Morgunblaðið - 31.12.2000, Side 32

32 SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Framkvœmdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson.
Ritstjórar: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ALDAMÓT
Tuttugasta öldin, sem nú er
liðin, hefur verið okkur ís-
lendingum farsæl. Á þeirri
öld komst íslenzka þjóðin frá fá-
tækt til bjargálna. Um síðustu
aldamót vorum við fátæk þjóð og
fámenn. Að vísu vorum við rík í
þeim skilningi, að á þúsund árum
höfðum við eignazt sjálfsvitund
sem sérstök þjóð. Við höfðum
skapað okkur sögu og eignast
dýrmæta menningararfleifð. Við
höfðum varðveitt tungumál, sem
án okkar hefði dáið út.
Að öðru leyti áttum við ekki
neitt.
Á 20. öldinni fengum við fyrst
heimastjórn, síðan fullveldi. I
kjölfar þess stofnuðum við lýð-
veldi. Það tók okkur 30 ár frá
stofnun þess, að ná fullum yf-
irráðum yfir auðlindum þjóðar-
innar í hafinu umhverfis landið.
Það tók okkur aldarfjórðung að
endurheimta hinn ájpreifanlega
vitnisburð um menningararfleifð
okkar, handritin.
Undir lok sjötta áratugarins
var efnahagur okkar enn mjög
ótraustur. En á síðustu fjörutíu
árum höfum við risið úr ösku-
stónni og erum nú um þessi alda-
mót ein ríkasta þjóð heims. Þetta
er mikill árangur, sem byggist
ekki sízt á því að hér býr dugmik-
ið og harðgert fólk.
Þeir sem hefðu reynt að spá
fyrir um atburðarás 20. aldarinn-
ar fyrir 100 árum hefðu ekki haft
erindi, sem erfiði. Enda hafa slík-
ir spádómar enga þýðingu.
Við getum hins vegar reynt að
gera okkur grein fyrir hvað
skiptir okkur mestu á nýrri öld.
Mikilvægasta markmið okkar á
að vera að varðveita sjálfstæði
okkar, þjóðarvitund, tungu okkar
og rækta tengslin við þá menn-
ingararfleifð, sem við höfum sem
þjóð skapað frá því að ísland
byggðist. Það verður ekki auðvelt
að ná þessu markmiði á 21. öld-
inni. Til þess þarf ekki sízt mik-
inn metnað og kröfuhörku gagn-
vart okkur sjálfum. Það væru
ömurleg eftirmæli núlifandi kyn-
slóða og komandi kynslóða ef
hægt væri að segja eftir hundrað
ár, að okkur hefði tekizt þetta
þegar við vorum fátæk og smá en
glutrað því niður, þegar við vor-
um komin í hóp ríkustu þjóða
heims.
Annað meginmarkmið okkar á
nýrri öld á að vera að byggja upp
á íslandi svo fullkomið lýðræð-
isþjóðfélag, að aðrir þjóðir líti til
okkar sem fyrirmyndar. í þessum
efnum er fámennið kostur. Ný
tölvu- og fjarskiptatækni opnar
tækifæri til að hinn almenni
borgari eigi meiri beinan þátt í
ákvörðunum um meginmál en hið
hefðbundna fulltrúalýðræði gefur
kost á.
Þriðja meginmarkmið okkar á
að vera að byggja upp réttlátara
þjóðfélag. Sum helztu þjóðfélags-
átök síðustu ára og áratuga hafa
byggzt á því, að réttlætiskennd
fólks hefur verið misboðið. Það á
ekki sízt við um deilurnar um
fiskveiðistjórnarkerfið. Metnaður
okkar á að vera sá, að ná eins
langt í að skapa hér réttlátt þjóð-
félag og nokkur kostur er. I því
felst ekki krafa um efnalegan
jöfnuð heldur krafa um réttlátar
leikreglur, sem skapi öllum þjóð-
félagsþegnum jöfn tækifæri. Og
sem jafnasta stöðu.
Með ósk um að okkur takist að
ná einhverjum árangri í þessum
efnum á 21. öldinni sendir Morg-
unblaðið landsmönnum öllum
árnaðaróskir um aldamót og
þakkar langa og farsæla sam-
fylgd í rúm 87 ár af 20. öldinni.
Forystugreinar Morgunblaðsins
30. desember 1990: „Með
hruni kommúnismans hafa
þeir kraftar verið leystir úr
læðingi, sem eiga eftir að
gera níunda áratuginn einn
hinn sögulegasta á öldinni.
Við sjáum ekki enn fyrir end-
ann á þróuninni og því miður
bendir margt til þess að íbú-
ar Sovétríkjanna megi enn
þola skort og ófrelsi um ára-
bil, áður en þeir fá um frjálst
höfuð strokið. Míkhail Gorb-
atsjov áttaði sig á því, að
hann gæti ekki beitt valdi til
að kúga fylgiríki Sovétríkj-
anna í Mið- og Austur-
Evrópu. Hann er enn þeirrar
skoðunar, að hann geti rétt-
lætt valdbeitingu til að brjóta
sjálfstæðisvilja lýðveldanna í
Sovétríkjunum á bak aftur.
Á sama tíma og Gorbatsjov
hefur verið við völd í Sovét-
ríkjunum hafa ríkin í Vestur-
Evrópu markvisst stefnt að
nánari samvinnu sín á milli í
Evrópubandalaginu. Hinn
nýi sameiginlegi markaður
þess á að koma til sögunnar í
ársbyrjun 1993 og þjóðirnar
12 eru að setja sér ný mark-
mið um nánari samvinnu í
stjórnmálum og peninga-
málum.“
31. desember 1985: „Sé lítið
til þróunar íslenskra stjórn-
mála á því ári sem er að
kveðja og leitast við að ráða
gátur framtíðarinnar er til
lítils að staldra við það sem
stjórnmálamenn og fjöl-
miðlar ræða mest: efnahags-
spár, fjárlagatölur, hæð
vaxta, ákvörðun gengis og
söfnun skulda í útlöndum.
Þetta eru allt skamm-
tímavandamál. Þau er alltaf
unnt að leysa. Mestu skiptir
að stjórnmálamönnum takist
það sem þeir hafa boðið sig
fram til að gera; að veita
þjóðinni forystu með þeim
hætti að um leiðina að sam-
eiginlegu markmiði ríki
sæmilegur friður.“
31. desember 1980: „Því mið-
ur höfum við íslendingar
ekki yfir neinu sérstöku að
gleðjast, þegar við lítum yfir
þjóðmálavöllinn um þessi
áramót. Þótt undarlegt kunni
að virðast, hefur öllu hrakað
frá því sem var á árinu 1979.
Upplausnin er að ýmsu leyti
meiri. Fyrir réttu ári gátu
menn þó huggað sig við von-
ina um að þau öfl kynnu að
sameinast um landstjómina,
er hefðu til þess þrótt að
leiða þjóðina út úr ógöng-
unum. Sú von rættist ekki og
afleiðingarnar fara ekki fram
hjá neinum, sem ekki heillast
af sýndarmennskunni."
ÞAÐ ER tómahljóð í alþjóða-
hyggjunni, segir hinn merki
þjóðfélagsheimspekingur,
Isiah Berlin, í athyglisverðu
samtali sem ég las á sínum
tíma. Hann segir að fólk geti
ekki þroskazt nema það sé
þáttur af sérstæðri menn-
ingu; heyri einhverju samfélagi tíl. Menn heyra til
einhverri arfleifð. Það er hægt að bæta við hana,
þróa hana og rækta, en ekkert samfélag lifir af
með því að ganga af henni dauðri.
Það er þannig hlutverk okkar að ávaxta arfleifð-
ina, rækta hana; bæta við hana og gera hana fjöl-
breyttari með allskyns áhrifum og nýrri reynslu.
Á því andartaki sem alþjóðahyggjan legði undir
sig öll samfélög og ekkert væri til annað en eitt
tungumál, hvort sem væri í listum, viðskiptum eða
stjómmálum, einn strengur sem ætti að lýsa sál-
arlífi okkar, tilftnningum og arfleifð, þá yrði ekki
til alþjóðleg menning, heldur dauð menning eins
og Berlin kemst að orði; menning hins einsleita
víðáttubúa, gætum við sagt með Kundera. Ef allt
lyti sömu lögmálum og afþreyingin og skemmt-
anaiðnaðurinn, þ.e. yrði einshyggju alþjóðatungu-
málsins að bráð, þá hyrfu öll sérkenni í samfélag-
inu inn í eftiröpun og stórþjóðastaðla sem kæmu í
stað fijóvgandi og sérstæðrar menningar.
Enginn veit hvemig styijöldinni um tungu okk-
ar og menningararf lyktar. Hún stendur nú yfir,
svo háskaleg sem hún er. Mótstöðukraftur okkar
minnkar að ég held með hverju ári sem líður og
senn verður tízkan þeim vilhöll sem þykjast vera
að vemda íslenzka menningu, en vega nú að rót-
um hennar með þeirri erlendu síbylju sem er ein-
att einkenni hinna nýju ljósvaka. Jónas er höf-
undur þessa fallega orðs og notar það í þýðingu
sinni á stjömufræði Úrsins, en mér er til efs hann
hefði eytt því á þá háværu fjölmiðla sem nú læsa
klónum í hvers manns huga; oft og einatt án
tengsla við íslenzkan veraleika og þá arfleifðar-
hefð að velja einungis það bezta sem erlendur
markaður hefur uppá að bjóða. En íslenzkar sjón-
varpsmyndir vekja þó bjartsýni eins og önnur ís-
lenzk kvikmyndagerð. Hún gæti haft svipuð áhrif
og biflíuþýðingar Odds og Guðbrands. Eg er þá
ekki að tala um listræn gæði, heldur vinsældir
kvikmynda og varðveizlu tungunnar.
Jón forseti Sigurðsson lagði áherzlu á rétt ís-
lenzkrar tungu enda væri hún forsenda alls sjálf-
stæðis. Hún og landið era hið eina sem heyrir okk-
ur til og ekki öðram. Hún er mikilvægasta
forsenda arfleifðar okkar. Það stjómar enginn ís-
lenzku þjóðinni sem talar ekki tungu hennar. Við
höfum sögulega reynslu íyrir því. Islenzkar bók-
menntir era skrifaðar á þessa tungu og því era
þær okkur dýrmætari en ella. Þær era homsteinn
tilvistar okkar og sérstæðs þjóðemis. Því era þær
flestu öðra mikilvægari. Ef við glötum tungu okk-
ar glötum við einnig þjóðmenningunni og sjálf-
stæðinu. Þá hrynur samfélagið. Þá getur ný þjóð
heyrt Islandi tíl, að vísu; útlend þjóð, arfleifðar-
snauð og opin fyrir erlendri ásókn. Auðnulaus
þjóð í leit að sjálfri sér, hamingju sinni; og glataðri
sjálfsvirðingu.
Sjálfsvirðingin er ekki sízt forsenda hamingju
eða höfum við nokkum tíma heyrt talað um ham-
ingju þeirra sem hafa glatað sjálfum sér? Þar sem
hamingjan býr í hjarta mannsins verður hún ein-
ungis varðveitt þar, eins og tungan sem við tölum
og tilfinningar sem hún lýsir.
Aristóteles segir í Stjómmálum að dyggð sé
forsenda hamingju. Það er dyggð að varðveita
sérkenni sín, arfleifð og þá ekki sízt tunguna sem
er meðal annars dýrmæt vegna þess að hún er
tengiliður einnar kynslóðar við aðra. Hvísl milli
kynslóða. Við íslendingar sem nú lifum getum átt
mikilvæg samtöl við þá sem varðveittu gullald-
arbókmenntir okkar - og það á þeirra eigin tungu.
Slík samskipti era lítilli þjóð hollt veganesti;
stækka hana og auka henni þrek. Án þessa arfs
hefðum við ekki fengið sjálfstæði okkar, handritin
né 200 mílna fiskveiðilögsögu og án hans væri
sjálfsvirðing okkar líklega heldur bágborin.
En þótt margt sé harla fagurt og eftirminnilegt
í þessum foma menningararfi verður það ekki
endurvakið með okkur í upphaflegri mynd. Það
getur einungis orðið aflgjafi nýrra hugmynda. Það
verður aldrei endurtekning gamalla töfra. And-
rúm verður ekki endurtekið. En töfraþula tungu
og arfleifðar sækir hljómfall sitt í reglubundna
hrynjandi lífs og reynslu. Hún á rætur í kvikunni
sjálfri. Og hún hefur fylgt okkur frá ómunatíð.
Heimsþorpið
TÆKNIN, þ.e. fjar-
skipti um gervihnetti,
hefur breytt plánet-
unni í heimsþorp og rutt úr vegi þeim hindranum
sem töfðu fyrir fréttaflutningi. Fréttir um leið og
þær gerast er krafa sjónvarpsneytenda og net-
fíkla. Og hún hefur neytt dagblöðin til að taka að
sér nýtt hlutverk, þ.e. að hjálpa lesendum til að
skilja umheiminn og nánasta umhverfi sitt.
Tölvu- og símafréttir eiga eftir að auka sam-
keppnina en þurfa ekki endilega að ógna dagblöð-
unum í næstu framtíð vegna þess að tæknin sem
til þarf er enn á þróunarstigi og útbreiðsla tilskil-
inna tælga ekki nægilega mikil til að þetta ný-
næmi geti veitt blöðunum alvarlega samkeppni.
Dagblöðin verða því að öllum líkindum áhrifa-
mesti frétta-, upplýsinga- og auglýsingamiðillinn
eitthvað fram á þessa öld. En sjónvarpið verður
aðalkeppinauturinn. Tæknin mun gera sjónvarpið
fjölbrejiilegri miðil en nú er og einkatölvan er
orðin eins útbreidd og örbylgjuofnar, vinsælt víxl-
verkandi afþreyingartæki. Heimilistölvan verður
daglegt brauð.
Tölvur eiga eftir að vinna úr sjónvarpssend-
ingum alls kyns kennslu- og afþreyingarefni. En
síðar blasir við nýr heimur. Þá verður raftæknileg
dreifing upplýsinga um sjónvarp orðin helzta boð-
leið fyrir margt það efni sem blöðin flytja í dag. Og
að mörgu leyti mun þetta rafeindakerfi samsvara
raunverulegu dagblaði, búið mörgum sömu kost-
um og dagblöðin nú varðandi myndgæði, færan-
leika og jafnvel kostnað.
Allur fjöldinn verður mjög fær í tölvunotkun,
ekki sízt vegna þess hve þessi tækni verður auð-
lærð. Þeim erfiðleikum sem komið hafa í veg fyrir
að tölvur veiti blöðum og öðrum fjölmiðlum sam-
keppni hefur að mestu verið ratt úr vegi. En
hvernig fer þá fyrir blöðunum? Þau breytast. Og
lesendur þeirra breytast ekki síður með aukinni
rafeindalegri dreifingu.
Forstjóri Knight-Ridder, sem gefur m.a. út
stórblaðið Miami Herald hefur sagt: „Ein helzta
hindran sem dagblöð verða að sigrazt á er ólík
áhugamál lesenda og skipting þeirra í ótal hags-
munahópa."
Stafrænt eða gagnvirkt sjónvarp sem merkir að
áhorfendur verða sínir eigin dagskrárstjórar mun
ýta undir þessa skiptingu vegna þess það hentar
hagsmunum þeirra.
Æ fleiri lesendur munu ætlast til þess að fjöl-
miðlar veiti þeim aðeins þær upplýsingar sem þeir
óska eftir af öllu því flóði sem fyrir liggur hverju
sinni. Neytendur munu sjálfir skiptast í áhuga-
hópa eftir því sem þeim verða ljósari séróskir sín-
ar og þeir verða færari um að fullnægja þessum
óskum vegna aukins framboðs.
Auglýsendur munu í auknum mæli kappkosta
að.ná aðeins til líklegustu viðskiptavina. Þeir
verða tregir til að greiða fyrir það sem þeir telja
óþarfa kynningu á almennum fjöldamarkaði. Þeir
munu krefjast sérhæfðari miðla fyrir auglýsingar
sínar.
Dagblöð verða svo hönnuð handa hveijum og
einum, sniðin að sérstökum þörfum lesenda. Þeir
fá þannig sérhannaða skammta af fréttum, aug-
lýsingum og upplýsingum sem era sérstaklega
valin með tiUiti til þarfa hvers og eins.
Þetta minnir á hvemig Islendinga sögur, þ.e.
elfan mikla, kvíslaðist á 14. öld í smærri lænur eins
og Fornaldarsögur Norðurlanda sem vora afþrey-
ingarævintýri og annála sem vora til fróðleiks.
Hlutverki sagnanna var sem sagt lokið.
Það má vera að upplýsingar og fróðleikur dreif-
ist til æ fleiri við þessa tækniþróun og nauðsynlegt
að halda í þá von. En þetta er samt íhugunarverð
framtíð og mér er til efs ég hefði haft áhuga á að
gera blaðamennsku að lífsstarfi mínu ef framtíð-
arsýn hefði verið sú sem hér er lýst Þetta er fyrst
og síðast framtíðarsýn afþreyingar og skemmti-
iðnaðar, sérhæfðrar þekkingar en ekki almennr-
ar. En ef vel tekst til getur þessi framtíð verið
heillandi viðfangsefni, í ætt við vísindaskáldsögu.
Dagblöð og
dómstólar
I ÞEGAR við voram í
Noregi vorið 1991
heimsóttum við Stav-
anger Aftenblad og
áttum ágætt samtal við þáverandi ritstjóra þess,
Thor Bjarne Bore, alvarlegan mann og viðræðu-
góðan. Nokkra síðar rakst ég á athyglisverða
grein eftir hann í málgagni norskra blaðamanna
og þar fjallar hann um siðleysi í íjölmiðlum og
ábyrgð fréttamanna. Hann segir í upphafi greinar
sinnar að fyrrverandi upplýsingafulltrúi hjá Kred-
itkassen hafi sagt að fyrir venjulegt fólk sé aðeins
eitt verra en að verða fyrir reiði Guðs, það sé að
verða umfjöllunarefni á forsíðu Dagbladet eða
Verdens Gang án þess vilja það. Þar sé nefnilega
hvorki að finna náð né fyrirgefningu. Og Bore seg-
ir: „Það er ef til vill ekki þægileg tilhugsun að æ
fleiri skuli spyrja hvort nýtt réttarkerfi sé að
verða til í Noregi, kerfi þar sem menn era dæmdir
sekir um leið og gransemdir vakna, þar sem menn
verða að afplána refsingu þegar í stað í gapastokki
almenningsálitsins, ásamt öllum þeim ættingjum