Morgunblaðið - 21.11.2000, Qupperneq 13

MORGUNBLAÐIÐ
FRETTIR
ÞRIÐJUDAGUR 21. NÓVEMBER 2000 1 3
• •
Mál Oryrkjabandalagsins gegn Tryggingastofnun flutt í Hæstarétti
Atti reglugerðin
sér stað í lög’uni?
Fyrir Hæstarétti er tekist á um það hvort
reglugerð um skerðingu lífeyrisbóta öryrkja
vegna tekna maka hafí átt sér stað í lögum.
Einnig er tekist á um hvort lög sem stjórn-
völd settu 1998 um þessa skerðingu standist
stjórnarskrá og alþjóðlega samninga.
Morgunblaðið/Ásdís
Garðar Sverrisson, formaður Öryrkjabandalagsins, og Ragnar Aðal-
steinsson, Iögfræðingur þess, ræddu saman eftir að málflutningi lauk.
MÁLFLUTNINGUR var í Hæsta-
rétti í gær í máli Öryrkjabandalags
íslands gegn Tryggingastofnun rík-
isins. Tekist er á um heimild ríkisins
til að skerða tekjur, bætur, öryrkja
vegna tekna maka. Héraðsdómur
Reykjavíkur taldi að reglugerð, sem
heimilaði slíka skerðingu, hefði ekki
átt sér stað í lögum og viðurkenndi
því kröfu Öryrkjabandalagsins.
Meirihluti dómsins taldi hins vegar
að stjórnvöldum hefði verið heimilt
að setja lög á árinu 1998 þar sem
kveðið væri á um þessa skerðingu.
Áður en farið var með þetta mál
fyrir dómstóla hafði Öryrkjabanda-
lagið ítrekað reynt að fá stjómvöld til
að hætta að láta tekjur maka skerða
bætur öryrkja og m.a. haldið því
ákveðið fram að skerðingin væri and-
stæð lögum. Gagnrýni á þetta
ákvæði og hótun um málsókn á hend-
ur Tryggingastofnun varð til þess að
árið 1998 voru sett lög, sem tóku gildi
1. janúar 1999, þar sem heimild til
skerðingarinnar var lögfest, jafn-
framt því sem dregið var úr skerð-
ingunni. Fyrir lagasetningunna var
kveðið á um skerðinguna í reglugerð.
Oryrkjabandalagið
vann málið í Héraðsdómi
Það var samróma niðurstaða
fjölskipaðs dóms í Héraðsdómi
Reykjavíkur að óheimilt hefði verið
að skerða tekjutryggingu örorkulíf-
eyrisþega á grundvelh ákvæðis í
reglugerð sem gefin var út í septein-
ber árið 1995; reglugerðina hefði
skort næga lagastoð til skerðingar-
innar. Dómurinn taldi að þessi skerð-
ing hefði verið óheimil frá 1. janúar
1994 til ársloka 1998 þegar nýju lögin
tóku gildi. Minnihluti dómsins taldi
að nýju lögin væru andsnúin stjórn-
arskrá og því bæri einnig að fallast á
kröfu Öryrkjabandalagsins hvað
varðaði gildi laganna.
Fyrir Hæstarétti í gær var fyrst
og fremst tekist á um tvö meginat-
riði. Annars vegar hvort Trygginga-
stofnun hafi verið heimilt að skerða
tekjur maka öryrkja frá 1. janúar
1994 til ársloka 1998 á grundvelli
reglugerðar og hins vegar hvort lög-
in sem sett voru 1998 brytu í bága við
stjórnarskrá og alþjóðasamninga.
í málflutningi fyrir Hæstarétti var
tekist á um hvort stjórnvöld hefðu
brotið tvær greinar stjómarskrár ís-
lands. I fyrsta lagi 76. gr. hennar þar
sem segir: „Öllum, sem þess þurfa,
skal tryggður í lögum réttur til að-
stoðar vegna sjúkleika, örorku, elh,
atvinnuleysis, örbirgðar og sambæri-
legra atvika.“
Einnig var tekist á um hvort 65.
gr. hefðu verið brotin, en þar segir:
„Allir skulu vera jafnir fyrir lögum
og njóta mannréttinda án tillits til
kynferðis, trúarbragða, skoðana,
þjóðernisuppruna, kynþáttar, litar-
háttar, efnahags, ætternis og stöðu
að öðru leyti.“
Málefnalegar forsendur
fyrir skerðingunni
Guðrún M. Árnadóttir hæstarétt-
arlögmaður flutti málið fyrir hönd
Tryggingastofnunar. Hún sagði að
76. gr. fæli í sér skyldur á hendur rík-
isvaldinu, en ríkið hefði eftir sem áð-
ur svigrúm til að setja reglur um
hvernig ætti að útfæra þessar skyld-
ur þannig að fjármagn nýtist sem
best. Ríkið gæti t.d. mælt fyrir um
skyldur allra til að greiða í lífeyris-
sjóð. Hún sagði að jafnræðisreglan
(65. gr.) kvæði á um að allir skuli vera
jafnir fyrir lögum. Markmið hennar
væri að koma í veg fyrir að farið væri
í manngreinarálit. Hún útilokaði hins
vegar ekki að reglur byggðust á mál-
efnalegum forsendum. Það væru
málefnalegar forsendur fyrir því að
líta til efnahags og hjúskaparstöðu
þegar settar væru reglur um
greiðslu lífeyrisbóta.
Guðrún sagði mikilvægt að hafa í
huga að tekjutenging í almanna-
tryggingalögum ætti sér langa sögu.
Strax í lögum um alþýðutryggingar
frá árinu 1936 kæmi fram það mat
löggjafans að efnahagslegar aðstæð-
ur einstaklinga og hjóna væu ekki
þær sömu og taka yrði tillit til þess.
Þegar lög um tekjutryggingu voru
sett 1971 hefði verið við það miðað að
við útreikning tekjutryggingar ættu
tekjur hjóna að vera metnar sameig-
inlega. I samræmi við þetta hefði
verið gefin út reglugerð sem leitt
hefði það af sér að bætur öryrkja
tækju mið af tekjum maka hans.
Verið að svara mismunandi
aðstæðum öryrkja
Héraðsdómur Reykjavíkur komst
að þeirri niðurstöðu að reglugerðin
sem kvað á um skerðingu vegna
tekna maka hefði ekki átt stoð í lög-
um. Guðrún varði drjúgum tíma síns
máls í að andmæla þessu. Hún sagði
að heimild til útgáfu reglugerðar
væri að finna í 17. og 18. gr. almanna-
tryggingalaganna og í 67. gr. Hún
benti jafnframt á að við breytingar á
lögunum hefði ekki komið fram sá
vilji löggjafans að breyta þeirri teng-
ingu við tekjur maka öryrkja sem
framkvæmd hefði verið til margra
ára. Hún lagði áherslu á að reglan
væri fallin til að jafna efnahagslegar
aðstæður bótaþega innbyrðis og í
þessu sambandi þyrfti m.a. að horfa
til efnahagslegrar stöðu hjóna þegar
bæði væru bótaþegar. Það væru því
fullkomlega málefnaleg rök fyrir
þessari reglu.
Guðrún benti á að grundvallar-
munur væri á stöðu einstaklinga og
hjóna samkvæmt lögum. Ekki yrði
séð af stjómarskrá að það væri ólög-
mætt. Þvert á móti væri fullkomlega
málefnalegt að horfa til efnahags- og
fjölskylduaðstæðna. Hún benti á að
hjón teldu fram sameiginlega til
skatts og nytu margvíslegs hagræðis
af því að tekjur þeirra væm metnar
sameiginlega. í lögum væri víða að
finna ákvæði um stuðning við fjöl-
skylduna. Fjölskyldan ætti rétt á
húsaleigubótum, vaxtabótum og
barnabótum. Hún benti jafnframt á
að löggjafinn hefði sett lög sem væri
ætlað að taka tillit til margvíslegra
aðstæðna fólks. Tryggingastofnun
væri með bótaflokka sem væri ætlað
að svara kröfum lífeyrisþega og taka
tillit til þeirra. Hún minnti á að
reglur um barnalífeyri kvæðu á um
að heimilt væri að greiða foreldri sér-
staka uppbót ef foreldri væri líf-
eyrisþegi.
Guðrún sagði að ekki yrði betur
séð en sú regla sem um væri deilt í
þessu máli væri í samræmi við allar
alþjóðlegar skuldbindingar sem ís-
land hefði undirgengist. Hún minnist
á mannréttindasáttmála í því sam-
bandi og sagði að hafa yrði í huga að
stýring bóta væri fallin til þess að
eyða efnahagslegu ójafnrétti og
skapajafnrétti.
Guðrún vék að bók Stefáns Olafs-
sonar prófessors, „íslenska leiðin“
en þar er talað um að skerðing tekna
maka sé fátíð meðal nágrannalanda
okkar og sú hugsun sem í henni felst
sé víkjandi. Hún sagði að ekki væri
séð að mikil rannsókn lægi að baki
þessari fullyrðingu og benti á að
skerðing vegna tekna maka væri að
finna bæði í danskri og norskri lög-
gjöf.
Skýra verður stjórnarskrána
út frá alþjóðlegum sáttmálum
Ragnar Aðalsteinsson hæstarétt-
arlögmaður flutti málið fyrir hönd
Öryrkjabandalagsins. Hann varði
drjúgum hluta máls síns í að fara yfir
alþjóðlega sáttmála um réttindi fatl-
aðra. Hann tók fram að þótt þessir
sáttmálar hefðu ekki hlotið alþjóð-
lega skuldbindingu yrði að hafa í
huga að eftir þvi sem fleiri færu eftir
þeim myndaðist venjuréttur. Þessir
sáttmálar væru oftast undanfari al-
þjóðlega skuldbindandi samnings.
Hann minnti einnig á að áður en
mannréttindaákvæði voru tekin upp
í stjórnarski-á íslands hefði Hæsti-
réttur Islands oft vitnað til mann-
réttindasáttmála Evrópu og notað
hann til lögskýringa. Sáttmálinn
hefði þó ekki haft sterkari stöðu á
þeim tíma en þeir sáttmálar sem
hann vísaði til í þessu máli.
Ragnar vísaði til þess að alþjóðleg-
ir sáttmálar kvæðu á um rétt fatlaðs
fólks til lágmarks framfærslu. Horfa
yrði til þessa þegar verið væri að
skýra ákvæði 76. gr. stjómarskrár-
innar. Hann sagði mikilvægt að hafa í
huga að ef fallist yrði á kröfu Ör-
yrkjabandalagsins yrði þessi lág-
marksframfærsla ákveðin rúm 48.000
kr. á mánuði, en samkvæmt gildandi
lögum væri hægt að skerða bætur ör-
yrkja vegna tekna maka þannig að
eftir sætu aðeins rúmlega 17.000 kr. á
mánuði. Hann minnti jafnframt á að í
alþjóðlegum samanburði væri ísland
fimmta ríkasta þjóðin innan OECD.
Island ætti því að geta verið með
hæstu viðmið bóta í heiminum. Því
væri hins vegar alls ekki fyrir að fara.
Lífeyrisbætur hér á landi væru þær
lægstu á Norðurlöndunum.
MORGUNBLAÐINU hefur borist
eftirfarandi ályktun frá stjóm Sam-
taka um betri byggð til að „skýra af-
stöðu sína til frammistöðu borgar-
stjórnar og starfa sérfræðihóps um
landnotkun í Vatnsmýri":
„Stjórn Samtaka um betri byggð
vekur athygli á því að verksvið sér-
fræðihóps skv. erindisbréfi borgar-
ráðs Reykjavíkur frá 18. apríl 2000
er flókið, umfangsmikið og óljóst og
því óvíst um árangur af starfi hans.
Því leggur stjórn samtakanna til
að samhliða kosningum til sveitar-
stjórna 2002 verði greidd um það at-
kvæði á landsvísu hvort innanlands-
flug verði til framtíðar á nýjum
flugvelli utan byggðar á höfuðborg-
arsvæðinu eða á Keflavíkurflugvelli.
Engin heimild til útgáfu reglu-
gerðar um skerðingu bóta
Ragnar hafnaði algjörlega rökum
lögmanns Tryggingastofnunar um
að reglugerðin um skerðingu tekna
maka öryrkja ætti sér stoð í lögum.
Engin heimild væri fyrir því í 17. gr.
almannatryggingalaga fyrir útgáfu
reglugerðar. í 18. gr. væri að finna
heimild sem fjallaði um afmarkaðan
þátt sem ekkert snerti skerðingu á
tekjum maka. í 67. gr. væri að finna
heimild til setningar reglugerðar um
„framkvæmd laganna". Ragnar
sagði fráleitt að þessi almenna
heimild gæfi ráðherra heimild til að
kveða á um réttindi og skyldur sem
ekki væri að finna í lögunum sjálfum.
Hann benti jafnframt á að í lögunum
væri kveðið á um að þegar öryrki
sækti um bætur ættu að fylgja
upplýsingar um „hag bótaþegans“.
Ekki væri talað um að fylgja ættu
upplýsingar um hag bótaþegans og
maka hans. Tryggingastofnun ætti
ekki rétt á að fá upplýsingar um
persónulega hagi manna nema um
það væri kveðið á í lögum.
Ragnar sagði að sú skerðingar-
regla sem þetta mál fjallaði um
svipti öryrkja tekjutryggingu við að
ganga í hjúskap. Hann minnti á að
greiðslur atvinnuleysisbóta til
þeirra sem misstu vinnuna væru
ekki tengdar tekjum maka. Sá sem
væri lagður inn á spítala þyrfti ekki
að sæta því að greiða kostnað við
spítalavist í hlutfalli við tekjur maka.
Ragnar sagði að stuðningur ríkis-
valdsins við fjölskylduna væri engin
rök í þessu máli. Ríkisvaldinu bæri
skylda til að styðja fjölskylduna með
ýmsum hætti en það tengdist ekkert
kröfu Öryrkjabandalagsins að fá
lágmarksbætur.
Hann sagði að auk þess væri þessi
regla mjög fjandsamleg konum. Árið
1998 hefði hún skert tekjur 1.508
kvenna, en 827 karla. Fordæmi væru
fyrir því að dómstólar hefðu úrskurð-
að að reglur sem ríkisvaldið hefði
sett væru svo andsnúnar lögum um
jafna stöðu karla og kvenna að úr-
skurða bæri hana ólögmæta á þeirri
forsendu.
Málið snýst ekki um Reykjavíkur-
flugvöll sem einangrað fyrirbrigði
heldur hvaða stefnu menn taka
varðandi framtíðarskipulag höfuð-
borgarsvæðisins.
Það er yfirlýst stefna skipulagsyf-
irvalda að gamla miðborgin í
Reykjavík skuli vera meginkjarni
(center) fyrir höfuðborgarsvæðið og
landið allt.
Miðborg í útjaðri flugvallar stenst
ekki. Annað hvort verður að víkja.
Gamla miðborgin veikist hlutfalls-
lega þrátt fyrir góða viðleitni og
vilja til að hressa upp á hana öðru
hverju.
Einkarekstur yfirgefur miðborg-
ina og eftir verður að mestu starf-
-semi,-sem greidd er af opinberu fé.
Ragnar gerði kröfu um að Ör-
yrkjabandalagið þyrfti ekki að bera
málskostnað í þessu máli. Hann
minnti á að bandalagið sjálft myndi
ekki hafa neinn fjárhagslegan hagn-
að af málinu þó að skjólstæðingar
þess nytu þess. Hann sagði það
skyldu dómstóla að auðvelda aðgang
almennings að dómstólum með því að
láta hann ekki bera kostnað af mál-
um. Hann minnti á að í öllum víxla-
málum væri þeim sem ynni málið
dæmdur málskostnaður og það sama
ætti að vera í málum þar sem tekist
væri á um grundvallarmannréttindi.
Ekki brot á alþjóðlegum
skuldbindingum
Guðrún lagði áherslu á það í and-
svörum sínum að þetta mál snerist
ekki um fjárhæð bóta heldur um það
hvort stjómvöldum væri heimilt að
leggja saman tekjur hjóna og reikna
út lífeyrisbætur á grundvelli þess.
Hún minnti á að skerðingarreglan
virkaði í báðar áttir og að yrði hún
afnumin myndi hópur öryrkja þurfa
að sæta skerðingu á bótum.
Guðrún sagði að í máli Ragnars
um alþjóðasamninga hefði hvergi
komið fram að Island hefði brotið
þessa samninga. Raunar væri í al-
þjóðlegum samningum beinlínis vís-
að til framfærsluskyldu fjölskyld-
unnar. Hún hafnaði því algerlega að
skerðing maka beindist frekar að
konum en körlum. Konur væru hins
vegari fjölmennari í þessum hópi ein-
faldlega vegna þess að þær væru al-
mennt á lægri launum en karlar. Hún
sagði að lokum að í bók Stefáns
Ólafssonar kæmi fram að lífeyris-
kerfi sumra þjóða OECD væru að
komast í þrot og að þess vegna væru
þær í auknum mæli að feta sig í átt að
meiri tekjutengingu.
Ragnar sagði að þessi röksemd um
OECD ætti ekki við hér á landi því að
bætur væru miklu lægri hér en í
nágrannalöndum okkar. Hann hafn-
aði því að ekki mætti hætta skerð-
ingu tekna maka vegna þess að ein-
hver annar hópur öryrkja kynni að
tapa á því. Það væri auðvelt fyrir rík-
isvaldið að bregðast við því.
Opinber starfsemi er einnig á forum
úr miðborginni, hægt og sígandi.
Nær öllum vexti á höfuðborgar-
svæðinu næstu 20 ár, eða 56.000
manns og atvinna, er ætlaður staður
austan Elliðaáa.
Ef þessi þróun heldur áfram verð-
ur gamla miðborgin lítið úthverfi
nálægt flugvellinum en raunveruleg
miðborg flyst austur fyrir Elliðaár,
þar sem meiri hluti íbúanna og at-
vinnureksturinn verða.
Verði kosið um flugvöll í Vatns-
mýri er byrjað á því að svifta borg-
arstjóm möguleikanum á að
hagnýta og skipuleggja dýrmætasta
byggingarland íslands, höfuðborg-
inni til glæsilegrar framtíðar og
þroska.".... - - nm I, ■■ | I- .m nniT" i
Yfírlýsing frá stjórn Samtaka um betri byggð
Flugvöllur verði
ekki í miðborginni