Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1930, Side 6

6
hellrar og víðar«. Enn fremur segir höfundurinn, Gunnlögur Odds-
son, á bls. 192 frá hellum í Árnessýslu: »í Flóa er hellir nokkr í
móberg, er brúkaðr er til íbúðar; í Laugardalsfjalli eru hellrar tveir, er
Laugardalshellrar eru kallaðir1), þar hafa sæluhús verit«.
í sóknalýsingum þeim, sem prestar um Rangárvallasýslu og
Árnessýslu rituðu fyrir Bókmenntafélagið kringum 1840 og nú eru
í nr. 19 fol. i hrs. þess í Landsbókasafninu, er mjög víða getið um
hina manngerðu hella; eru sums staðar nokkrar lýsingar af þeim og
sérstaklega skýrt frá stærð þeirra. Höfundunum dylst það engan
veginn að margir þeirra, sem þeir skrifa um, eru gerðir af manna
höndum; þeir taka það jafnvel beinlínis fram og þykir sýnilega ekki
sérlega mikið til þess koma eða hellarnir neitt merkilegir, en skýra
frá þeim blátt áfram af því, að sérstaklega hafði verið spurt um
hella. Af því að flestar skýrslur prestanna eru að sumu leyti merki-
legar við rannsókn þessa máls, verða þær teknar hér í heild sem við-
auki við þessa ritgerð, og vísast til þeirra í hellalýsingunum hér á eftir.
Árið 1873 ferðaðist Kr. Kálund um Suðurland^); í bók sinni,
Bidrag til en hist. topograf. Beskrivelse af Island (Kbh. 1877—82),
I., bls. 212, getur hann þess, að í Landmannahreppi og Holtamanna-
hreppi, og raunar í flestum sveitum í Rangárvallasýslu »findes adskil-
lige huler (hellrar), sá vel kunstige som naturlige. Man ansér dem
for sá bekvemme til fáre- og hohuse, at man ofte hugger sig sá-
danne, hvor en blodere stenart findes«. Síðan vitnar hann í það,
sem Sveinn Pálsson segir, og enn fremur getur hann um nautahelli
í Odda á 12. öld, sem sagt er frá í Biskupa sögum, I, bls. 320 (og
346—7), að fallið hafi. Er sú saga einkar merkileg í þessu sambandi,
því að hún sýnir og sannar að á 12. öld (ofanverðri) hafa hellar,
sem að öllum líkindum hafa verið manngerðir, verið notaðir til
nautageymslu í Odda, tveir eða að minnsta kosti einn. Frásögnin er
i sögu Þorláks byskups hins helga, hinni yngri, og í jarteinabók hans,
þeirri er Páll byskup lét lesa upp á alþingi 1199. Er ástæða til að
taka upp þessa frásögn hér, því að slikra (manngerðra) hella mun
ekki annars staðar getið í fornum ritum vorum. Jarteinabókin er eldri
en sagan og frásögnin í sögunni virðist tekin eftir jarteinabókinni,
en stytt dálí'ið og breytt. í jarteinabókinni er sagt þannig frá, — að
því slepptu, sem hér er óþarft að taka upp í þessu sambandi:
»í Odda varþ sá atbvrþr, at navtahellir fell, ok vrþo þar vndir xij
navt, þav oll hofþo þegar bana, ok var náliga hvert bein þeira
brotit, ok engi iþr ósavkuþ í þeim.---------Þar varþ vndir biargino
1) Sbr. Árb. 1902, bls. 27—28. 2) Sbr. Landfrs. tsl. IV., bls. 90.