Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1898, Blaðsíða 2

2
sem næst liggur botni lækjarfarvegsins (c) er einna fyrirferðar-
mest. Dálítil rúst (d) er og tram í lægðinni, þar sem oddi ness-
ins hefir rayndast, er lækurinn rann í ána. Þykir mér líklegast,
að annaðhvort a eða c sé bæjarrústin, en hitt fjós og heystæðis-
rústin Þó skal ég ekki fullyrða neitt um það. Landið er hraun
og örblásið fyrir löngu; hefir sá uppblástur eyðiiagt bæinn. Þó
hefir hann staðið framyfir miðja 18. öld. A. M. telur jörðina 10
hndr. (í byrjun aldarinnar), en 1760 er hún talin 5 hndr.; þá hef-
ir hún verið að ganga af sér og líklega lagst i eyði skömmu
eftir það. Hefir landið þá lagst undir Hvamm. En 1838 gjörði
Eyjólfur Vigfússon nýbýli við Þjórsá hjá Hrosshyl, og kallaði
Arbæ. Það er í Hvammslandi, og átti að vera i notum þess að
land hins forna Arbæjar hefði lagzt undir Hvamm. Eigi var þetta
með samþykki Hvammsbænda. Þó stóð býli þetta til 1886, þá
lagðist það niður.
2. Stóruvellir, eða Vellir hinir eystri, stóðu vestur við
lækinn, sem við þá er kendur; hefir landnám Orms hins auðga í
Húsagarði náð þangað; en sonarson hans, Valla-Brandur, »reisti
fyrst bú á Völlum«. Hefir allur norðvesturhluti landnámsins lagst
þar til. Varð þar allmikið höfuðból. Vellir hinir ytri jöfnuðust
eigi þar við og fengu út af því nafnið: »Mwm«-Vellir. Þórður
Andrésson, er Gissur jarl átti við, bjó á »Völlum á Rangárvöll-
um«. Það hafa hlotið að vera Rangárvellir hinir ytri, eða Land-
sveit, því á Rangárvöllum hinum eystri hét enginn bœr Vellir. Og
nærri iná geta, að Þórður hefir búið á þeim » Völlum« sem meira
höfuðból voru, eða hinum eystri. — A Stóru-Völlum var kirkja,
en bændaeign voru þeir til 1791; þá voru þeir teknir úr eigu
bóndans Guðbraúds Jónssonar og gerðir að prestssetri. Aseinni
öldum gekk landið stöðugt af sér af sandfoki, þó mest á þessari
öld, og er nú meiri hluti landsins sandrokið hraun. Arið 1882
fauk svo mikið á bæinn og túnið, að þar var ekki lengur byggi-
legt. Lagðist þá niður bæði staður og kirkja. Þó er þar enn gras-
lendi nokkuð. Bærinn var bygður upp aftur lengra útmeð lækn-
um, og heldur hann nafninu, en er þó að eins smábýli.
3. Stóruvallahjáleiga stóð frammi á túninu. Þar voru síð-
ar lambhús.
4. Hólkot var svo sem stekkjarveg austur frá Stóruvöllum.
Þar er nú örblásið og rústin að nokkru leyti í sandi, sér þó til
hennar.
5. Minnivellir, eða Vellir hinir ytri, þar sem Ketill ör-
riði bjó, liöfðu áður staðið i hrauninu suðaustur frá bænum sem
nú er. Þar sér til rústa.