Dagblaðið Vísir - DV - 25.03.1983, Side 13

DV. FÖSTUDAGUR25. MARS1983.
13
„Dönsk tímarlt ern t.d. allt að því
tvöfalt dýrari hér á landl en í
Danmörku enda þótt þau séu
tollfrjáls, flutt til landsins með skipi
og innkaup gerð fyrir allt landið í
einu af Innkaupasambandi bóksala,
sem ákveður útsöluverðið...”
aðrir en fyrirtækin sjálf ráði
verðlagningu á vöru og þjónustu”. I
viðtalinu segir meðal annars, að það
sé „mesti misskilningur, að frjáls
álagning mundi leiða til hærra vöru-
verðs. Samkeppnin mundi aukast og
halda verðinu í skef jum”.
Frjáls verðmyndun er án efa æski-
leg en það er regin-munur á frjálsri
verðlagningu og frjálsri verð-
myndun. Það er frjáls verðlagning,
þegar t.d. gleraugnasalar misnota
frjálsa álagningu með því að bindast
samtökum um verðlagningu, en það
er ekki frjáls verðmyndun. Það er
því engan veginn augljóst, að fyrir-
tækin sjálf eigi ein að ráða verðlagn-
ingu á vöru og þjónustu. Það er
markaðurinn, sem á að ráða verð-
lagningunni.
Frjáls álagning er á nokkrum
vöruflokkum. Má þar t.d. nefna
bækur, blöð og gleraugu. Það frjáls-
ræði hafa kaupmenn því miður
misnotað með því að bindast sam-
tökum um að halda uppi ákveðnu
lágmarksverði, sem í sumum
tilvikum er óhóflega hátt. Þetta
frjálsræði hefur því ekki leitt til
lægra vöruverðs og hefur útilokað
samkeppni. Ef kaupmenn ætla að ná
árangri í að koma á frjálsari verð-
myndun, er ekki nægilegt að halda
því fram í fjölmiðlum, að það sé
„mesti misskilningur, að frjáls
álagning mundi leiða til hærra vöru-
verðs” og að „samkeppnin mundi
aukast og halda verðinu í skefjum”.
Þeir þurfa fyrst af öllu að sýna, að
hægt sé að treysta þeim fyrir frelsinu
og að þeir noti það til að stuöla að
frjálsri samkeppni.
Frjáls álagning skapar ekki lægra
vöruverð nema því aðeins að henni
séu búnar eðlilegar og nauðsynlegar
aðstæður. Sú litla reynsla af frjálsri
álagningu, sem fyrir hendi er hér á
landi, hefur staðfest það. Eðlilegar
aöstæður eru þær, að framboð og
eftirspurn fái aö ráða verðlagningu
en að ekki sé bundist samtökum um
lágmarksverð. Nauðsynlegar
aðstæður eru þær, að tryggt sé meö
löggjöf, eftir því sem kostur er, að
ekki séu myndaðir einokunarhringar
í því skyni að halda uppi vöruverði. I
löndum, þar sem frjáls verðmyndun
er í hvað mestum blóma, svo sem í
Bandaríkjunum er slík „andhringa-
löggjöf” áhrifamikil.
Misnotkun frjálsrar
álagningar
Þar sem kaupmenn hafa hér að
framan veriö bomir sökum um mis-
notkun á frjálsri álagningu, veröur
ekki hjá því komist aö rökstyðja þá
ásökun.
Einokunaraðstaða sú, sem bók-
salar hafa komið sér upp, er vel
kunn. Er þar skemmst að minnast
baráttu þeirra gegn því, að stór-
markaður einn hér í bæ seldi bækur
með lægri álagningu en þeirri, sem
samtök bóksala hafðu ákveðið. Dönsk
tímarit eru t.d. allt að því tvöfalt
dýrari hér á landi en í Danmörku
enda þótt þau séu tollfrjáls, flutt til
landsins með skipi og innkaup gerð
fyrir allt landið í einu af Innkaupa-
sambandi bóksala, sem ákveður
útsöluverðið. Fyrir rúmum tveimur
árum fengust þær upplýsingar hjá
Innkaupasambandinu, að heildar-
álagning þeirra og bóksala væri 92%.
Góð álagning það fyrir umboðssölu
því aö blöðum, sem ekki seljast, má
skila aftur til Danmerkur og í
sumum tilvikum er nægilegt að
endursenda kápuna. Frjáls álagning
á erlendum tímaritum hefur svo
sannarlega ekki leitt til lægra vöru-
verðs né frjálsrar samkeppni.
Eðlileg viðbrögð stjómvalda við
slíkri græðgi væri að setja hámarks-
álagningu á erlend tímarit. Til þess
hafa samtök bóksala svo sannarlega
unnið.
Nefna mætti fleiri dæmi um það,
hvemig kaupmenn hafa bundist
samtökum um að halda uppi lág-
marksverði á vörum, sem frjáls
álagning er á, en til þess er ekki rúm
í grein sem þessari. Þess í staö skal
að lokum sagt frá heildsala, sem
neitaöi að selja smásala ákveðna
vöm vegna of lágrar álagningar
hans.
Heildsali neitar að selja
smásala vöru vegna of
lágrar álagningar
Sem betur fer eru meðal kaup-
manna mjög margir, sem virkilega
leggja sig fram um að halda niðri
vöruverði og um að brjóta niður alla
viðleitni til aö halda uppi lágmarks-
verði með samtökum. En þessir
kaupmenn eiga ekki alltaf upp á pall-
borðið hjá stéttarfélögum sínum eins
og eftirfarandi dæmi sýnir.
Smásöluverslun hér í bæ selur
tölvuspil, sem hún kaupir af heild-
sala. Dag einn skömmu fyrir siðustu
jól hringdi heildsalinn í kaupmann-
inn og kvartaði undan því, aö hann
seldi tölvuspilin of ódýrt. Sagði hann
aðra kaupmenn, sem keyptu af sér
þessi tölvuspil, hafa kvartað. „Tekur
þú undir slíka kvörtun,” varð kaup-
manninum að orði og varð heildsal-
anum þá svarafátt. Það næsta, sem
gerðist í málinu, var það, að þegar
birgðir kaupmannsins voru aö
þrotum komnar, pantaöi hann
meira. Þá fékk hann það svar, að
honum yrðu ekki seld fleiri tölvuspil.
Kaupmaðurinn leitaði þá til verð-
gæslustjóra, sem fór í málið með
þeim árangri, að kaupmaðurinn fékk
sina vöru og gat áfram selt hana
svolítið ódýraraenaðrir og taldi sig
engu að síður bera hæfilegan
hagnað. Þessi saga kann aö þykja
ósennileg en þeir sem ekki trúa henni
eru hvattir til að fá hana staðfesta
hjá verðgæslustjóra.
Lokaorð
Sjálfsagt er það svo um kaupmenn
sem aðra, að mest ber á svörtu sauð-
unum. Sú ádeila, sem hér hefur verið
sett fram á kaupmenn, á vonandi
ekki við um meginþorra þeirra. Sé
kaupmannasamtökunum annt um aö
stuðla að frjálsari verslunarháttum
og að frjálsri verðmyndun, sem telja
verður, ættu þeir að byrja á því að
ráðast á eigin mein, þ.e. þá kaup-
menn, sem misnota það litla frelsi,
sem nú er til verðlagningar og þá
kaupmenn, sem reyna að koma í veg
fyrir eðlilega samkeppni með
viöskiptaþvingunum. Geri þeir þaö
og takist þeim að vinna traust
almennings, verður eftirieikurinn
auöveldur.
Að lokum skal hér varpað fram
hugmynd, sem hugsanlega gæti
stuðlað að bættum skilningi milli
kaupmanna og viðskiptavina og
aukið samstarf þessara aðila í
baráttunni fyrir sem lægstu vöru-
verði. Kaupmenn hafa sín samtök og
reyndar tvenn. Viðskiptavinirnir
hafa líka sín samtök, Neytendasam-
tökin. Sá er munurinn á þessum sam-
tökum að þau síðarnefndu eru fjár-
vana. Hvernig væri nú að samtök
kaupmanna hefðu frumkvæðið að þvi
að halda viðskiptaráðstefnu kaup-
manna og viðskiptavina, þar sem
báðir aðilar gætu skýrt sín sjónarmiö
og skipst á skoðunum?
Gísli Jónsson
prófessor.
• „Þegar t.d. gleraugnasalar misnota
frjálsa álagningu meö því aö bindast sam-
tökum um verölagningu er það ekki frjáls verð-
myndun,” segir Gísli Jónsson í grein sinni.
fólgin að tengja sem flest og helst
öll orkuveitusvæði landsins sam-
an í eitt orkuveitukerfi, lands-
kerfi, og virkja síðan stærri og
hagkvæmari virkjanir (100—200
MW) og þá helst aðeins eina í
senn. Með því að ráðast í bygg-
ingu byggðah'na á sinum tíma var
í raun einnig tekin ákvörðun um
það að fara frekar þessa leið í
virkjanamálum landsins.
Eins og áður sagði eru línur, sem
byggðar hafa verið hér á landi fyrir
220, 132, 66 og 33 kV spennu ætlaðar
til þess að flytja raforkuna frá virkj-
unum og til aðveitustöðva víðs vegar
um landið. Þar er raforkan spennt
niður á 6—22 kV spennu og þar hefst
dreifingin. Eins og staðan er í dag er
heildarlengd stofnlina á landinu um
3100 km, og þar af eru 132 kV byggða-
línur824km.
Hlutverk byggðahnanna, sem
reistar hafa verið á undanförnum 10
árum, hefur verið að tengja saman
hin mörgu orkuveitusvæði landsins,
útrýma raforkuframleiðslu með ohu-
rafstöðvum, og síðast en ekki síst að
stuðla að betri nýtingu á nýjum
virkjunum. Þannig eykst
hagkvæmni þess að ráðast í stærri
virkjanir, sem undantekningarlaust
eru ódýrari á framleidda kWh. Eins
og byggðalínukerfið er rekið í dag er
aðeins eitt úttak frá hinu svonefnda
Landsvirkjunarsvæði. Það er að
segja, aö viöBrennimel íHvalfirði er
eini staöurinn þar sem raforkan er
mötuö inn á 132 kV byggðalínur. Ef
bilun verður á byggðalínum veröa
þeir landshlutar, sem eru lengra frá
Brennimel en bilunin sjálf, meira
eða minna ra&nagnslausir í mis-
munandi langan tíma og keyra
verður dísilvélar o.fl. með æmum til-
kostnaði. Hafa raforkunotendur úti á
landi ekki fariö varhluta af þessu
ástandi á undanfömum ámm. Á
tímum mesta álags voru flutningar
inn á byggðalínur um 100 MW vetur-
inn 1982—83 og fara vaxandi með ári
hverju um ca 10 MW. Með þessu
fyrirkomulagi er viðbúið að veturinn
1983—84 þurfi aö framleiða raforku
með dísilvélum, ekki aðeins í bilana-
tilvikum, heldur einnig á þeim
tímum sem byggðalínur verða þungt
lestaðar. Það er því ljóst, að brýn
þörf er á því að styrkja flutningana á
raforku frá virkjunum Landsvirkj-
unar á SV-landi og út á land. Það
verður best gert með Suöurlínu og
hafa tæknimenn Landsvirkjunar og
Rafniagnsveitna ríkisins verið á
sama máh um það og að rétt tíma-
setning á henni sé haustið 1983.
Dreifikerfin
Eins og áður var vikið að hefst
dreifing raforkunnar í aðveitu-
stöðvum og þá á 6—22 kV spennu
með loftlínum eða jarðstrengjum. I
sveitum landsins eru háspennu-
dreifilínur samtals nær 7000 km
langar. I þéttbýli eru mest notaðir
jarðstrengir, bæði á háspennu og
einnig á lágspennu. Ekki verður
nánar farið út í þennan þátt raforku-
kerfisins hér og nú. Rétt er þó að
geta þess, að þessi þáttur vill oft
gleymast í kostnaðarskiptingu og
f jármögnun. Ef leggja á gróft kostn-
aöarmat á hina þrjá aöalþætti raf-
orkukerfisins má segja, að ekki sé
fjarri lagi að kostnaðurinn við upp-
byggingu og rekstur þeirra skiptist
nokkuð jafnt. Það vih segja að orku-
öflunin kosti 1/3 af öhu raforku-
kerfinu til almenningsnota, stofn-
línur l/3ogdreifikerfil/3.
Staða framkvæmda
við Suðurlínu
I dag er búiö að festa kaup á öllu
e&ii til línunnarsvo og aöveitustööva
við Hóla í Homafirði og við Sigöldu-
virkjua Það sem verið er að q>ara
með því að skera niður 125 Mkr. í
lánsfjárlögum til byggðahnufram-
kvæmda 1983 er innlend vinna
eingöngu, þ.e. vinna innlendra sér-
fræðinga, verktaka og starfsmanna
Rafmagnsveitna rikisins og Lands-
virkjunar. A þennan hátt er verið aö
vega aö atvinnulifinu í landinu og
gera fjárfestingar í efni og öðru við
Suðurlínu gagnslausar í eitt ár sem
hækkar vaxtakostnað á byggingar-
tímanum um rúmlega 40 Mkr. Að
auki er niðurskurður úr 285 Mkr. í 160
Mkr. óraunhæfur þar eð þegar er
búið að skuldbinda framkvæmdir við
byggðalínur 1983 fyrir 190 Mkr. Það
er því raunhæft að tala um niður-
skurð á 95 Mkr. á móti því, að auka-
kostnaður vegna frestunar Suðurlínu
um eitt ár er vart undir 70 Mkr. ef
tekiö er tillit til aukinna vaxta á
byggingartíma, óhagræðis af því að
stoppa verkið í ár og byrja aftur á
næsta ári, svo og kostnaðar af dísil-
keyrslu vegna flutningstakmarkana,
bilana og eðlilegs viðhalds á byggða-
línum.
Um gagnsemi Suðurlínu efast ekki
þeir aðilar, sem hafa unnið við það á
undanförnum árum að gera ýmsar
rafmagnsfræðilegar athuganir á raf-
orkukerfinu með og án Suðurhnu.
Ekki er kannski að búast við bvi. að
1 /i ií \J 7» !
stjómmálamenn og aðrir sem með
fjármál fara eigi gott með að átta sig
á nytsemd hinna ýmsu framkvæmda
nema gerð sé grein fyrir þeim. Það
hefur verið gert varðandi Suðuriínu,
og nytsemd og gagnsemi hennar
hvað eftir annað túlkuö í greinar-
gerðum og bréfum frá Landsvirkjun
og þó sér í lagi Rafmagnsveitum
ríkisins.
Niðurstöður
1. Meö tilkomu byggðalína hefur
reynst unnt aö útrýma að mestu
raforkuframleiðslu með ohuraf-
stöðvum í landinu. Einnig hafa
hin mörgu orkuveitusvæði lands-
ins verið tengd saman, sem gerir
stærri virkjanir enn hagkvæmari
en áður.
2. Astandið í raforkuöflun lands-
manna er nokkuð gott og er ekki
að sjá annað en að svo verði
a.m.k. næstu 2—3 ár, því á að
vera óhætt að slaka á þessum
þætti í ár, sérstaklega að minnka
fé til framkvæmda, sem ekki
komast í gagnið fyrr en eftir
mörg ár.
3. Með niðurskurði á 125 Mkr. í láns-
fjárlögum til byggðalínufram-
kvæmda 1983 er m.a. veriö að
fresta því að Suðurhna verði tek-
in í notkun um a.m.k. eitt ár. Þar
með er verið að fresta mikilvæg-
um hlekk í stofnhnukerfinu, sem
hefur það hlutverk að koma raf-
orkunni frá virkjunum í átt til
notenda. Einnig er það aðeins
innlend vinna, sem verið er að
spara í ár og fjárfestingar í efni
o.fl. við línuna falla dauðar í heilt
ár með tilheyrandi aukakostnaði
vegna vaxta á byggingartíma og
óhagræðis við f ramkvæmdir.
4. Það er ekki nóg að virkja og
virkja til að framleiða raforku, ef
ekki er hægt að koma henni
skammlaust til notenda. Stofn-
hnukerfin og dreifikerfin verður
einnig að byggja upp.
5. Það er köld kveðja, sem starfs-
menn raforkufyrirtækjanna fá
frá stjórnvöldum á lokastigi
stórrar framkvæmdar. Vitur-
legra væri að slá einhverjum öör-
um framkvæmdum á frest, sem
styttra eru á veg komnar eða sem
eru til minni nota í þjóðarbúinu.
6. Vonandi tekst ríkisstjórninni að
útvega fé til þess að ljúka megi
framkvæmdum við Suðurlínu á
haustmánuðum 1983. Sparnaður
við að fresta línunni um eitt ár er
óverulegur en hins vegar frestar
það því að það fjármagn, sem
þegar hefur verið sett í línuna,
nýtist. Einnig verður bið á þvi að
notendur og aðrir njóti þess
aukna öryggis og hagræðis, sem
hlýst með tilkomu Suöurhnu inn á
landskerfið.
Steinar Friðgeirsson
verkfræðingur.
• „Á þennan hátt er verið að vega að at-
vinnulífinu í landinu og gera f járfestingar
í efni og öðru við Suðurlínu gagnslausar í eitt
ár, sem hækkar vaxtakostnað á byggingar-
tímanum um rúmlega 40 milljónir króna...”
/ L.