Morgunblaðið - 31.12.2000, Qupperneq 21

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 2000 21
Morgunblaðið/Kristinn
Efni sem flytjast með ögnum
(gildir um flest lífræn efni)
Rokgjörnustu efnin
Flytjast í fjölda þrepa
(toxafen)
Meðal rokgjörn efni
(HCB, DDT)
Minnst rokgjörnu efnin
(þyngstu PCB-efni)
Eimingariíkan
Flutningur þrávirkra
lífrænna efna
á norðurhveli jarðar
frá mengunarstað
til norðurpóls
EFNAFRÆÐSLA í „WORK SHOPS"
Eins og fram hefur komið voru íslendingar
afar virkir í undirbúningi samningsins. Að því
starfi komu ásamt öðrum Davíð, Magnús Jó-
hannesson, Þórir Ibsen, Halldór Þorgeirsson,
Tryggvi Felixson, Ásta Magnúsdóttir, Helgi
Jensson auk annarra sérfræðinga Hollustu-
verndar ríkisins að ógleymdum sitjandi um-
hverfisráðherrum á hverjum tíma. Davíð segir
að núverandi umhverfisráðherra, Siv Friðleifs-
dóttir, hafi sýnt málinu sérstakan áhuga. Hann
tekur fram að helsti vandinn í heildarferlinu
hafi falist í viðhorfi fulltrúa vanþróuðu ríkjanna.
„Meginvandinn fólst í því að hafa áhrif á viðhorf
fulltrúa þróuðu ríkjanna í tengslum við eðli efn-
anna, t.d. gat verið eifitt að skilja að eiturefni á
akri á Indlandi gæti haft neikvæðar afleiðingar
fyrir dýralífið allt annars staðar á jörðinni eða
alvarlegar staðbundnar afleiðingar. Hugsanleg
lausn kom fram í viðræðum okkar og Banda-
ríkjamanna árið 1997. Gaman er að segja frá því
þó að óvíst sé að hugmyndum hafi verið komið
til skila að ekki leið á löngu þar til Sameinuðu
þjóðirnar samþykktu tillögu svipaðs efnis. Til-
lagan gekk út á að komið var upp upp eins kon-
ar „work shop“ í hinum ýmsu þróunarlöndum
til að fræða heimamenn um eðli efnanna, allt frá
almennri vinnuvernd upp í að auka almenna
meðvitund um efnahættu almennt."
TEKISTÁUM
VARÚÐARREGLU
Davíð viðurkennir að síðasta samningalotan í
Jóhannesarborg hafi verið býsna strembin. Að
jafnaði hafi verið unnið 14 til 16 tíma á hverjum
degi og síðasta samningalotan hafi tekið um sól-
arhring. Helstu ágreiningsefnin sneru að fernu,
þ.e. undantekningum einstakra þjóða, hinni
svokölluðu varúðarreglu, aukaefnum í iðnaði og
fjármögnun enda augljóst að þróunarríkin
gætu ekki kostað nauðsynlegar aðgerð til að
takmarka losun efnanna. „Fyrir fundinum lág
samningsuppkast með löngum lista yfir und-
antekningar hverrar þjóðar fyrir sig. Ýmsir
töldu listann góðan leið til að sýna undantekn-
ingamar með skýrum hætti. Aðrir töldu ákveð-
in lagatæknileg vandamál geta tengst því að
hafa allar undantekningarnar inn í samningn-
um, t.d. ef nýtt ríki vildi bætast í hópinn og
þyrfti á undantekningu að halda. Lausnin fólst í
því að telja aðeins upp almennar og sértækar
skuldbindingar í viðaukanum. Undantekningar
einstakra þjóða verða settar í sérstaka skrá
sem verður aðgengileg á Netinu.“
Mun djúpstæðari ágreiningur kom fram í
tengslum við hina svokölluðu varúðarreglu.
,Ági’einingurinn um varúðarregluna er ekki
einfaldur og þarfnast því nokkurrar skýringar,"
segir Davíð. „Þegar verið var að vinna að samn-
ingnum varð samkomulag um að hafa viðmið
um hvaða efni hann spannaði ákaflega opin.
Með því móti væri hægt að fella undir hann öll
þau efni sem líkur væru á að gætu safnast upp í
umhverfinu og haft gætu hnattræn áhrif. Engu
að síður gerðu samningamennimir sér grein
fyrir því að að stjómmálaviðhorf gætu ráðið
nokkra um hvar efni á mörkum þess að vera
þrávirk og eitruð enduðu. Þess vegna var talið
skynsamlagt að gera ráð fyrir að vísindalegt
mat væri lagt á hvort efni kynnu að falla undir
samninginn," útskýrir hann og tekur fram að
áðumefnd sjónarmið hafi verið sett inn í samn-
ingsdrög. „Evrópusambandsþjóðimar lögðu
ríka áherslu á að ekki þyrfti að bíða eftir vís-
indalegri sönnun til að takmarka notkun ákveð-
inna efna og er nokkuð ljóst að þarna hefur kúa-
riðumálið haft nokkur áhrif. Með skýram hætti
var því komið á framfæri að ef ekki fengist við-
unandi tilvísun í varúðarregluna að mati Evr-
ópusambandsins yrði ekki hægt að ljúka samn-
ingsgerðinni.“
Erfitt var um vik því að þjóðir heims hafa
mjög mismunandi aðferðir til að lögtaka skuld-
bindingar og umtalsverður fjöldi þjóða á ráð-
stefnunni átti erfitt með að sætta sig við að skil-
greiningunni frá Ríó yrði breytt. Davíð segist
hafa haldið skýrt fram stefnu íslands um að
varúðarreglan væri innbyggð í samninginn. Is-
lendingar gætu ekki sætt sig við að samningn-
um yrði fómað á kostnað deilna um hvemig
þróa ætti varúðarregluna í framtíðinni. Eftir
harðar samningaviðræður varð úr að báðir hóp-
ar fengu sitt írarn að nokkra leyti. Evrópusam-
bandið fékk þvf framgengt að ef vísindanefndin
vísar efni frá geti aðildarlöndin breytt þeirri
ákvörðun. Á hinn bóginn var ekki fallist á að
breyta skilgreiningunni á varúðarreglunni.11
Hjá fulltrúum þróunarlanda kom fram
ákveðin gagnrýni á að gert væri ráð fyrir að
ráðist væri í aðgerðir gegn þrávirku lífrænu
aukaefnunum úr iðnaði með flóknum hátækni-
lausnum. Lausnin var ekki langt undan því fall-
ist var á að hver þjóð beitti sinni bestu tækni til
að forða losun úrgangsefnanna, t.d. væri hægt
að afstýra losun þessara efna í andrúmsloftið
með því að taka ákveðin efni út úr rasli fyrir
brennslu. „Hvað fjármögnunina varðaði varð úr
að iðnríkin féllust á að fjármagna skuldbind-
ingar þróunarlanda. Upphaflega var gert ráð
fyrir að gera það í gegnum svokallaðan GEF-
sjóð og varð samkomulag um að hann yrði not-
aður a.m.k. til bráðabirgða. Að lokum var geng-
ið frá sérstöku ákvæði um tækniþróunarsam-
vinnu.“
I samningnum er tekið á 12 þrávirkum líf-
rænum efnum með þrenns konar hætti, þ.e.
banni, takmörkun á notkun og sérstökum að-
gerðum gegn aukaefnum í iðnaði, t.d. díóxíni.
„Ég get nefnt að gert er ráð fyrir takmörkun á
notkun DDT. Algjört bann kom ekki til greina
því efnið gegnir mikilvægu hlutverki í barátt-
unni gegn malaríu í sumum löndum. Að sjálf-
sögðu var aldrei meiningin að fóma mannslífum
fyrir umhverfissjónarmið af þessu tagi. Annað
dæmi felst í því að Áströlum var veitt undan-
tekning til að nota eina tegund þrávirks h'fræns
efnis til að veija tréundirstöðum og annan við
fyrir ásókn maura,“ segir Davíð og tekur fram
að í samningnum sé sérstaklega gerð grein fyr-
ir því hvað gera eigi við birgðir af DDT í þróun-
arlöndunum. „Iðnríkin gáfu þróunarríkjunum
efnin á sínum tíma. Núna er að koma í ljós að
um eins konar hefndargjöf hafi verið að ræða.
Ríki heims hafa skuldbundið sig til að taka
höndum saman um að leysa vandann.“
PCB ÚR RAFBÚNAÐI
Davíð víkur talinu að Islandi. Hann segir að
aðallega hafi farið fram mæhngar á PCB og
DDT hér á landi. „Fljótlega kom í ljós að sterk
fylgni var á milli efnanna í lífríkinu. Upp úr því
sprattu tvær kenningar. Annars vegar að upp-
sprettan væri sú sama. Hins vegar að blöndun
færi fram á sameiginlegri flutningsleið. Með
frekari rannsóknum tókst að renna stoðum
undir seinni kenninguna, þ.e. efnin koma bæði
frá fjarlægum löndum og flytjast með sama
hætti á norðlægar slóðir. Huga þarf sérstaklega
að því að útrýma algjörlega PCB úr rafbúnaði.
íslendingar gerður veralegt átak fyrir 1990 í að
farga því PCB-efni sem vitað var um. Efnið er
þó því miður enn hægt að finna í litlum þéttum í
dreifiveitum. Ekki er því heldur að leyna að enn
er að verða til díóxín í opnum sorpbrennslum og
við annan opin brana. Brýn þörf er á því að
mæla efnið frekar og gera viðeigandi ráðstaf-
anir, t.d. með fullkomnari sorpbrennslu eða
urðun í stað brennslu. Islendingar era hins veg-
ar skuldbundnir undir ýmsum tilskipunum
Evrópusambandsins til að grípa til harðari að-
gerða en gerðar verða kröfur um í alþjóðlegum
samningi.“
Þrátt fyrir að gengið hafi verið frá alþjóð-
legum samningi um takmörkun á losun þrá-
virkra hfrænna efna hefur samningurinn frá því
í Jóhannesarborg ekki enn tekið gildi. „Ráð-
herrar aðildarríkjanna 25 koma saman til að
skrifa undir samning í Stokkhólmi í vor. Eftir
fundinn verður farið í að staðfesta samninginn í
hverju landi fyrir sig og hann tekur gildi þegar
nægilega margar þjóðir hafa staðfest hann.
Staðfestingarferlinu ætti að vera lokið eftir 4 til
5 ár. Að því loknu getur samningurinn loks tek-
ið gildi. Inni í samningnum er sérstakt ákvæði
um hvernig fylgja beri samþykktinni eftir. Sér-
stakri skrifstofu verður komið á fót og þangað
eiga þjóðirnar að skila inn upplýsingum um að-
gerðir fyrir utan að gert er ráð fyrir ákveðnu
eftirhti í tengslum við samninginn. Þjóðimar
eiga væntanlega eftir að leggja metnað sinn í að
standa við ákvæði samningsins svo hægt verði
að greina jákvæð áhrif samningsins innan fárra
ára. Hitt er annað mál að ég er þeirrar skoð-
unar að áhrifin séu þegar merkjanleg í ljósi
þeirrar umræðu og menntunar í þróunarlönd-
unum sem fylgt hefur samningsgerðinni."