Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1905, Side 25

þunnum jarðvegi. Hefir það mestmegnís verið mýrlendi, sem sést af
þvi, að enn er malarsandurinn víðast livar deigur. Er því eðlilegt,
að á sú, er þar rann fram, fengi mýralit og ætti við að hún væri
nefnd Rauðá. Og hafi hinir lækirnir úr mýrinni runnið saman við
Rauðá (Stóraós) og svo farið vaxandi af vatni úr mýrlendinu á leið
hennar, þá hefir hún eigi verið orðin sérlega lítil er hún kom í
Þjórsá. Þá hefir sú leið verið miklu lengri en nú. Er svo sagt, að
lengi frameftir öldum hafi Þjórsá runnið öll í einum mjóum ál aust-
ur við Gfrjótnes og þaðan suður með austurbakkanum. Á einum
stað er sagt að állinn hafi verið svo mjór i fornöld, að kasta hafi
mátt kefli þar yfir. Þar af hefði bærinn Mjósyndi (nú Mjósund)
haft nafn sítt. Þó þetta, um keflið, sé nú orðum aukið, þá ber bæj-
arnafnið þess vott, að mjótt hefir þar verið yfir. Nú dytti engum
í hug að nefna bæinn M/osund, ef hann hefði ekki borið það nafn
frá gamalli tíð, því nú er áin þar afarbreið með miklum eyrum,
og hefir aðalvatnsþunginn jafnan fylgt vesturbakkanum og brotið
hann. Það er sögn, og hún líkleg, að bærinn hafi oft verið færður
undan ánni, og var það síðast gert seint á 19. öld. í bæinn, sem
þá var aflagður, hafði verið dregið mikið af grjóti, svo að úr þeim
liluta hans, sem í ána er fallinn, hefir myndast urð undir bakkan-
um; brýtur hún strauminn og bægir honum frá, livort sem það get-
ur nú lengi haldist. Þaðan frá fer áin breikkandi til sjávar, renn-
ur í kvíslum og eyrar á milli. Víðast hvar liggur þó megin-állinn
með vesturlandinu, nema hjá Sandhólaferju; þar er hann austan-
megin um hríð. Þó hefir áin einnig þar brotið vesturbakkann; þar
hafa myndast eyrar, sem hún flýtur yfir í vatnavöxtum. En þess í
milli hafa þær stundum valdið sandfoki. Frá Sandhólaferju breikk-
ar áin enn meira. Snemma á 18 öld (?) skar hún Traustaholt frá
meginlandi. Er sagt, að bóndi þar hafi skorið bakka árinnar og
veitt vatni úr henni á engjar sínar. En hún braut skurðinn, og
gerði holtið, sem bærinn stóð í, að umflotinni eyju. Var bærinn
síðan kallaður Traustholtshólmi og hin nýja kvísl Hólmaós. Svo
hét hann fram á mína daga. Var fénaður hafður í landi og farið á
bát yfir ósinn. En ósinn óx árlega, og þar kom, að eigi þótti eig-
andi við það, að sækja yfir hann á hverju máli, hvernig sem á
stóð. Var bærinn því tekinn úr hólmanum. Enda er nú mestur
liluti árinnar lagstur í ósinn og er nafnið »Hólmaós« nú sjaldan við-
haft, þar eð það á ekki lengur við, því nú er þar um Þjórsá sjálfa
að ræða. Það er víst réttmæli, að mestan hluta hinnar miklu
breiddar sinnar þar neðra hafi Þjórsá brotið af landnámi Þórarins,
sem gaf henni nafnið.
4