Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1930, Side 55

55
gerðir miklu stærri. Talar Sveinn um þetta svo sem alkunnugt mál
og svo sem altítt sé að taka upp hella í hólum á þennan hátt.
Það mun hæpið að rengja svo glöggskyggnan mann sem Sveinn
Pálsson er. Kálund segir, að Landmenn og Holtamenn höggvi sér
oft hella, þar sem þeir hitti fyrir mjúka bergtegund í jörðu. Hann
talar einnig um þetta svo sem alkunnugt og altítt sé. En jafnframt
minnist hann neðanmáls á frásögn Sveins og þykir hún furðuleg, en
segir, að menn í þessum hellahéruðum staðfesti þetta eigi að síður,
og álíti, að þetta megi sjá af lögun hellanna og opinu, sem gert sé
í loftinu á þeim, venjulega þar sem hóllinn um þá sé hæztur. í þess-
ari neðanmálsgrein virðist ekki vera átt við nýgerða hella, svo sem
í meginmálinu, heldur eldri. En um þessi op á hellisloftunum er það
að segja, að þau eru fyrir ljós og ioft sem ljórar á öðrum húsum,
og þótt þau hafi verið nefndir strompar í skýrslunni eða hellalýsing-
unum hér að framan, eftir málvenju manna nú, þá er það engu síð-
ur rétt að kalla þau ljóra, hinu gamla nafni, sem nú er orðið fátítt
í málinu. Opin hafa verið í upphafi gerð til þess að vera það sem
þau eru, en ekki sem inngönguop fyrir menn ofan í lukt hólf eða
helli í hólnum eða jörðunni, þar sem hellirinn nú er. Er menn gerðu
sér hella, hafa þeir naumast gert þessi op fyrst, heldur síðast, eða
að minnsta kosti ekki fyr en þeir voru búnir að hoggva inn á móts
við þau allt frá inngönguopi eða þrepunum, sem nú eru víðast hvar
ofan í hellana. En að því er lögun hellanna snertir, þá bendir hún
vitanlega engan veginn til þess, að hellarnir séu myndaðir af náttúr-
unni, fremur en til hins, að þeir séu gerðir af mannahöndum. Á fæst-
um hellum er lögunin svo sem Sveinn segir að hún sé á hólfunum
í hólunum, enda segir hann einnig, að þau séu mörg höggvin út að
innan og gerð miklu stærri eftir að búið er að komast ofan í þau.
Það getur verið eitt af tvennu eða tvennt, sem liggur til grund-
vallar fyrir hinni furðulegu frásögn Sveins um holin í hólunum, sem
menn hafi komizt i og gert úr þá hella, er þeir færðu sér í nyt. Sjór kann
á fyrri tímum að hafa myndað þá hella suma, að nokkru leyti, og
svo eru þeir sjálfsagt myndaðir flestir, móbergshellarnir á Suðurlands-
undirlendinu, sem engin mannaverk eru á. Sums staðar kunna þess
konar hellar að hafa lokazt síðar af möl og mold, er barst fyrir
mynni þeirra, og enn síðar kunna þeir að hafa fundizt og verið opn-
aðir aftur, en fá dæmi munu finnast til slíks. Þó hafa slíkir hellar
eða skútar, sem þannig hafa myndazt í fyrstu og menn hafa orðið
varir, getað orðið grafnir út og stækkaðir, og síðan gefið tilefni til
þeirrar frásagnar, sem Sveinn hefur ritað; þeir kunna að vera þeir
fáu, sem hann segir að op sé á frá náttúrunnar hendi. í annan stað