Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1930, Side 66

66
er einnig nefndur að eins Hellir í jarðabók Á. M., — »hjáleiga byggð
hér fyrir um 60 árum« (þ. e. um 1650). Enn fremur segir þar svo:
»NB. Býlið tekur nafn af því, að þar eru engin bæjarhús, nema ein-
asta fjós og eldhús, og býr fólkið hér i einum hraunhelli, sjálfgjörð-
um«. Þetta síðasta er merkilegt, einnig í þessu sambandi, því að það
bendir til að hellirinn sjálfur sé eldri en býlið; hann er nefnilega
ekki sjálfgjörður, og menn myndu ekki hafa talið hann árið 1709
vera það, hefði hann ekki verið eldri en býlið. Þó þarf hann alls
ekki að hafa verið mjög mikið eldri. En bæjarnafnið verður ekki til
að sanna aldur hans. — Að bærinn er nú (frá því á síðustu öldý
kenndur jafnframt við Miklaholt, holtið, sem hann stendur á, mun vera
gert til að aðgreina hann frá Helli í Ölfushreppi og ef til vill einnig
Kolsholts-helli í Villingaholtshreppi. — Hell(n)atún er nefnt í jarða-
bók Á. M., talið byggt úr jörðunni Ási, enda er það talið hjáleiga
þaðan í síðari jarðabókum. Er óvíst hvenær byggð hefur fyrst verið
tekin þar upp og er líklegt að 2 hellar (eða fleiri?) hafi þar verið
komnir áður, sennilega fjárhellar, og tún ræktazt hjá þeim. Hellanna
er getið þannig í jarðabók Á. M.: »Hellir er innar af bænum, brúk-
aður fyrir búr og eldivið; annar í túninu, fyrir lömb; þriðji skammt
frá bænum, brúkaður fyrir fjárhús«. — Mun bærinn kenndur við hina
tvo fyrst-nefndu. — Þá eru eftir að eins 2 bæir eða 2 bæjanöfn:
Hellar á Landi og Hellar í Flóa. — Báðir hafa þessir bæir verið
nefndir Hellur á síðustu tímum; er það vegna þágufallsmyndarinnar
Hellum, og ef til vill einnig vegna eignarfallsmyndarinnar Hellna, sem
er rétt mynd af orðinu Hellur, en röng af orðinu Hellar, þótt hún
sé orðin gömul og búin að fá hefð í málinu, ásamt fleirum slíkum
afbökunum á bæjanöfnum, t. d. »Vallna« fyrir Valla (af bæjarnafninu
Vellir)1 2. Hin forna eignarfallsmynd, Hella, afbakaðist eða gleymdist
eða varð misskilin. — Önnur ’breyting á fallmyndunum af orðinu
hellir varð sú, að halda errinu í þeim, og jafnvel i fyrir framan það
i fleirtölu einnig, en þó var því oft sleppt þar og notaðar sam-
dráttarmyndir (hell(i)rar hell(i)ra, hell(i)rum).2 — Um Hella í Land-
sveit mun finnast fyrst getið í jarðakaupabréfi, er gert var 22. Febr-
úar 1375 ;3 er þar nefnd Hellna-jörð. í Vilchins-máldaga, 1397 um
Skarðs-kirkju er sagt að hún eigi »tíund frá Hellum«).4 Bærinn er
1) Sbr. Bæjanöfn á íslandi, eftir Finn Jónsson, Safn til sögu íslands, IV.,.
bls. 415-16 og 472.
2) Sbr. Valtýr Guðmundsson, ísl. Grammatik, Kh. 1922, § 106 og § 116.
3) ísi. fornbrs. III., 237, bls. 291-93.
4) S. st. IV., bls. 63.