Dagblaðið Vísir - DV - 09.03.1983, Blaðsíða 19

DV. MIÐVIKUDAGUR9. MARS1983.
Menning
Menning
Menning
Menning
hefja innreiö sína í borgunum, var aö
mestu leyti í höndum útlendinga. Að
lokinni seinni heimsstyrjöld, sem
greiddi Póllandi þyngri högg en
flestum öörum Evrópuríkjum, gat
því tekist víötæk samstaöa milli
kommúnista, sósíalista og stærsta
flokksins, smábændaflokksins, um
skiptingu stórjaröa meðal smá-
bænda og þjóönýtingu erlendra fyrir-
tækja. Samsteypustjórn undir
forystu Gomulka komst á fót og
Pólverjar voru skamma stund
sameinaöir undir ákveðinni, kraft-
mikilli og markvissri forystu.
Viö þessar aöstæöur varö öllum
skynsömum Pólverjum smám
saman ljóst þaö sem þá og síðan
hefur veriö nefnt raison d’état. Hiö
nýja Pólland gat ekki staðið eitt milli
Sovétríkjanna og Þýskalands. Náin
samvinna viö Sovétríkin var óhjá-
kvæmileg og óumflýjanleg nauösyn,
hvert álit menn svo sem höföu á þeim
og stjórnarfari þeirra. Spurningin,
Bókmenntir
Ólafur Hannibalsson
sem þá var ósvaraö, var hvort slíku
Póllandi tækist aö þræöa hiö mjóa
öngstigi, sem leyföi því aö halda
innra sjálfstæði sínu, líkt og Finn-
um hefur tekist, eða hlaut það aö
veröa leppríki?
Ascherson rekur sundur þann
flókna örlagavef, sem leiddi Pólland
mjög nærri stööu þess síöarnefnda.
Hann rekur fall Gómulkas 1948,
valdatöku hans á ný 1956 í andstööu
viö leiötoga Sovétríkjanna og meö
nærri einhuga þjóö aö baki sér, hæg-
fara hrörnun og hnignum álits hans,
flokksins og stjórnarkerfisins til
1970, valdatöku Giereks, stóriöjuóra
hans, sem á skömmum tíma áttu aö
umbylta Póllandi í nútímalegt iön-
veldi meö vestrænu fjarmagni og
tækniþekkingu, og hvernig þeir
runnu smám saman út í sandinn í
meöförum gerspillts og þunglama-
legs skriffinnskukerfis uns Pólland
10 árum seinna stóö uppi skuldum
vafið og gat ekki lengur séö þegnum
sínum fyrir einföldustu daglegum
nauðsynjum til aö hafa í sig og á.
Lech Walesa steig
fram á sjónarsviðið
Ascherson var sjálfur viöstaddur
The Polish August
Neal Ascherson
Penguin Paperback
Endurprentun 1982.
Höfundurinn Neal Ascherson er
skoskur blaöamaöur, rétt fimmtugur
aö aldri, sem lengi hefur starfaö
sem fréttaritarí 1' Miö-Evrópu fy rir
Guardian, Scotsman og Observer.
Honum hefur tekist aö gera þessa 300
bls. bók þannig úr garöi, að maöur
les hana í gegn frá upphafi til enda
eins og spennandi reyfara, en fær þó
jafnframt á tilfinninguna, aö maöur
viti allt, sem máli skiptir um at-
buröina í Póllandi 1981—’82, söguleg-
an aödraganda þeirra, alla megin-
þræði, sem aö þeim liggja og hvers
vegna svo hlaut að fara sem fór.
Þetta er harmsaga einstaklinga og
þjóöar, sögö af næmri samúö
samfara skörpum skilningi, sem
aldrei missir sjónar af
meginatriöum, en gefur þó nægilegt
svigrúm persónuleika þeirra, sem
kallaöir hafa veriö til aö leika aðal-
hlutverkin í pólskri sögu á þessari
öld. Þannig tekst honum oft meö
tilvísun í eina setningu, aö sýna
persónueinkenni, sem hlutu aö hafa
afdrifarík áhrif, þegarþau voru þess
umkomin aö setja mark sitt á
framvindu pólitískra atburöa. T.d.
sjáum viö hiö stutta sjálfstæðistíma-
bil Póllands milli heimsstyrjaldanna
eins og í hnotskurn í þessari setningu
Józefs Pilsdskís, sem hrifsaöi til
sín einræðisvöld 1926: „Annaðhvort
veröur Pólland stórveldi eöa það
veröur ekki til.” Uppbólgnir
þjóöernisórar af þessu tagi voru þaö,
sem Pólverjar síst þörfnuöust á
þessum árum.
Höfundur rekur í örstuttu máli
söguna frá síðustu skiptingu
Póllands 1795, þegar Prússland,
Rússland og Austurríki tóku höndum
saman um aö afmá landiö af landa-
bréfinu og gengu jafnframt hart
fram í tilraunum til aö afmá pólskt
þjóöerni og tungu — auövitað meö
öfugum árangri. Ofsóknir prúss-
nesku lútherskirkjunnar og rúss-
nesku rétttrúnaðarkirkjunnar uröu
til aö þjappa Pólverjum saman um
kirkju sína og bræöa saman í eitt í
vitund þeirra pólskt þjóöerni og
kaþólska trú enda var kirkjan eina
stofnunin sem þeir áttu sameigin-
lega eftir sundurlimun þjóðrikisins.
Frumstætt land-
búnaðarland
Hiö pólska þjóðríki, sem reis upp
úr rústum fyrri heimsstyrjaldar var
frumstætt landbúnaöarland. En
landareignirnar voru aö mestu í eigu
fámennrar yfirstéttar stórjaröeig-
enda. Sá kapítalismi, sem var aö
hina dramatísku viðburði í ágúst
1980, þegar rafvirkinn Iæch Walesa
steig fram á sjónarsviöið í setuverk-
fallinu í Lenin skipasmíöastööinni í
Gdansk og tókst aö leiöa þaö inn í
þann farveg sem leiddi til stofnunar
Samstööu hálfum mánuöi síðar. A
örskömmum tíma höföu hin opinberu
verkalýössamtök hruniö gersamlega
saman og Samstaöa haföi 10 milljón-
ir meölima. En sigurinn reyndist of
snöggur og of stór. Því aðeins var
hugsanlegt að Samstaöa næöi
árangri aö hún gæti sem nálega jafn-
rétthár aöili samiö við Kommúnista-
flokkinn um framgang mála meö því
þó aö viðurkenna forræöi hans og
forystuhlutverk í þjóölífinu. Þar
hlutu Rússar aö draga línuna. En nú
fór Kommúnistaflokkurinn einnig aö
hrynja saman. Hundruðum þúsimda
saman fóru verkamenn aö yfirgefa
flokkinn. Sú milljón verkamanna,
sem eftir var, tók jafnframt
heilshugar þátt í Samstööu og tók nú
höndum saman viö önnur óánægö öfl
í flokknum imi aö gerbylta honiun og
breyta meö því aö koma þar á virku
lýöræöi og skipta um forystu.
Flokkurinn leystist upp í klíkur,
sem börðust hvor gegn annarri.
Framkvæmdavaldið var gersam-
lega lamaö: Samkomulagsatriöin viö
Samstööu koðnuöu í þessari innbyrð-
is styrjöld kerfisins og komust ekki
til framkvæmda. Þaö geröi aftur
meölimi Samstööu herskárri og gaf
hinum róttækari og ógætnari öflum
innan hennar byr undir báöa vængi.
Mitt í upplausninni greip herinn í
taumana og tók völdin. En enn vildu
margir Pólverjar ekki trúa aðherinn
mundi beita vopnum gegn eigin þjóö.
Þrátt fyrir örvæntingarfullar
tilraunir Lechs Walesas til aö halda
aftur af fylgismönnum sinum héldu
þeir öllu sínu til streitu gegn
margítrekuðum ögrunum ýmissa
stofnana flokks og stjórnvalda — og
gáfu Jaruzelski loks átyllu til aö
kæfa í blóöi alla ávinninga Samstööu
og snúa klukkunni til baka um mörg
ár,ef ekkiáratugi.
Hugsun Ascliersons er skörp, frá-
sögnin samþjöppuö og hnitmiöuð,
hvergi teygöur lopinn, en auga hans
þó næmt fyrir smáatriðum, sem
opna víöari sýn yfir samhengi þeúr-
ar sögu, sem hann er að leitast við aö
segja. Omissandi bók öllum þeim,
sem vilja kynna sér atburöina i Pól-
landi Samstööuárið, og öllum þeim
sem vilja auka skilning sinn á því
kerfi, sem breitt hefur hramm sinn
yfir allan austurhluta álfu vorrar og
aö Kyrrahafi.
ÓH.
Olafur Hannibalsson segir pappírskiljuna, The Polish August, vera aflestrar sem spennandi reyfari, en samtímis
finnst lesanda hann fá að vita „allt sem máli skiptir um atburöina í Póllandi 1981—’82”.
Öngstigið milli
„Finnlandiseringar•"
og leppríkis
zytlandi vornótt.
g madur, sem gengur
n bláa nóttina
irsem hún nidar ígötunni, vefur
lum síniim ístundina, birtir kyrröina
igum hans.
g í miðriþögninni
ynjar hann þessi maður
nhverja stund á einhverri annarri r.ótt:
okunótt, — trén
j laufin í skini lukta
/rrlát ídansandi úðanum
jþungur
egur undirsláttur
iftsins. Langt út um borgina heyrðist
>e önduðu rakanum
ufin. Og um perlaðar gangstéttir
ingur niður og tónar
írust utan úr nóttinni
'an úr dimmri
íttinni sem var eins mjúk og grasið var
júk eins og blóm
m opnast hvíslandi regni, ilmur
•m út í myrkrin leið...
g maðurinn tekur eftir
óhljóði sínu í morgunkyrrð strœtisins, sér
n í auða garðana, aleinn
nagnaðri kyrrðinni. (19—20)
Hér sérö þú lesandi góöur hvaö ég
við. Þessi ljóö rísa hátt yfir meöal-
íennskuna. Unun aö eiga þau aö á
ingum vetri.
Rannveig
• •

Skeifunni 2
82944
Púströraverkstæói
83466
Eigum enn bremsu/jós
í afturgiugga
á 463krónur
*
* %*•?>•><, ittMv •,,vt w.y>«,rs