batahorfur sjúklinga jukust. Aðferð
þessi ruddi sér til rúms í Evrópu og
var fyrst notuð á Heilsuhælinu árið
1912. „Fólk gekk oft mánuðum og
jafnvel ámm saman með þetta loft-
brjóst, sem svo var kallað. Sjúklingar
komu reglulega í eftirlit þar sem loft-
þrýstingur var mældur og fyllt á loft-
ið eftir þörfum," sagði Hrafnkell og
taldi ekki ósennilegt að blásningar-
tækið væri enn til á Vífilsstöðum.
Blásningin reyndist ekki duga öll-
um sjúklingum þar sem stundum
komu í Ijós samvextir frá lunga yfír í
brjóst þannig að lungað gat ekki fall-
ið saman.
„Þessir samvextir voru oft einmitt
þar sem berklaholan var og þá var
siður að brenna. Brennslan var fólgin
Afmælisrit Vífílsstaða 1935
Vörn snúið í sókn í
baráttunni við sjúkdóma